پژوهشنامه امامیه
سال:1398 | دوره:5 | شماره:10 |تعداد مقالات:12

علی رغم وجود برخی مفاهیم و آموزه های شیعی مندرج در «ولایت تکوینی» همچون معجزات، کرامات، علم غیب و دیگر شیون خاص امام در هستی، این اصطلاح در تاریخ و کلام شیعه نوظهور است. لذا برای یافتن جایگاه این آموزه در تفکر کلامی شیعه، بررسی تاریخ اندیشه ولایت تکوینی و سیر تطور آن ضروری است. از آنجا که مرحله نخست در مطالعات تاریخ اندیشه تعریف موضوع پژوهش است، در بررسی تاریخ اندیشه ولایت تکوینی نیز دست یابی به تعریفی جامع از این اندیشه برای آغاز کار الزامی است. در این مقاله با واکاوی اصطلاح «ولایت تکوینی» در ادبیات معاصر شیعی از نخستین کاربردهای آن در قرن سیزدهم و سپس پی جویی روند مصطلح شدن این اصطلاح در اندیشه علمای شیعی تاکنون، می کوشیم معنای جامعی از این اصطلاح به دست آوریم و در نهایت به دلیل وجود رویکردهای متنوع راجع به این ایده، ولایت تکوینی را در قالب چندین شاخصه معنایی ترسیم کنیم.

بعد از انقلاب اسلامی ایران، غالبا و متاثر از انقلاب اسلامی، شیعیان در کشورهایشان رشد مطلوبی داشتند. البته بعضا به صورت معکوس نتیجه گرفتند. شناخت وضعیت شیعیان در کشورهای مختلف باعث امکان برنامه ریزی مطلوب برای ارتقای بیشتر موقعیت آنها در هر کشور و مجموعا در جهان می شود. در نگاه کلان، شیعیان جهان به دو گونه در کشورهای مختلف زندگی می کنند: 1. کشورهایی که شیعیان حاکمیت سیاسی آن را در دست دارند؛ 2. کشورهای با حاکمیت سیاسی غیرشیعی. در این مقاله تمرکز تحلیل وضعیت و جمعیت شناسی شیعه بر کشورهایی است که حاکمیت سیاسی شیعی ندارند. این کشورها، خود، دو دسته اند: 1. کشورهای با اکثریت جمعیتی شیعه؛ 2. کشورهای با اقلیت جمعیتی شیعه. جمعیت شناسی شیعیان در این دو دسته از کشورها مد نظر مقاله است. در دسته اول، دو کشور آذربایجان و بحرین می گنجند و در دسته دوم، کشورهای بسیاری هستند که با توجه به کثرتشان، در این مقاله به ناچار پس از جمعیت شناسی شیعیان در 10 کشور، دیگر کشورها را به شکل قاره ای (آسیا، افریقا، اروپا و آمریکا) بررسی و تحلیل کرده ایم. ضمن آنکه در این پژوهش به کشورهای با جمعیت حداقل 300 هزار نفر شیعه اکتفا شده است. هدف مقاله تحلیل وضعیت و جمعیت شناسی شیعیان در کشورهایی است که حاکمیت سیاسی غیرشیعی دارند. روش تحقیق در مقاله بنیادین، اسنادی و با مراجعه به کتب، پایگاه های اینترنتی و نرم افزارهای مرتبط است.

امروزه شیعه امامیه تنها راه نصب امام را نص جلی و خفی یا انجام دادن معجزه که نوعی نص فعلی است می داند و درباره ضرورت تعیین و نصب امام از طرف خدا و معرفی او با نص نبی یا امام پیشین، دلایل و براهین عقلی و نقلی متعددی مطرح می کند. برای اثبات و شناخت صفاتی مانند علم و عصمت که برای امام ضروری است، هیچ راهی جز تعیین الاهی و معرفی پیامبر وجود ندارد. بر این اساس، هر فردی که پیامبر (ص) بر امامت او تصریح و تنصیص کرده باشد امام است. اصحاب اجماع امامین صادقین (ع) از ثقه ترین شیعیان عصر حضورند که می توان به استناد باورهایشان در آن دوران، ریشه های تاریخی باور کنونی بر امامت را در دوره حیات ایمه (ع) پی جویی کرد. بر اساس وقایع تاریخی، ابراز عقاید و مناظرات ایشان با سایرین، می توان به این واقعیت دست یافت که به رغم نظر برخی از متفکران شیعی معاصر، در زمینه باور بر امامت ایمه اهل بیت (ع)، در بدنه عمومی جامعه شیعی تطوری خاص که حکایتگر تکامل در این باور باشد به دست نمی آید و غالب شیعیان عصر حضور نیز همچون شیعیان امروز به منصوص از سوی خدا و رسول بودن امامان باور داشته اند.

