مطالعات تفسیری
سال:1398 | دوره:10 | شماره:40 |تعداد مقالات:12

چکیده فارسی: با تتبع درون متنی مبتنی بر روش منظومه ای در آیات اجر رسالت، دانسته می شود که در قرآن از امامت با عنوان «ذکر للعالمین» یاد شده است. از کنار هم نهادن آیات ناظر به امامت و اجر رسالت با استفاده از سیاق قرآنی، هم ترازی قرآن و عترت و وجود آخرین امام در کنار قرآن به دست می آید. در آیات قرآن کنیه منجی که ذوالقرنین باشد به صراحت آمده است و قرآن زمان آمدن وی را به آینده موکول نموده و در سوره کهف به بیان تفصیل پس از اجمال همان «ذکر للعالمین» در آیات اجر رسالت نموده و از منجی با عنوان «ذوالقرنین» یاد کرده است که با داشتن لقب «ذکر للعالمین»، احکام و عقاید فراموش شده دین اسلام را به جهانیان متذکر شده و موجب هدایت مردمان غرب و شرق عالم در آخرالزمان گشته و مستضعفان عالم را از دست مستکبران نجات می دهد. چکیده عربی: عند تتبع ما بین ثنایا النصّ وفقاً للمنهج المنتظم السائد فی آیات أجر الرسالة، یتضح أن القرآن ذکر الإمامة بصفتها «ذکراً للعالمین». وعند وضع الآیات الدالة على الإمامة الى جانب أجر الرسالة مع الاستعانة بالسیاق القرآنی، یتبدّى لنا ترادف القرآن والعترة، ووجود آخر امام الى جانب القرآن الکریم. جاءت فی آیات القرآن تسمیة المُنجی وهو ذو القرنین صراحة، وقد أوکل القرآن وقت مجیئه الى الى المستقبل، وفی سورة الکهف بیّن بالتفصیل بعد الإجمال أنه هو ذاته الذی أُشیر الیه فی آیات أجر الرسالة ب «ذکر للعالمین»، وذکر المنجی بعنوان «ذو القرنین» وأطلق علیه تسمیة «ذکر للعالمین» على اعتبار أنه یُذکّر البشریة بأحکام الدین الإسلامی وعقائده المنسیة، ویکون مدعاة لهدایة أهل شرق العالم وغربه فی آخر الزمان، ویُنجی مستضعفی العالم من أیدی المستکبرین.

چکیده فارسی: آیه 105 توبه بیانگر آن است که اعمال انسان ها در مرآی و منظر خدای متعال، پیامبراکرم| و مؤمنان است. بر این پایه عالمان شیعه معتقدند: اعمال انسان ها در روزهای خاصّی به محضر خدای متعال، نبی اکرم| و امامان معصوم^ عرضه می شود. همچنین عالمان اهل سنّت بر این باورند که اعمال انسان ها در روزهای خاصّی، به محضر خدای متعال، پیامبران، پدران، مادران و اموات عرضه می شود. تحقیق پیش رو با رویکردی به آیه 105 توبه به تحلیل بحث موردنظر پرداخته است. نتایج حاصله از تحقیق نشان می دهد، عرض اعمال دارای ادله نقلی مانند: آیات و روایات بیان کننده شهادت بر اعمال، لزوم وجود میزان، استغفار، هدایت باطنی، سرنوشت انسان و مسأله ظهور و نیز براهین عقلی مانند: تولید ابدان متعدد توسط روح انسان کامل، عقل مستفاد و تأسیس مدینه فاضله است. چکیده عربی: : تبیّن الآیة 105 من سورة التوبة أن أعمال الناس فی مرآی ونظر الله تعالى ، والنبی الأکرم| والمؤمنین. وعلى هذا الأساس یعتقد علماء الشیعة أن أعمال الناس تُعرض فی أیام معیّنة على الله تعالى ، وعلى رسول الله| وعلى الأئمة المعصومین^. کما یعتقد علماء أهل السنّة أیضاً أن أعمال الناس تُعرض فی أیام معینة على الله، والأنبیاء، والآباء، والأمهات، والأموات. یتکفل البحث الذی بین أیدیکم بتسلیط الضوء على هذا الموضوع من خلال النظر الى ما جاء فی الآیة 105 من سورة التوبة. تفید النتائج المستخلصة من هذا البحث وجود أدلة نقلیة على عرض الأعمال مثل: الآیات والروایات التی تنص على الشهادة على الأعمال، ووجود المیزان، والاستغفار، والهدایة الباطنیة، ومصیر الإنسان، ومسألة الظهور، وکذلک البراهین العقلیة مثل: تولید أبدان متعددة من قِبل روح الإنسان الکامل، والعقل المستفاد، وتأسیس المدینة الفاضلة.

