الهیات و معارف اسلامی (مطالعات اسلامی )
سال:1381 | دوره:- | شماره:56 (ویژه فلسفه و ادیان) |تعداد مقالات:11

در فلسفه و منطق و به خصوص در فلسفه های جدید که بیشتر جنبه شناخت شناسانه به خود گرفته اند، همیشه این پرسش مطرح بوده است که صورتها و مفاهیم حسی چگونه در ذهن حاضر می شوند و اعتبار و عینیت آنها تا چه اندازه است؟ ولی در منطق ارسطویی از آنجا که انطباق مفاهیم و تصورات ذهنی با خارج مسلم فرض شده است، از دیر باز این پرسش مطرح بوده است که «قضایای حسی» چگونه اند و چه اقسامی دارند؟ نقش عقل در این گونه گزاره ها تا چه اندازه است و تفاوت آنها با «مجریات» در چیست؟نگارنده در این نوشتار کوشیده است با تکیه بر دیدگاههای بزرگانی همچون ابن سینا، خواجه نصیر طوسی، قطب الدین رازی، سهروردی و ... به این پرسش ها پاسخ دهد.

نگارنده در نوشتار حاضر به بررسی مفهوم خدا در کتاب مقدس هندوها اپاتیشادها، پرداخته است.در این نوشتار سعی شده تا با نگاه توحیدی، برهمن اپانیشادها بررسی شود. درست است که در اپانیشادها گاه به گونه ای از خداوند سخن رفته است که تعدد و تکثیر آلهه تداعی می شود، اما باید در نظر داشت که می توان این اسامی گوناگون را مظاهر مختلف خداوند یگانه به شمار آورد.

نگارنده در این نوشتار مختصری از نتیجه تاملات خود را در موضوع «تسلسل» فراروی خوانندگان دانشور نهاده است. این نوشتار حاوی دعاویی است که نویسنده کوشیده است آنها را به ضرب برهان اثبات کند: 1. در نیاز به تسلسل میان حکمت مشاء و متعالیه تفاوتی نیست. 2. برهان تطبیق در ابطال تسلسل باطل است. 3. ابطال تسلسل به شرط نیاز ندارد.

در آغاز قرار بود این سرمقاله را یکی از دوستان و همکاران که در این باب حرفهایی گفتنی و سخنانی شنیدنی دارد بنویسد. ولی چون وی عذر آورد که فعلا وقت و حال و حوصله این کار را ندارد، نگارنده این سطور از سرناچاری دست به کار نوشتن شد. القصه، چهار – پنج سالی است که اغلب مجله های علمی – پژوهشی از انتشار ترجمه ها تن می زنند، به طوری که نپذیرفتن ترجمه در این مجله ها به مثابه یک «قانون نانوشته» درآمده است. مدیران این مجلات در مقام عذرخواهی و استنکاف از پذیرش و چاپ و انتشار ترجمه ها یکبار استدلال می­کنند که مخاطب مجله های علمی – پژوهشی استادان و متخصصان هستند و چون استادان علی القاعده زبان خارجی متناسب با تخصص خود را می دانند، یا به تعبیر بهتر و درست تر باید بدانند، پس دستاورد پژوهشی متخصّصان را به زبان اصلی مطالعه می کنند. از همین رو، محل نشر ترجمه ها مجله های علمی - ترویجی است که مخاطب آنها دانشجویان هستند ...

فلسفه علم در سده بیستم فراز و نشیب بسیار پیمود. کارل پوپر، فیلسوف نام آور این سده، در دفاع از فلسفه علمِ منطقی – دستوری جهد بلیغ کرد. دو رکن رکین فلسفه پوپر یکی عقلانیت – عقلانیت انتقادی – است و دو دیگر رئالیسم است. نیز گفتنی است که پوپر در معرفت شناسی از نسبی گرایی گریزان است و آن را قسمی بیماری می داند. او از نیل به حقیقت و به تعبیر خود او تقرب به حقیقت دم می زند. فیلسوفان عالم بعد از پوپر، خاصه توماس کیون، ایمره لاکاتوش و فایرابند، با تصویری که از تاریخ علم دارند، از آرمان های پوپر روی برتافتند و فلسفه علم تاریخی – توصیفی را جایگزین فلسفه علم منطقی – دستوری کردند. در این نوشتار، به اختصار، از این سه فیلسوف علم و نسبت آنان با پوپر و فلسفه علم وی سخن می رود.

فیلسوفان هرمنوتیک در کانونی ترین نقطه بحث خود به موضوع «فهم» با تاکید بر «فهم متن» می پردازند و مباحث مطرح شده از سوی آنها، واجد استعداد بسیاری است که می تواند در ساز و کار و روش نواندیشان مسلمان موثر افتد. هرمنوتیک فلسفی که با هایدگر، فیلسوف پرآوازه آلمانی، آغاز گردید و از سوی شاگردش هانس گئورک گادامر بسط و توسعه یافت، از این جهت دارای خصوصیات قابل تاملی است. نوشتار حاضر پاره ای از مختصات یا نتایج هرمنوتیک فلسفی گادامر و تطبیق آن بر آرای برخی روشنفکران مسلمان (با تاکید بر روشنفکران ایرانی) را مورد بررسی قرار داده است.

یکی از مسایلی که فارابی در آثار مختلف خود بدان توجه داشت، مساله فیض و فیضان است که به صورت جامع و روش مند بدان نپرداخته است. ما در این نوشتار ضمن یک نگاه تحلیلی– انتقادی به دیدگاه فارابی در مورد این مساله، کاستی ها و نابسامانی هایی را که در تبیین نظریات این فیلسوف بزرگ اسلامی وجود داشته است مشخص کرده ایم و سپس به بررسی رویکرد ابن سینا در راستای جبران این کاستیها و نابسامانها، پرداخته ایم.

نگارنده در این نوشتار به بررسی و نقد نظریه ملاصدرا در باب ادراک و ارتباط عالم با معلوم پرداخته است. اصولا توصیف و ستایش از حکمت متعالیه نباید به منزله نقدناپذیری و مصون بوده آن از هر گونه خطا تلقی شود و نه به این معنا که همه اجزای حکمت متعالیه آسیب پذیر است. پژوهش حاضر این معنا را می رساند که برخی از آرای ملاصدرا خالی از ابهام و ایراد نیست که یکی از آنها نظریه وی در باب ادراک و ارتباط عالم با معلوم است. نگارنده کوشیده است دیدگاه آخوند را در این باب به گونه شفاف مستدل گرداند و در صورتی که توجیهی در خور حکمت یافت نشود، وجه ضعف و سبب ناتمام بودن آن را بیان کند.

تکثر مغالطات امری است که متعلمان فلسفه را در تمییز انواع مغالطات با دشواری رویارو می سازد. نگارنده در این نوشتار کوشیده است شمار مغالطات را کاهش ده، بی آنکه چیزی از خطاها مغفول بماند. وی اثبات کرده است که مغالطة «وضع مالیس بعله عله» نوعی مستقل از مغالطات نیست، نیز مغالطات لفظی و چهار مغالطه تفصیل مرکب، ترکیب مفصل. اخذ ما بالعرض مکان ما بالذات و سوء اعتبار حمل به یک مغالطه باز می گردند. همچنین شرط مصطلح در فساد ماده، لغو شده است.