در این نوشتار دیدگاه کلامی دو مفسر بنام شیعی، محمدحسین طباطبایی و سید محمدحسین فضل الله را در باب عصمت انبیای الاهی و مباحث مربوط به آن، که در تفاسیر قرآنی این دو مفسر منعکس شده، بررسی و ارزیابی می کنیم و دیدگاهی را که متقن تر و به واقع نزدیک تر است بیان خواهیم کرد. دیدگاه دو صاحب نظر مذکور در باب تحلیل و تبیین حقیقت عصمت، علی رغم همسویی و قرابت در برخی نکات، در بیان حقیقت عصمت و ادله آن اختلاف دارد. درباره محدوده زمانی عصمت پیامبران، هیچ اختلافی بین این دو اندیشمند نیست و دو نظریه با یکدیگر انطباق کامل دارد. ولی درباره محدوده موضوعی و قلمرو عصمت، با نگاه عمیق و تحلیل عبارات مندرج در این تفاسیر، به وضوح اختلافات عدیده و عمیق به چشم می خورد، که البته شاید بتوان برای هر یک از این دیدگاه ها، نظایری در میان آثار فکری مکاتب مختلف اسلامی یافت. نگارندگان این پژوهش، ضمن تحلیل دقیق دیدگاه های مطرح شده و ملاحظه ادله هر دو صاحب نظر، دیدگاه طباطبایی را در موضوعات اختلافی، دارای استواری و اتقان بیشتر و بعضا قرین به نوآوری می دانند.

امامت و مسایل پیرامون آن از جمله مباحث مهم و اختلافی در حوزه معرفت و تفکر دینی فرقه های شیعی، خصوصا زیدیه و امامیه، است. زیدیه گرچه به دلیل آیه تطهیر و روایات خاص، قایل به عصمت اصحاب کسا هستند ولی شرط و وصف عصمت را برای امام لازم ندانسته و به دلایل مختلفی از جمله فقدان دلیل عقلی و نقلی بر عصمت امام، تبیین حقیقت و معنای عصمت، عدم وجوب نصب امام معصوم بر خداوند تمسک کرده اند؛ علاوه بر اینکه از نظر مصداقی نیز با امامیه اختلاف نظر دارند. هدف اصلی تحقیق، ضمن برشمردن دلایل نفی عصمت ایمه از منظر زیدیه، اثبات عصمت ایمه و پاسخ گویی به شبهات زیدیه در این زمینه است. طبعا مطالعه مقایسه ای دلایل هر دو فرقه و واکاوی و بررسی این دلایل تاثیر مهمی در تبیین و نقش جایگاه امام در جامعه خواهد داشت. نوشتار حاضر تحقیقی است به روش کتاب خانه ای و با رویکرد توصیفی و تحلیلی که حول برخی از دلایل و مباحث هر دو فرقه راجع به اشتراط یا عدم اشتراط عصمت برای امام صورت گرفته است. مهم ترین یافته این تحقیق، برخلاف مدعای زیدیه مبنی بر عدم اشتراط و وصف عصمت برای امام، از نظر امامیه علاوه بر دلایل نقلی مختلف، دلایل عقلی متعددی از جمله فلسفه وجودی امام، از دست دادن جایگاه و روی گردانی مردم، نقض غرض، حفظ دین و پاسداری از آن، تلازم در مسیله عصمت و جانشینی پیامبر (ص) دال بر عصمت امام است.

مطالعه حاضر با هدف شناسایی و تحلیل عرفانی جایگاه قلب با تکیه بر روایات امام رضا (ع) انجام پذیرفت. روش پژوهش، تحلیل کیفی مضمون محور است. واحد تحلیل، منابع روایی متقدم شیعه است. بیش از ده ها روایت بررسی شد و کدهای اولیه با مطالعه اکتشافی به دست آمد و کدهای ثانویه و مقولات پژوهش بعد از تحلیل دلالی روایات مستفاد گردید. در این پژوهش، شاخصه های نظری و کاربردی در رهیافت قلب به سعادت و حقیقت الاهیه مطرح شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد قلب به معنای مرکز اندیشه یا عقل، مرکز شناخت شهودی و روح است. همچنین، قلب ویژگی هایی دارد، از جمله: محل حکمت، محل نزول وحی، محل اراده الاهی، معدن نور الاهی، مالک حواس، جایگاه کمالات، آیینه رفتار، و. . . . احوال قلب، اقبال و ادبار است و مولفه هایی چون علم، ارتباط با خدا، ارتباط با اولیای الاهی از علل حیات قلب، و قساوت، مسخ، احتجاب، و خروج روح ایمان از آسیب ها و بیماری های قلب است.