چکیده فارسی: آیه تطهیر از آیات محوری در اثبات عصمت پیامبراکرم| و خواص ذرّیّه آن حضرت است که از دیرزمان میان مفسران فریقین مورد بحث بوده است. مفسران اهل سنت بدون ارائه دلیل و صرفاً با تکیه بر قرینه سیاق و واژه شناسی کلمه «البیت»، شمول آیه را همه اعضای خانه پیامبر| از قریش و در مواردی نیز به گستره بنی هاشم اختصاص داده اند. پژوهش پیش رو با بررسی محتوای آیه شریفه و ابهام زدایی از فقرات آن توسط آیات ناظر به موضوع و با تکیه بر نصوص صریح و قرائن موجود، ضمن تشکیک در تفاسیر اهل سنت و اثبات عدم هماهنگی تفاسیر با دیگر آیات قرآن نسبت به اثبات انحصار معنای مستفاد از آیه شریفه در عصمت انوار خاصه^ به تبیین مفاد آیه پرداخته است. نتیجه پژوهش آن است که آیه 33 احزاب بدون هیچ سنخیتی با مباحث آیات قبل و بعد، نزولی مستقل داشته است. چکیده عربی: آیة التطهیر من الآیات المحوریة فی اثبات عصمة النبی الکریم| وخواص ذرّیته، وقد کانت منذ القِدم موضع نقاش بین مفسری الفریقین. فقد ذهب مفسرو أهل السنّة، ودون الإتیان بأی دلیل، وبمجرد الاستناد الى قرینة السیاق وبالأخذ بالمعنى اللغوی لکلمة «البیت»، الى القول بشمول الآیة لجمیع أعضاء بیت النبی| من قریش، وفی حالات اخرى خصصوها فی نطاق بنی هاشم. یتناول هذا البحث تبیین مفاد هذه الآیة الشریفة من خلال دراسة محتواها، وتبدید ما یکتنف فقراتها من غموض وذلک عن طریق الاستعانة بالآیات الدالة والمتعلقة بالموضوع وبالاستناد الى النصوص الصریحة والقرائن الموجودة، طبعاً مع التشکیک بما ورد فی تفاسیر أهل السنّة واثبات عدم انسجام التفاسیر مع الآیات القرآنیة فی ما یخص اثبات انحصار المعنى المستفاد من الآیة الشریفة فی عصمة تلک الشخصیات النورانیة بعینها. وهکذا تخلص نتیجة البحث الى أن الآیة 33 من سورة الأحزاب کانت ذات نزول مستقل زمن غیر أیّة سنخیة مع ما قبلها ما بعدها من الآیات.

