حکمت اسرا
سال:1391 | دوره:5 | شماره:1 (پیاپی 13) |تعداد مقالات:13

شان اخلاقی موجودات، بحثی مهم در فلسفه اخلاق است که امروزه از جنبه های مختلفی بدان توجه می شود. شان اخلاقی در اصطلاح، همان جایگاه مسوولیت آفرین موجودات است که در حدود، ثغور و معیار آن، نظریه های متعددی عرضه شده است. اهم نظریات مرتبط با این بحث، عبارت است از نظریه انسانیت ژنتیکی، با معیار «وجود انسانی»؛ نظریه فاعلیت اخلاقی، با معیار «فاعل اخلاقی»؛ نظریه احساس محور، با معیار «موجود مدرک»؛ نظریه حیات ارگانیک، با معیار «موجود زنده»؛ نظریه بوم شناسی عمیق، با معیار «موجودات زیستکره»؛ و نظریه رابطهبنیاد، با معیار«موجود دارای روابط اجتماعی یا اکوسیستمی» این نوشتار با توجه به نظریه های موجود، می کوشد بر اساس آثار و آرای استاد جوادی آملی، معیار «وجود» را حد نصاب شان اخلاقی موجودات معرفی کند و بر اساس تشکیک در وجود، از تشکیکی بودن شان اخلاقی موجودات بحث و نتیجه گیری نماید. به نظر می رسد محدوده شان اخلاقی در این نگاه، بسیار گسترده است؛ از یک سو، انسان، و در جانب برتر خدا و ملکوتیان را در بر می گیرد و از سوی دیگر در جانب فروتر، حیوانات و حتی گیاهان و در تفسیر عرفانی، همه موجودات را شامل می شود.

محبت و عشق از عناصر کلیدی و زیربنایی در عرصه های معرفتی، اخلاقی و عرفانی است. از این رو پژوهش درباره آن در همه ساحت های یادشده، می تواند بخشی اصلی از مباحث زیربنایی یا روبنایی شمرده شود.جایگاه محبت در عرصه اخلاق و رابطه عمیق و تنگاتنگ آن با بخش های مختلف اخلاق و عرفان عملی، باعث می شود پیوندی ناگسستنی میان اخلاق و عرفان از یک سو، و اخلاق و محبت و عشق از سوی دیگر، پدید آید. عمق این درهم تنیدگی تا جایی است که محبت و عشق به شکوفایی و شکل گیری یک نظام اخلاقی مبتنی بر محبت، منتهی شده است. این نظام اخلاقی مبتنی بر محبت و عشق که «اخلاق محبت» خوانده می-شود، از یک جهت، مبانی کلامی و فلسفی خود را با عنصر محبت (محبت خدا) مرتبط می داند؛ و از جهت دیگر، در پرتو اصل محبت و عشق، به مسائل فرعی و موضوعات متنوع اخلاقی می پردازد.در این پژوهش بر آنیم که با تکیه بر آرا و اندیشه های استاد فرزانه، آیت الله جوادی آملی، اصول و مبانی «اخلاق محبت» را بررسی و احصا نموده، جایگاه آن ها را در شاخصه دهی به یک ساختار نظام مند اخلاقی در مقایسه با سایر نظام های رایج و تعریف شده اخلاقی ترسیم نماییم. در نهایت، شاخصه ای مبنایی برای تمایز «اخلاق محبت» و دیگر نظام های اخلاقی به دست خواهیم داد. اهم این اصول و مبانی، در چهار گروه کلی «معرفتی و معرفت شناختی» ، «مبداشناختی» ،«انسان شناختی»، و «عملی و غایت شناختی» قرار می گیرند.

نظریه عدالت گرای علامه جوادی آملی، در تقابل با نظریه های رقیب (برابر انگاری و نابرابر انگاری افراطی) که به نفی مطلق یااثبات مطلق تمایز گرایی جنسیتی در حوزه تربیت اخلاقی می پردازد، از شاخصه ها و امتیازات چشمگیری برخوردار است.تحلیل مفهوم تربیت اخلاقی از منظر ایشان به نفی کلی تمایزگرایی منجر نمی شود. بررسی رابطه جنسیت با هویت انسانی زن و مرد بر اساس مبانی انسان شناسی ایشان در هر سه رویکرد قرآنی، فلسفی و عرفانی، برابرانگاری را در عرصه بسیار وسیعی از این قلمرو ثابت می کند.سنجش رابطه جنسیت با سه جنبه اصلی تربیت اخلاقی (اصول، اهداف و ارزش های اخلاقی) نیز وسعت محدوده برابرانگاری را تایید می نماید؛ اگرچه می باید متناسب با تفاوت های تکوینی در شیوه های تربیت اخلاقی، سهم محدودی نیز برای تمایزگرایی جنسیتی در نظر گرفت.