جبر و اختیار از مسایل اختلافی میان متکلمان و فلاسفه است که هر یک برای آن راه حلی مطرح کرده اند. فخر رازی به پیروی از مکتب اشعری، نظریه کسب را می پذیرد ولی آن را به نحوی تفسیر می کند که به نظریه اختیار بسیار نزدیک است و حتی نظریه اختیار را در قالب عبارت «لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین» به صراحت بیان می کند. از طرف دیگر، انسان را «مضطر فی صوره المختار» می داند که در ظاهر نفی اختیار است. فخر رازی به دلیل تفکیک نکردن میان رابطه خداوند با مخلوقات، رابطه نفس با وصف اختیار و رابطه آدمی با افعال خود، در تبیین و تحلیل مسیله اختیار دچار تشتت آرا است و سخنان وی در ظاهر تعارض و تناقض دارد، ولی در نهایت به نظریه اختیار می رسد. طباطبایی دیدگاه اختیار را برمی گزیند و با پذیرش اصل علیت، مراتب هستی و مراتب فاعلیت، هم انسان را فاعل افعالش می داند و هم فاعلیت خداوند را با فاعلیت انسان در تعارض نمی بیند. وی با انفکاک میان رابطه خداوند متعال با مخلوقات، رابطه نفس با وصف اختیار و رابطه آدمی با افعال خود، مسیله اختیار را تحلیل می کند. او معتقد است وقوع هر فعل اختیاری منوط به سه اصل مهم و اساسی است: 1. رابطه طولی فاعلیت الاهی با فاعلیت انسان؛ 2. علت ناقصه دانستن اراده انسان؛ 3. واجب بودن وقوع فعل در مقایسه با اراده الاهی و ممکن بودن آن در مقایسه با اراده انسانی که همان اختیار است.

موقوفات و نذورات در گسترش آیین های عاشورایی در ایران نقش بسزایی داشته است. مشارکت طبقات سیاسی و عامه مردم در فعالیت های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی موجب شد با گذشت زمان این حضور پررنگ و محسوس تر شود. از زمان آل بویه تا آغاز عصر صفویه (334-907 ه. ق. ) نمونه هایی از اختصاص موقوفات و نذورات برای تبلیغ و اجرای آیین های عاشورایی می توان جست وجو کرد. از جمله اقدامات شیعیان و علاقه مندان به خاندان عصمت و طهارت در اختصاص موقوفات و نذورات متعدد برای ساخت حرم امامان شیعه، ساخت مدرسه، کتاب خانه، دارالسیاده و برگزاری مراسم سوگواری است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی در پی آن است که با موشکافی در داده های موجود تاریخی نشان دهد موقوفات و نذورات این ادوار تا چه اندازه در گسترش آیین های عاشورایی در ایران موثر بوده است. با بررسی منابع مختلف در نهایت این نتیجه حاصل شد که وقف، نذورات و صدقات در گسترش آیین های عاشورایی موثر بوده و سبب رشد تشیع در میان مردم ایران شده است.

تشکیل دولت صفوی در ایران و رسمی شدن مذهب تشیع در این کشور تاثیرات مهمی در کالبد شهرها، از جمله شیراز، داشت. پژوهش پیش رو با توجه به همین مسیله و با تکیه بر نظریه سرمایه ها (فرهنگی، اقتصادی، نمادین و اجتماعی) در مکتب بوردیو در صدد پاسخ به این پرسش است که رسمی شدن مذهب تشیع در شیراز چه تاثیری بر کالبد شهری آن گذاشت. روش پژوهش توصیفی و تحلیلی، و شیوه گردآوری اطلاعات کتاب خانه ای است. یافته های پژوهش نشان می دهد شیراز در این دوره با توجه به شاخص های نظریه بوردیو در ابعاد هویت شهری، نمادها، مولفه های فرهنگی مانند وقف، بناهای فرهنگی، مدارس، تقویت مبانی علمی، هنر و سایر شاخص های تشیع با توجه به تعریف کالبد شهری، تغییر محسوسی یافت، به طوری که در فضای اجتماعی به تدریج سرمایه های غیرمرتبط با مذهب تشیع جای خود را به سرمایه های جدیدی داد که در راستای مذهب تشیع بود.