چکیده فارسی: زمان پیدایی منافقان در اسلام از موضوعات مهم پژوهشگران است. تعیین زمان پیدایی می تواند در تحلیل حوادث و رویداد های تاریخی دوران رسول اکرم| تأثیر بسزایی داشته باشد. مقاله حاضر در صدد بررسی حضور یا عدم حضور منافقان در غزوه بدر از نگاه مفسران با ابتناء به آیه 49 أنفال و مورخان است. بدیهی است در صورت اثبات حضور منافقان در غزوه بدر، باید در تحلیل رویدادهای آن مقطع، عنصر نفاق را نیز دخیل دانست. یافته این پژوهش بر حضور منافقان در لشکر مسلمانان در غزوه بدر از منظر تعدادی از مفسران شیعه و سنی دلالت دارد. گرچه مورخان درباره حضور منافقان در دو لشکر اسلام و کفر سخن نگفته اند، اما بنا به شواهدی می توان استنباط کرد که آنان نیز به حضور منافقان در لشکر مسلمانان اذعان نموده اند. چکیده عربی: من الموضوعات المهمة التی یتناولها الباحثون هو زمان ظهور المنافقین فی الإسلام. فتعیین زمان ظهورهم، له تأثیره فی تحلیل وفهم الحوادث والوقائع التاریخیة فی عهد رسول الله|. یرمی هذا البحث الى معرفة وجود أو عدم وجود المنافقین فی معرکة بدر حسب رأی المفسرین بناءً على ما جاء فی الآیة 49 من سورة الأنفال والمؤرخین. من البدیهی أنه فی حالة اثبات وجود المنافقین فی معرکة بدر، فلا بدّ من أخذ عنصر النفاق بعین الاعتبار عند تحلیل وقائع تلک المرحلة. تکشف معطیات هذا البحث عن وجود ما یدلّ على وجودهم فی جیش المسلمین فی معرکة بدر انطلاقاً من وجهة نظر عدد من المفسرین الشیعة وأهل السنّة. رغم أن المؤرخین لم یتحدّثوا عن وجود المنافقین فی صفوف جَیْ شَی الإسلام والکفر، ولکن بناءً على شواهدٍ، یمکن استنباط انهم أقروا بوجودهم فی جیش المسلمین.

چکیده فارسی: حضرت سلیمان (ع) از خدای متعال درخواست حکومتی بی مانند نمود؛ چنانچه در آیه 35 سوره ص آمده است: «قالَ رَبِّ اغْ فِرْ لی وَ هَبْ لی مُلْ کاً لا یَنْ بَغی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْ دی». خدای متعال حکومت بی نظیری را به ایشان عطا فرمود. سؤالی که در اینجا پیش می آید، ناظر به انگیزه حضرت سلیمان (ع) یا بخل ورزیدن آن حضرت است که چرا از خدا خواسته که ملکی را به ایشان عطا کند که پس از وی کسی سزاوار آن نباشد. بیشتر مفسران قائلند که حضرت سلیمان (ع) درخواست معجزه نموده است؛ زیرا هر یک از انبیا، باید براى اثبات نبوّت خویش دلیلى به عنوان معجزه، داشته باشند که در طول تاریخ تکرار نشود، از این رو به تناسب اوضاع جامعه آن روز، خدای متعال حکومت بی مانند را به عنوان معجزه حضرت سلیمان (ع) انتخاب فرمود. چکیده عربی: جاء فی الآیة 35 من سورة ص إن النبی سلیمان (ع) طلب من الله حکومة لا نظیر لها وذلک فی قوله: «قالَ رَبِّ اغْ فِرْ لی وهَبْ لی مُلْ کاً لا یَنْ بَغی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْ دی». فأعطاه الله حکومة لا شبیه لها ولا نظیر. والشبهة التی تُثار هنا تتعلق بالدافع الذی یقف وراء مثل هذا الطلب، فهل هو بخل من النبی سلیمان×، بحیث انه أراد من الله ملکاً لا یناله غیره؟ یذهب معظم المفسرین الى القول إن النبی سلیمان× أراد بهذا الدعاء الحصول على معجزة من الله؛ وذلک لأن کلّ واحد من الأنبیاء، لا بدّ أن تکون له معجزة لیتخذها دلیلاً لإثبات نبوّته، وبنحوٍ لا یتکرر على مرّ التاریخ. وهکذا فقد اختار أن تکون معجزته من الله حکومة حکومة لا مثیل لها.