در میان ظرفیت های وجودی انسان، عواطف و هیجانات، در تاثیرگذاری بر افکار و اعمال آدمی، از جایگاهی ویژه برخوردارند. بررسی این تاثیرات در حوزه اخلاق  که از مهم ترین جنبه های زندگی فردی و اجتماعی است بحث های بسیار بااهمیتی را پیش خواهد کشید. اگر نوع و میزان تاثیرگذاری ساحت عاطفی در مقایسه با دیگر ساحت های رقیب (همچون ساحت عقلانی)، تحلیل و بررسی شود، اهمیت این مباحث، بیش تر درک خواهد شد.این مقاله در دو حوزه به این مساله می پردازد: اول، حوزه ای کاملا نظری است و در ذیل مباحث فرااخلاق قرار می گیرد؛ و دوم، در عرصه های عینی تر حیات اخلاقی انسان، یعنی در حوزه قضاوت ها و رفتارهای اخلاقی. این بررسی ها به تطبیق و مقایسه حوزه های فرا اخلاق و روان شناسی اخلاق با منابع اسلامی خواهد پرداخت. در بخش منابع اسلامی، تاکید بر آثار استاد آیت الله جوادی آملی است. بر این اساس، مباحث در سه بخش تنظیم شده است: نخست، نقش عواطف در نظریات فرااخلاقی بررسی می شود و از دو رویکرد عمده فرا اخلاقی بحث می شود؛ این دو رویکرد، دیدگاه تعریف گروانه طبیعی و دیدگاه غیرشناختاری یا توصیف ناگروانه است. با بیان کاستی های این نظریه ها، ارتباط ارزش های اخلاقی با واقعیات عینی، تبیین می-شود. در بخش دوم، نقش عواطف در قضاوت های اخلاقی بررسی می گردد. آن گاه برخی از دیدگاه ها که عواطف و هیجانات را تنها عامل تاثیرگذار بر قضاوت های اخلاقی می دانند، تبیین و نقد می شود. تاثیرگذاری ساحت عقلانی بر قضاوت های اخلاقی، در این بخش طرح شده است. در نهایت، با پذیرش تاثیر عواطف بر قضاوت های اخلاقی، علیت انحصاری آن رد خواهد شد. بخش سوم، به تاثیر عواطف بر رفتارهای اخلاقی می پردازد. دیدگاه های عاطفه گرایان و شناخت گرایان درباره زمینه های تاثیرگذاری عواطف و احساسات بر رفتار اخلاقی نیز بررسی و سنجیده می شود. با پذیرش تاثیر جدی هیجان ها بر رفتار اخلاقی، نقش موثر شناخت و تاملات فکری در رفتار اخلاقی نیز به اثبات خواهد رسید.

محور اصلی این پژوهش، ارزش ها و اصول اخلاقی در تبلیغ دینی است. این پژوهش با روش کتابخانه ای به انجام رسیده است و تلاش شده از آثار آیت الله جوادی آملی به مسائل اصلی پژوهش، پاسخ داده شود. مسائل اصلی این پژوهش، در دو محور پیگیری شده است: نخست، با توجه به آسیب های عینی و عصری تبلیغ دینی، بر چه ارزش های اخلاقی ای باید تاکید کرد؟ دوم، راه برون رفت از تعارض های اخلاقی در عرصه تبلیغ دینی چیست؟ در پاسخ به محور نخست، بر اصولی همچون «تلاش برای ابلاغ پیام دین نه هدایت مردم»، «امانتداری در ابلاغ پیام»، «مطابقت عمل با گفتار» و «پرهیز از خودمحوری در دعوت» تاکید شده است. در پاسخ به محور دوم، به اخلاق تبلیغ به مثابه یکی از شاخه های بومی اخلاق کاربردی، توجه شده است. تلاش بر این است که پاره ای تعارض های موجود در عرصه تبلیغ معرفی شود و آن گاه با توجه به دیدگاه های آیت الله جوادی آملی، راه حل هایی برای این معضلات به دست داده شود. در این محور، مسائلی همچون «تبلیغ دینی در آوردگاهی به وسعت جهان»، «عقل یا احساسات» و «ترویج عقلانیت یا روح تعبد» محل توجه بوده است.

اخوت انسانی بر اساس مولفه های مشترک و فراگیر فطری میان آدمیان شکل می گیرد؛ بنابراین می تواند نوعی اخلاق حداقلی به وجود آورد که در عین حال، در عرصه عام جهانی موثر باشد. برادری میان انسان ها، نوعی ازخودگذشتگی (self sacrifice) در روابط انسانی را در پی دارد و همزیستی جهانی را تسهیل می نماید. علاوه بر این، برادری، روابط انسانی میان ابنای بشر را قوام می بخشد و با تمهید مولفه های انسانی، زمینه را برای صورت بندی «اخوت دینی» و «اخلاق ایمانی» در جوامع دینی (تک دینی یا چنددینی) فراهم می سازد. در حقیقت، اخوت ایمانی و دینی، صورتی کمال یافته از اخوت انسانی است؛ و نه تنها زمینه ستیز میان آدمیان را از بین می برد (کارکرد سلبی)، بلکه به جهت کمالی که در آن نهفته، امکان انسجام و پیوستگی میان انسان های غیردیندار را نیز امکان پذیر می سازد (کارکرد ایجابی).