سلامت معنوی از لحاظ اختلاف در مفهوم معنویت، جهان بینی و نظام های ارزشی، مقوله پیچیده ای است که با توجه به بینش خاص هر گروه، تعریفی خاص می یابد. از طرفی اعتقاد به نظام احسن متضمن خداشناسی، جهان شناسی، انسان شناسی و معادشناسی است. پس اعتقاد به نظام احسن به عنوان آموزه ای عقلانی در ادیان آسمانی می تواند راهبردهای موفقی در ارتقای سلامت معنوی پیش کشد. مقاله حاضر با هدف بررسی بازتاب اعتقاد به نظام احسن در ارتقای سلامت معنوی و تعالی معرفتی نگاشته شد. شناخت نظم حاکم بر جهان، درک موقعیت ممتاز انسان نسبت به سایر موجودات و باور به اصالت و بقای روح سبب فهم هدف اصلی خلقت، یعنی کمال روح انسان می شود. انسان با تکیه بر براهین عقلی و فطری دریافت که با اتکای عقلانی صرف بر فهم خویش نمی تواند به هدف نهایی خلقت دست یابد. بلکه لازمه تحصیل کمال عالی، کسب سلامت معنوی از طریق بهره مندی از آموزه های وحیانی، الگوبرداری از انبیای الاهی و عقل به عنوان لوازم تشریعی و تکوینی کمال نهایی انسان است. بنابراین، محرز است که اعتقاد جدی به نظام احسن موجب ارتقای سلامت معنوی است. سلامت معنوی نیز موجب تعالی معرفتی یعنی معنا یابی زندگی، نشاط معنوی، رضایت مندی از مقدرات الاهی، دفع اضطراب مرگ، تعامل صحیح با جامعه، طبیعت و نهایتا سعادت ابدی می شود.

آیه پانزدهم سوره احقاف در مقام سفارش کلی به تمامی انسان های نیکوکار بوده و مصداق آن عام است. مطابق این آیه، دلیل نیکی فزون تر به مادر، رنج های وی در دوران بارداری و زایمان فرزند است. با این حال، برخی از مفسران فریقین بر پایه روایات، آیه را به فردی خاص تطبیق می کنند. در نظر مفسران اهل سنت، آیه در شان ابوبکر نازل شده است؛ چراکه او در میان مهاجران تنها کسی بود که پدر و مادرش مسلمان بودند و در چهل سالگی، سپاس گزاری از نعمتی را که بر پدر و مادرش ارزانی شده است درخواست کرد. حال آنکه چنین تطبیقی مخالف شواهد تاریخی است و روایاتی هم که به آن استناد شده ضعیف است. از سوی دیگر، بر پایه برخی احادیث معتبر در منابع شیعه، آیه بر امام حسین (ع) تطبیق شده است. شواهدی چند بر تطبیق آیه بر ایشان به عنوان مصداق برتر دلالت دارد؛ مانند تفاوت مرجع ضمیر آیه با آیات پیشین، وضعیت ویژه ترسیم شده برای بارداری و وضع حمل، کیفیت دعای موجود در آیه و تخمین آن با حیات امام حسین (ع). بر این اساس، حضرت زهرا (س) با یقین از شهادت امام حسین (ع)، هنگام بارداری و وضع حمل دچار رنجی درونی بود؛ هرچند به جهت امتداد امامت و ولایت در نسل امام حسین (ع)، رضایت کامل داشت.

وقتی انسان از امور محسوس فاصله می گیرد و به خود توجه بیشتری پیدا می کند، احساس غربت و سرگردانی درونش را پر می کند. انسان از عالم بالا هبوط یافته و پای روی زمینی گذاشته که با آن بیگانه بوده است. لازمه حضور در این عالم با رنج و تنهایی پیوند خورده است. اما آیا نتیجه این حس درونی و دیدگاه دینی، پوچ گرایی و هیچ انگاری و بدبینی و افسردگی نخواهد شد؟ قاضی سعید قمی با سبک فلسفی و عرفانی و با نگاه دینی و روایی شیعه محورانه اش می کوشد با تمرکز بر راهکارهای عمل گرایانه عبادی و رویکردهای اخلاق محورانه، مسیر رهایی و تعالی را به ما نشان دهد. وی بر نقش اخلاق و عبادت های شرعی برای تربیت انسانی و رهاشدن از غربت و تعالی نفس تاکید دارد. همه اعمال ظاهری انسان، حقیقتی فراطبیعی دارند که ما را به عوالم بالای ماده متوجه و مرتبط می کنند و به نور و معنویت می رسانند.