چکیده فارسی: آیت الله سبحانی در کتاب «سیمای انسان کامل در قرآن» به تفسیر سوره فرقان پرداخته است. مقاله حاضر از طریق بررسی و مقایسه تطبیقی تفسیر این سوره از سوی آیت الله سبحانی با تفسیر علامه طباطبایی است. ازجمله وجوه اشتراک این دو تفسیر استفاده از آیات قرآن به عنوان مهم ترین مستند تفسیری، توجه به بحث ارتباط ساختاری آیات سوره، توجه به نقش سیاق در تفسیر آیات و تشخیص مکی بودن سوره فرقان است. همچنین موارد ذیل ازجمله وجوه افتراق این دو تفسیر به شمار می آید: استفاده بیشتر از آیات و روایات از نظر کمی، طرح مباحث عقلی، فلسفی و علوم تجربی روز در تبیین آیات، پرهیز از نقل اختلاف آراء تفسیری و نقد آنها، از ویژگی های تفسیر آیت الله سبحانی است و از سوی دیگر استفاده بیشتر از تبیین واژگان در تفسیر و توجه ویژه به أدبیات عرب و علوم بلاغی در تفسیر آیات از ویژگی های تفسیر علامه طباطبایی است. چکیده عربی: طرح آیة الله السبحانی فی کتاب «سیماء الإنسان الکامل فی القرآن» تفسیراً لسورة الفرقان. یجری هذا البحث مقارنة لتفسیر هذه السورة من وجهة نظر آیة الله السبحانی من جهة، وتفسیرها من وجهة نظر العلامة الطباطبائی من جهة اخرى . ومن أوجه الاشتراک بین هذین التفسیرین هو النظر الى آیات القرآن کأهم مستند تفسیری، مع ملاحظة قضیة الترابط البنائی بین آیات السورة، والترکیز على دور السیاق فی تفسیر الآیات، مع تأکید مکیة سورة الفرقان. أما أوجه الافتراق فنذکر منها أن خصائص تفسیر آیة الله السبحانی تتسم بالإکثار من الأخذ بالآیات والحادیث، وطرح المباحث العقلیة، والفلسفیة، والعلوم التجریبیة الحدیثة فی لغرض تبیین الآیات، وتحاشی نقل اختلاف الآراء التفسیریة ونقدها.، ومن جانب آخر هناک خصائص تفسیر العلامة الطباطبائی التی تتسم بکثرة الاهتمام بشرح معانی الألفاظ فی التفسیر، والنظر الى الأدب العربی والعلوم البلاغیة فی تفسیر الآیات.

چکیده فارسی: خطف و آدم ربایی در همه دوران ها أمری رایج بوده که با انگیزه های مختلف انجام می شده است. مشتقات واژه «خطف» در سه جای قرآن آمده است. این مقاله به دنبال بررسی خطف در قرآن کریم و قانون مجازات اسلامی است. آیات متعددی بیانگر آن است که انسان دارای کرامت است و بر پایه این أصل، انسان آزاد است و کسی حق ربایش و سلب آزادی از او را ندارد. این نگاه قرآنی در حالی است که در جامعه جاهلی عصر نزول آدم ربایی أمری مرسوم بوده است. قرآن کریم با این پدیده به مبارزه برخاست و با عنایت به دستورات معصومان^ قوانین مختلفی در این باره وضع گردید، چنانکه در حال حاضر از نظر قانونی برای مجازات مرتکبان به این جرم به صورت خاص، یک ماده و به صورت عام، چندین ماده از قانون مجازات اسلامی اختصاص یافته است و در منابع قوانین کیفری علیه آدم ربایان مصوبات فراوانی وضع شده است. چکیده عربی: عملیة خطف الناس التی عبّر عنها القرآن الکریم بمصطلح «الخطف»، کانت موجودة فی جمیع العصور، وتُمارس لأسباب ودوافع مختلفة. وردت مشتقات هذه الکلمة فی ثلاثة مواضع فی القرآن الکریم. یهتمّ هذا البحث بدراسة ما جاء بخصوص هذا العمل فی القرآن الکریم وفی قانون العقوبات الإسلامی. هنالک فی القرآن الکریم آیات متعددة تبیّن أن للإنسان کرامة، واستناداً الى هذا الأصل فالإنسان حرّ، ولا یحقّ لأحدّ اختطافه وسلب حریته. لقد شُرّعت هذه الرؤیة القرآنیة فی وقت کان فیه خطف الناس أمراً شائعاً فی المجتمع الجاهلی فی عصر النزول. وهکذا دَأبَ القرآن الکریم على محاربة هذه الظاهرة المشؤومة، ووُضعت تشریعات مختلفة فی هذا المجال فی ضوء ما کان یرتئیه المعصومون^. وکما یُلاحظ فی الوقت الحاضر أنه من الناحیة القانونیة خُصصت لمعاقبة مرتکبی هذه الجریمة بشکل خاص مادّة واحدة، وبشکل عام، عدّة مواد من قانون العقوبات الإسلامی، وشُرعت فی مصادر القوانین الجزائیة قرارات کثیرة ضدّ من یقومون بعمل اختطاف الناس.

