ادبیات پایداری (ادب و زبان نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی کرمان)
سال:1398 | دوره:11 | شماره:20 |تعداد مقالات:7

ادبیات مقاومت، نوعی از ادبیات متعهد و ملتزم است که از یک طرف به شرح و بیان مبارزه جامعه در برابر آنچه حیات مادی و معنوی خود را تهدید می کند، می پردازد و از طرف دیگر، برای جامعه روحیه مقاومت در برابر هر گونه ظلم و تجاوز ایجاد می کند. این نوع ادبی در دوران معاصر، در ایران و جهان عرب به خاطر حوادث ناگوار پررنگ تر شده است. از میان شاعران معاصر که در این زمینه نوشته های بسیاری دارند، می توان به نصرالله مردانی در ایران و بدوی الجبل در جهان عرب اشاره کرد که بحران های سیاسی و اجتماعی جامعه خود را در آثارشان بازتاب داده اند. این پژوهش برآن است تا به بررسی جلوه های ادبیات مقاومت در اشعار نصرالله مردانی و بدوی الجبل با روش توصیفی-تحلیلی و در چارچوب مکتب تطبیقی آمریکایی بپردازد. یافته های اساسی این پژوهش نشان می دهند که جلوه های مقاومت از قبیل وطن پرستی، دعوت به مقاومت، دفاع از ملت خود، استعمارستیزی، ظلم ستیزی، تجلیل از شهید، اعتراض سیاسی و اجتماعی و. . . در اشعار هر دو شاعر جلوه گر شده اند؛ بدون اینکه از یکدیگر متاثر باشند.

جنگ از دیرباز یکی از مشئوم ترین و مذموم ترین رخدادها در جهان بوده؛ اما همین پدیده زشت هرجا که سمت وسو و صبغه دفاعی به خود گرفته، عملی شرافتمندانه و شجاعانه قلمداد شده است. با آغاز جنگ هشت ساله عراق علیه ایران، گونه تازه ای از ادبیات با عنوان ادبیات دفاع مقدس و جنگ در ایران پا به عرصه وجود گذاشت و داستان نویسان به تبع نوع رویکردشان به جنگ که شامل ارزش محور، جامعه محور، انتقادمحور، انسان محور و یا تلفیقی از آنها بود، به بازنمایی هنری برداشت ها و استنباطات خود از این واقعه عظیم پرداختند. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای، نقطه آغاز نگاه انسانی به جنگ و سیر رو به تزاید آن در طول جنگ و سال های بعد از آن را در ادبیات داستانی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داده است. برآیند تحقیق نشان می دهد که علیرغم غلبه گفتمان حماسی و ارزش محور در بستر زمانی جنگ، برخی از نویسندگان از همان ماه های آغازین مخاصمه با رویکردی انسانی به آفرینش آثار داستانی پرداختند و با گذر زمان، خصوصا فاصله گرفتن از سال های جنگ، توجه آنان و دیگر نویسندگان به مضامین والای انسانی و موقعیت بغرنج انسان قرارگرفته در شرایط خاص جنگ، افزایش یافته و این روند در طول دهه 80 به اوج خود رسیده است.

ادب پایداری و مقاومت یکی از گونه های سرآمد، پذیرفته شده و مقدس در تمامی کشور هاست. در این میان، ادبیات اسارت که از زیر شاخه های مهم ادب جنگ است، در ادبیات سایر ملل، جایگاه درخشانی دارد. پس از انقلاب اسلامی، این گونه ادبی در ایران مورد توجه شاعران و نویسندگان قرار گرفت و آثار متعددی در این زمینه خلق و آفریده شد. یکی از وجوه اصلی ادبیات اسارت که تاکنون از دید پژوهشگران مغفول مانده، توجه به شیوه نامه نگاری اسیران جنگ تحمیلی است. این گونه از ادب اسارت، علاوه بر اهمیت محتوایی از نظر ساختار، سبک و زبان نیز حائز توجه است. در این مقاله، پس از بررسی نزدیک به شش هزار نامه از آزادگان، ویژگی های ساختاری و معنایی آنها به روش تحلیل محتوایی، طبقه بندی و تحلیل می شود. این نوع نامه ها در تقسیم بندی هایی با عناوین سرلوحه دار، بی سرلوحه، الگویی (کلیشه ای) و منحصر به فرد جای گرفته است. در یک نگاه کلی باید گفت که در ادب فارسی، نامه های اسیران، ادامه دهنده سنت ترسلات اخوانی در ادبیات است؛ با وجود این، چنین نامه هایی از نظر ساختار، زبان، محتوا و نوع کارکرد، تمایزاتی با دیگر نامه های اخوانی دارد.

منظومه های حماسی دینی و مذهبی از جمله آثاری هستند که با وجود کمیت قابل توجه در ادب فارسی چندان مورد عنایت مصححان و پژوهشگران قرار نگرفته اند و شاید از دلایل کم توجهی به این آثار، ناشناختگی آنها در میان جامعه ادبی باشد. در طول تاریخ ادبیات فارسی، منظومه های حماسی دینی متعددی با موضوع وقایع دینی و جنگ های صدر اسلام، زندگی و شرح احوال ائمه اطهار و شخصیت های برجسته و تاثیرگذار مذهبی سروده شده است. از جمله موضوعاتی که منظومه سرایان دینی به آن نگاهی ویژه داشته اند، شرح احوال و قیام مختار بن ابی عبیده ثقفی به خونخواهی شهدای کربلا است. در این منظومه های دینی، قیام مختار و پایداری او در انتقام گرفتن از قاتلان امام حسین(ع) به شیوه حماسی و به تقلید از شاهنامه فردوسی به تصویر کشیده شده است. اغلب این منظومه ها به شکل نسخه خطی در کتابخانه ها نگهداری می شوند. تلاش نگارنده در این مقاله بر آن است تا با استفاده از دو روش کتابخانه ای و سندکاوی به معرفی اجمالی مختارنامه های منظوم ادب فارسی بپردازد. در این نوشتار تعداد چهارده منظومه حماسی دینی با موضوع داستان قیام مختار ثقفی معرفی گردیده است که قدیمی ترین آنها مختارنامه نگاهی آرانی کاشانی متعلق به قرن دهم هجری قمری است.