«توسعه اقتصادی» یکی از جنبه های توسعه به مفهوم وسیع آن است که در دوره جدید، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، عالی ترین هدف و آرمان اجتماعی بیش تر کشورهای جهان بوده است. توسعه اقتصادی از کشورهای غربی آغاز گردید و بر مبانی اعتقادی، انسان شناختی و اخلاقی خاصی استوار است. از این رو، برای بسیاری از اندیشمندان مسلمان، این سوال مطرح گردید که آیا اصولا توسعه اقتصادی امری ممدوح است؟ اگر چنین باشد، آیا چنین چیزی با عقاید و اخلاق اسلامی، سازگاری دارد؟ هدف این مقاله، بررسی این مساله از دیدگاه حکیم متاله آیت الله جوادی آملی است. یافته های مقاله نشان می دهد که از دیدگاه ایشان، دو نوع توسعه اقتصادی وجود دارد که یکی ممدوح است (توسعه کوثری) و دیگری، مذموم (توسعه تکاثری). «توسعه کوثری» توسعه ای که در درون خود، متضمن رشد مستمر تولید، پیشرفت فنی، شکوفایی علمی و فراوانی امکانات رفاهی است؛ اما در عین حال، بر اخلاق و ارزش های الهی نیز مبتنی است. از این رو، نه تنها امری مجاز، که واجب است. ایشان برخی مختصات نظری چنین توسعه ای را در حوزه های مختلف، از جمله در تولید، توزیع و مصرف، بیان نموده، معتقدند با تلاش علمی بیش تر در گزاره های ارزشی و دانشی اسلام، می توان الگوی کاملی از چنین توسعه ای را طراحی و اجرا کرد.

در بخشی از ادبیات عرفانی و سخنان برخی از منسوبان به عرفان، عقل و عرفان در برابر هم قرار گرفته، دو راه ناسازگار و مخالف یکدیگر تلقی شده اند. این گروه، عقل را یک منبع یا راه تحصیل معرفت نمی دانند و برای دستاوردهای عقل و در نتیجه علوم بشری، اعتباری قائل نیستند. از نظر ایشان، عقل نه تنها منبع معتبری برای معرفت نیست، بلکه مانع معرفت و موجب گمراهی نیز می باشد. جالب آن که برخی از اینان برای اثبات بی اعتباری عقل، به استدلال های عقلی متوسل شده اند. در این نوشتار، پاره ای از ادله ایشان طرح و بررسی خواهد شد. باید تاکید کرد که مقابله بعضی از عارفان یا مدعیان عرفان با عقل، به معنای مخالفت همه عرفا با عقل یا ناسازگاری عرفان و عقل نیست؛ چراکه این مخالفت می تواند از سو فهم نسبت عرفان و عقل ناشی باشد. به نظر ما عرفان و عقل نه تنها ناسازگار نیستند، بلکه موید و معاضد یکدیگرند. اوج این تعامل و تعاضد را می توان در حکمت متعالیه صدرائی شاهد بود.

موجودات مثالی به رغم تجرد، از عوارض ماده (مقدار، اندازه و شکل) خالی نیستند؛ در حالی که این عوارض، به گونه ای در تعین شخصی و در نتیجه تفرد موجودات، نقش دارند و باعث جزئی شدن این صور می شوند. با فرض «مرتبه مثالی» برای نفس انسانی، می توان سابقه ای در این عالم برای انسان تصور کرد. در این تصور به تعداد افراد مادی کثرت عددی خواهیم داشت. بنا بر نظر ملاصدرا نفس انسانی، جسمانیه الحدوث است و سابقه چنین نفسی، به وجود جمعی عقلانی در صقع ربوبی و یا عالم مفارقات عقلی، ارجاع داده می شود. با این تفسیر، هم حدوث نفس انسان محفوظ می ماند و هم پیامدهای عقلی محال و توالی فاسد قدم نفس، مجال بروز نمی یابند. بنابراین سلسله تنزلات به ویژه مراتب قبلی وجودات تنزل یافته در قوس نزول، با مبنای حدوث جسمانی نفس، چندان قابل جمع به نظر نمی رسد و پیشینه وجود عقلی نفس با وجود تاکید فراوان صدرالمتالهین بر وجود مثالی موجودات تبیین چگونگی حدوث آن را از مرتبه عقلی به عالم ماده، دشوار می سازد. شاید بتوان این ناسازگاری را با فرض سابقه ماده بدن، به عنوان متحد صورت انسانی، حل کرد؛ اما ماده در فلسفه صدرایی نقش کم اهمتی دارد، و علاوه بر آن ابداعی است و نمی تواند در این مرتبه نقشی داشته باشد. بر اساس مبانی صدرایی، فرض پیوند مستقیم میان ماده متحد با صورت (در عالم ماده) با ماده مثالی، فرضی نادرست است. در پاره ای از آثار ولی عباراتی می توان یافت که اعتقاد به مرتبه مثالی نفس انسانی را در سلسله نزولی نشان می دهد و وجه قدم نفس را تقویت می کند و بر ابهامات نظریه «جسمانیه الحدوث» می افزاید.