چکیده فارسی: هنر صنعت «مدلینگ» ارمغان مغرب زمین است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به چگونگی رویکرد آیات قرآن کریم و روایت های اسلامی به هنر صنعت «مدلینگ» است. دستاورد پژوهش حاضر بیانگر آن است که مدل شدن برای مردان و کودکان، اغلب مانعی ندارد؛ اما حکم مدلینگ درباره بانوان، از آنجا که آنان بدون آشکارکردن آرایه و آذین پوششی، رفتاری و گفتاری ظاهری و درونی زنانه نمی توانند به تبلیغ کالا بپردازند، در مواردی که زمینه ساز آشوب و تباهی باشد، حرمت است. در صورت قائل شدن شمول بیشتر برای «مدلینگ»، انجام فعالیت های سودمند و در چارچوب آیین اسلام مانعی نخواهد داشت و می توان از این امکان حتی در تبلیغات دینی نیز بهره برد. چکیده عربی: فنّ وصناعة «النمذجة» أو المحاکاة، ظاهرة وافدة من الغرب. یتطلع هذا البحث الى التوصل الى إجابة فی ما یخصّ کیفیة مقاربة آیات القرآن الکریم والأحادیث الشریفة لفنّ وصناعة «النمذجة». الحصیلة التی توصل الیها البحث تبیّن أن مسألة النمذجة أو المحاکاة لا مانع منها بالنسبة الى الرجال والأطفال على الأغلب؛ أما حکم النمذجة بالنسبة الى المرأة، فبما أنها غیر قادرة على القیام بعملیة الترویج التجاری للسِلَع من دون اظهار الزینة وجمال الملبس، والتزویق السلوکی والکلامی النسائی الظاهری والباطنی، لذلک فإن هذا العمل محرّم علیها فیما اذا کان یؤدی الى الفتنة والفساد. أما اذا کانت «النمذجة» ذات افق أوسع، وتنطوی على أعمال ونشاطات مفیدة ولا تخرج عن اطار الشریعة الإسلامیة فلا مانع منها، ویمکن توظیف هذه القدرات حتى فی التبلیغ الدینی.

چکیده فارسی: مسئله امکان رؤیت خدا در قیامت، مورد اختلاف علمای امامیه، معتزله و اشاعره است. این امر به اختلاف در پذیرش وجوه معنایی مختلف «رؤیت خدا» باز می گردد. آیت الله معرفت با توجه به ضرورت بررسی این اختلاف ها، در کتاب های «التفسیر الأثری الجامع» و «التمهید» به بحث در این باره پرداخته و ضمن تحلیل متنی و سندی روایات مربوط، ادله اشاعره را پاسخ داده است. نوشتار حاضر، به جستجوی مولفه های رویکرد نشانه معناشناسی در تبیین مفهوم «رؤیت» در مناقشات آیت الله معرفت و پاسخ های ایشان به اشاعره پرداخته است. از مولفه هایی که ایشان در کاربست آن موفق بوده است، می توان به فعلیت بخشی به نص، دستیابی به مراد جدی واژگان، تشخیص صحیح مجاز از حقیقت، توجه به شأن متکلم، خروج از محسوسات که از شاخصه های معناشناسی هستند اشاره نمود. در این اثناء لغزشگاه های اشاعره در تفسیر و توجیهات آنان از «رؤیت خدا» نیز نمایان می شود. چکیده عربی: تختلف آراء علماء الإمامیة، والمعتزلة والأشاعرة فی ما یتعلق بمسألة امکان رؤیة الله فی القیامة. وهذا الأمر یُعزى فی جذوره الى اختلاف الرؤى فی فهم الوجوه الدلالیة المختلفة ل «رؤیة الله». وقد انطلق آیة الله معرفة من ضرورة بحث هذه الاختلافات، فتناولها بالنقاش فی کتابیه: «التفسیر الأثری الجامع»، و«التمهید». ونقض الأدلة التی ساقها الأشاعرة ضمن تحلیله لنصوص وأسانید الروایات المتعلقة بهذا الموضوع. یستعرض هذا البحث مکونات الاتجاه الدلالی فی تبیین مفهوم «الرؤیة» فی مناقشات آیة الله معرفة وما قدّمه من ردود على الأشاعرة. ومن العناصر التی نجح فی توظیفها فی هذا المجال یمکن أن نشیر الى اضفاء الفعلیة على النصّ، التوصل الى المقاصد الجادّة للألفاظ، التفریق بین ما هو مجازی وما هو حقیقی، وأخذ شأن المتکلم بنظر الاعتبار، والخروج عن اطار المحسوسات التی هی من الزامات الدلالة. وأثناء ذلک برزت زلات الأشاعرة عند تفسیرهم وتوجیههم لرؤیة الله.