احمد شاملو با بهره گیری از درون مایه های اساطیری نمادین و رمزآلود در آفرینش و ترسیم فضای اسطوره ای در اشعارش همواره کامیاب بوده است. شاملو از شاعرانی است که هر چند میزان پرداختن وی به اسطوره و جنبه های حماسی نسبت به بعضی شاعران معاصر کمتر است؛ ولی توانسته است نمودهای زیبایی از اسطوره سازی را هر چند اندک در شعر خود عرضه کند و به ویژه در عرصه شعر پایداری، به بازآفرینی اسطوره های کهن و آفرینش اسطوره های تازه بپردازد. وی با خارج نمودن قالب اصلی اسطوره از فضای کهن اسطوره ای خود، از آن به عنوان نمادی تاثیرگذار در صحنه سیاسی و اجتماعی بهره برده است تا شرایط نابسامان فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جامعه مورد ستم خود را اصلاح کند. این جستارکه با روش تحلیلی-توصیفی انجام گرفته است، نشان می دهد که وی همواره با بهره گیری از نمادها در بازآفرینی اسطوره ها توانمند بوده و با توجه به نیازهای جامعه اش به اسطوره آفرینی پرداخته است؛ همچنین بسیاری از اشعار شاملو بر پایه بن مایه های اسطوره ای بنا شده است. پژوهش هایی درباره شعر شاملو از دیدگاه نقد اسطوره شناختی صورت گرفته است؛ اما این مقاله، نخستین پژوهشی است که به گونه ای ویژه، نمادهای اساطیری مرتبط با ادبیات پایداری در شعر شاملو را مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد.

جغرافیای پایداری به گستره و حوزه جغرافیایی ای اطلاق می شود که شاعران یا نویسندگان متعهد در آثار خود به دفاع از مردم تحت ظلم آن خطه در برابر سلطه جویان خارجی یا داخلی برمی آیند. علی محمد مودب، یکی از شاعرانی است که در اشعار خود، نگاهی فراملی داشته و اندیشه های شعری اش متاثر از رویدادهای جهان پیرامون وی است. در این جستار، جغرافیای پایداری در شعر علی محمد مودب با شیوه توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از روش کتابخانه ای و سندکاوی مورد واکاوی قرار گرفته است تا به این سوالات پاسخ داده شود که چگونه مولفه های پایداری ملی و فراملی در شعر مودب بازتاب داده شده و به غیر از ایران، به موضوعات پایداری کدام کشورها پرداخته شده است؟ یافته های تحقیق حاکی از آن است که پایداری در شعر مودب به ایران منحصر نمی شود. وی در طرح موضوعات پایداری در شعرش، نگاهی عام و فراگیر داشته؛ اما به طور خاص بر موضوعات پایداری مرتبط با کشورهای خاورمیانه متمرکز شده است؛ از این رو، مودب در شعرش به فلسطین، غزه، لبنان، عراق، یمن، بحرین، سوریه، افغانستان، هائیتی و هیروشیما با رویکردی حمایتی پرداخته و در مقابل، نگاه انتقادی و اعتراضی خود را متوجه آمریکا، اسرائیل، انگلیس، روسیه، عربستان، مصر و ترکیه ساخته است.

یکی از مسائل دیرین جهان اسلام، مسئله فلسطین و اشغال آن به وسیله اسرائیل و انجام دادن جنایت های گوناگون در حق فلسطینیان، به ویژه کودکان آنهاست. مظلومیت و مقاومت بی نظیر کودکان فلسطینی در برابر این رفتارهای ناجوانمردانه به شیوه های مختلف در شعر شاعران جهان نمود پیدا کرده است. لطیف (هه لمه ت) هلمت، شاعر مقاومت کردستان عراق نیز، از جمله شاعرانی است که فراملیتی اندیشیده و فارغ از چارچوب سرزمینی خود، کردستان، به کودکان فلسطینی پرداخته است. وی با بهره گیری از توانمندی ادبی درد و رنج، شهادت و شجاعت آنها را در سروده های کودکانه به تصویر کشیده و در راستای بیان مظلومیت مردم فلسطین و مقاومت آنان، از تمام ظرفیت های شعر کردی بهره گرفته است. مقاله حاضر در پی آن است که به شیوه توصیفی-تحلیلی، سیمای کودکان فلسطینی در شعر هلمت را از دو منظر ساختار و محتوا مورد بحث و بررسی قرار دهد. نتایج به دست آمده نشان می دهد که در «دیوان مندالان» او، ما با دو سیمای متفاوت از کودکان فلسطینی روبه رو هستیم؛ نخست، سیمای مظلومانه آنها و دوم، سیمای مبارز و مقاوم آنان که علیرغم کودکی، استوار در برابر ناملایمات ایستاده و باعث ترس دشمنان شده اند. از نظر ساختاری و واژگانی نیز، شعر او ساده و روان است و وزن و محتوای اشعار با هم تناسب دارند.