چکیده فارسی: یکی از مهم ترین آموزه های اجتماعی اقتصادی قرآن تأکید بر انفاق و کمک به محرومان جامعه است که از ارکان عملی ایمان به شمار می آید و آثار مهمی در سعادت فرد و جامعه دارد. آیات قرآن در این زمینه فراوان است و از جهات متعدد قابل بررسی است. از دیدگاه روان شناسان انسان برای انجام هر عملی نیازمندِ انگیزه است. تحقیق حاضر روش هایی را که قرآن برای ایجاد انگیزه در مؤمنان نسبت به صدور فعل انفاق به کار بسته است، با تأکید بر تفسیر المیزان بررسی می نماید. مهم ترین روش های انگیزشی قرآن در مورد انفاق عبارتند از: انگاره سازی در اموری مانند رزاقیت خدا و مالکیت حقیقی او بر جهان هستی، استفاده از روش های پاداش و تشویق از طریق بیان ثواب انفاق و ثمرات روان شناختی و اخلاقی آن، بیان تهدیدآمیز و توضیح پیامدهای ترک انفاق، ارائه الگوهای بزرگ و تأثیرگذار در امر انفاق و عبرت آموزی از سرگذشت پیشینیان. چکیده عربی: من أهم التعالیم الاجتماعیة الاقتصادیة التی وردت فی القرآن الکریم، التأکید على الانفاق ومدّ ید العون للمحتاجین من أبناء المجتمع، حیث یُعدّ هذا العمل من الأرکان العملیة للایمان، وله تأثیراته المهمة فی سعادة الفرد والمجتمع. الآیات القرآنیة فی هذا المجال کثیرة ویمکن بحثها من زوایا وجوانب متعددة. یقول علماء النفس أن الإنسان بحاجة الى الدوافع والمحفزات من أجل أداء أی عمل. یرمی هذا البحث الى بیان السُبل التی استعملها القرآن الکریم لغرض ایجاد الدوافع والمحفزات لدى المؤمنین من أجل حثهم على الانفاق، واتخاذ ما جاء فی تفسیر المیزان کنموذج لهذا العمل. أهم الدوافع التی رسمها القرآن فی ما یخصّ الانفاق عبارة عما یلی: التأکید على امور مثل رزاقیة الله وأنه هو المالک الحقیقی للوجود، لفت الأنظار الى أسالیب الثواب والعقاب عن طریق بیان ثواب الانفاق ومعطیاته النفسیة والأخلاقیة، اسلوب التهدید وابراز تبعات ترک الانفاق، مع طرح نماذج کبیرة ومؤثرة فی أمر الانفاق، والاعتبار بتاریخ الماضین.

چکیده فارسی: در جامعه اسلامی که دارای ایده ترقی است، گفتمان انتقاد جایگاه شایسته ای ندارد. یکی از مهم ترین علت این کاستی، غفلت از بایستگی انتقاد در قرآن است. در این تحقیق ابتدا با بهره گیری از منابع لغوی و تفسیری، تعریف جامعی برای انتقاد ارائه شد. سپس از آنجا که واژه انتقاد در آیات قرآن به کار نرفته است، از مفهوم هم خوان «مجادله» استفاده گردید و برابر آیات مرتبط، «مجادله أحسن» شیوه ای است که در راستای ایفای رسالت دینی، ضرورت غیری و توصلی پیدا می کند و بیان قرآنی آن در چندین آیه حاکی از موضوعیت خاص انتقاد است و به لحاظ عمومیت و إطلاق، برگزاری جلسات مناظره، کرسی آزاداندیشی و انتقاد أمری قرآنی، ضروری و بایسته است. چکیده عربی: فی المجتمع الإسلامی المتطلع للرقی والتقدّم، لا یحظى الخطاب النقدی بمکانة لائقة. أحد الأسباب المهمة لهذه الحالة السلبیة تُعزى الى عدم الالتفات الى ضرورة النقد التی دعا الیها القرآن. فی بحثنا هذا بدأنا بالاستفادة من المصادر اللغویة والتفسیریة، لنقدّم تعریفاً جامعاً للنقد. ومن بعد ذلک بما أن کلمة النقد والانتقاد لم ترد فی آیات القرآن بلفظها، فقد رکزنا على کلمة اخرى تحمل ذات المفهوم وهی کلمة «المجادلة»، وفی مقابل الآیات ذات العلاقة «المجادلة بالتی هی أحسن» اسلوب یصب فی سیاق أداء الرسالة الدینیة، وتجد ضرورة غیریة وتوصلیة، وبیانها القرآنی یؤکد فی عدّة آیات الموضوعیة الخاصة للنقد، ومن حیث العموم والإطلاق، یتضح أن جلسات المناظرة، والمنبر الحرّ، والنقد، أمر قرآنی ضروری وحتمی.

چکیده فارسی: در باره «حق معلوم» در آیه 24 معارج دیدگاه های مختلفی وجود دارد. برخی با استناد به نظر مشهور و با استشهاد به روایات، آن را غیر از زکات و برخی دیگر با مدنی شمردن این سوره و با استناد به ادله ای، آن را زکات دانسته اند. با توجه به تفاوت دیدگاه ها در مکی یا مدنی بودن این آیه، در باره زکات، سه دیدگاه: واجب، غیرواجب و تفصیلی؛ اعم از واجب و غیرواجب وجود دارد. دستاورد این پژوهش، پس از بررسی دیدگاه های مربوطه، آن است که مفسران بین معنای اصطلاحی و لغوی زکات، خلط کرده اند. در این میان دو دیدگاه زکات واجب و اعم از واجب و غیرواجب نادرست به نظر می رسد. آیه در صدد بیان این نکته است که پرداخت های مالی؛ اعم از إعطا، انفاق، صدقه، خمس و زکات، برای پالایش انسان از رذایل اخلاقی است. چکیده عربی: هنالک آراء مختلفة طُرحت بشأن «الحق المعلوم» الذی ذکرته الآیة 24 من سورة المعارج. فاستند البعض الى الرأی المشهور، مُستشهداً بما جاء فی الأحادیث، وقال إنه حقّ آخر غیر الزکاة، فی حین استدل آخرون باعتبار مدنیة هذه السورة واستندوا الى أدلة اخرى ، وقالوا إن المراد بالحق المعلوم هو الزکاة. ونظراً الى اختلاف الآراء حول موضع نزول هذه الآیة وهل هی مکیة أو مدنیة، فقد طُرحت ثلاثة آراء فی الزکاة وهی أنها: واجبة، أو غیر واجبة، أو فیها تفصیل؛ سواء کانت واجبة أو غیر واجبة. النتیجة التی خلص الیها هذا البحث من بعد النظر فی الاراء الواردة فی هذا المضمار هی أن المفسرین قد خلطوا بین المعنى الاصطلاحی للزکاة وبین معناها اللغوی. وهنا یبدو أن الرأیین القائلین: بوجوب الزکاة، أو کونها اشمل من الواجبة وغیر الواجبة، غیر صحیحین، وأن الآیة بصدد بیان مسألة اخرى وهی أن ما یدفعه الإنسان من أموال سواء کانت على شکل إعطاء، أو انفاق، أو صدقة، أو خمس وزکاة، إنما غایتها تطهیره من الرذائل الأخلاقیة.