مطالعات تفسیری
سال:1399 | دوره:11 | شماره:42 |تعداد مقالات:12

خدای متعال در آیه 52 سوره فرقان می فرماید: «فلا تطع الکافرین و جاهدهم به جهادا کبیرا». چیستی معنای عبارت «جهاد کبیر» مورد اختلاف مفسران است. با تحلیل واژگان و محتوای آیه یادشده، می توان پاسخ هایی برای آن به دست آورد؛ بر پایه نظر لغت شناسان پیرامون مفردات «جهاد کبیر» و با تحلیل دیدگاه مفسران و شواهد قرآنی روایی چنین به دست می آید که مراد از جهاد کبیر «به کار بستن نهایت توان در برابر دشمن ظاهری و غیرظاهری به هر وسیله ممکن در جهت الهی با تاکید بر عظمت این تلاش» است؛ آنگاه با تحلیل درون متنی سیاق و محتوای سوره فرقان در گام نخست و تحلیل معانی عبارت های آیه 52 سوره فرقان و چینش مویدهای مرجع ضمیر «به»، مشخص می شود که معنای این عبارت «جهاد فرهنگی، سیاسی، اخلاقی و. . . با ابزار عدم اطاعت از کفار در برابر هرگونه پیشنهاد» است.

قرآن کریم ربا را زیاده طلبی جنون آمیز دانسته است. این فعل اقتصادی در جامعه رواج دارد و عده ای در پی یافتن راه حل های تجویز آن هستند. مفسران اجتماعی، ممنوعیت مطلق این فعل اقتصادی را استنباط کرده اند که مسیله پژوهش حاضر است. مطالعه توصیفی تحلیلی با گرایش اجتماعی در تفسیر آیات ربا نشان می دهد که ترویج نفرت و تشدید فاصله طبقاتی، تخریب نظام اقتصادی، به خطر افتادن سلامت مادی و معنوی جامعه، نابودی سرمایه های انسانی، ناهنجاری های اخلاقی، کوتاهی عمر جامعه، تضعیف دین داری و. . . از پیامدهای ممنوعیت ربا است که سبب می شود، احساسات نیروهای تولیدی و نیازمندان جریحه دار و میل انتقام جویی از رباخوار در آنان بروز کند و جامعه در حال جنگ و نزاع قرار گیرد. به همین دلیل خدای متعال اصرار بر ربا و رباخواری را جنگ با خود و رسولش خوانده است.

بررسی آیات متشابه، یکی از مباحث مهم در تفسیر قرآن است که همواره مورد توجه مفسران بوده است. آیه 172 سوره اعراف از جمله آیات متشابه و مشکل قرآن می باشد. نخستین تفسیرها پیرامون آیه، به استناد روایات عالم ذر بازمی گردد که بعدها توسط معتزله و مفسران عقلگرا، مورد تردید یا انکار قرار گرفته است. پژوهش حاضر ضمن پذیرش عالم عهدسپاری، به بررسی نظریات عارفان و فیلسوفان پرداخته که نتیجه حاصل از پژوهش گویای آن است که دلایل مفسران عقلگرا، در خصوص انکار عالم ذر کافی نبوده و به دلیل عدم شناخت از نفس و مراتب نفسانی است. فرازمانی و فرامکانی بودن نفس انسان، وجود جمعی یا عقلی انسان ها، اطوار مختلف نفس که دارای احکام و شرایط متفاوت است؛ موضوعی است که به حل مشکل فهم آیه فوق کمک می کند.

یکی از وجوه اعجاز قرآن، إخبار از غیب و پیشگویی نسبت به آینده است. از این رو برخی از مفسران، شادی مومنان در آیات ابتدایی سوره روم را تحت سیطره این فضای فکری تحلیل نموده اند. نظر به اهمیت کشف مراد الهی از این فراز سوره روم، پژوهش حاضر با عرضه یک طبقه بندی مناسب از اختلاف قرایات در آیات یادشده، سعی در بازخوانی شادی مومنان دارد. پس از نقد آراء مختلف در این زمینه، نتایج تحقیق حاکی از آن است که شادی مومنان در پرتو قرایت مشهور و از «نصر الله» نشات یافته که این نصرت، همان وعده قطعی الهی بر پیروزی دین حق در همه ابعاد آن خواهد بود. در این میان، تحقق غلبه روم بر ایران، به مثابه نشانه صدقی است که در ظرف وقوع آن، مومنان را با اطمینان به إنجاز وعده دیگر الهی؛ یعنی نصرت اهل ایمان، شادمان خواهد ساخت.

موضوع «هفت آسمان و زمین» از مسایل بحث انگیز میان مفسران است. برخی با رویکرد علمی، به ذکر اقوال مختلف پیرامون آیه 12 سوره طلاق پرداخته و آن را بر عوالم مادی و کرات آسمانی تطبیق نموده اند، اما به نظر می رسد چنین تفسیر و تطبیقی، نه تنها به رفع ابهام آیات یادشده کمک نکرده، بلکه بر مشکل افزوده است. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی تحلیلی و با گرایش انتقادی بر آن است تا ضمن بررسی معناشناسانه مفردات و ترکیب های آیه، به استناد روایات معصومان (ع) و نظریه های اندیشمندان، این نتیجه را مستدل نماید که مراد از آسمان ها و زمین های هفت گانه، تنها جهان مادی نیست؛ بلکه مقصود، مجموعه عوالم و مراتب هستی است که تحت اراده و تدبیر الهی اداره می شوند، بنابراین تحمیل یافته های علمی بر «سبع سماوات » تلاشی نافرجام و پایه ابهام های متعددی است که این نوشتار به تبیین آنها پرداخته است.

یکی از مسایل مطرح در دین پژوهی، انتساب کفر و شرک انبیا، پیش از بعثت آنان است. واژه «عود» در آیات 88 و 89 اعراف و 13 ابراهیم ازجمله دستاویزهای قایلان به جواز کفر، مانند ابن تیمیه است. مسیله پژوهش آن است که براساس تبیین معناشناختی واژه «عود» و کاربست آن در آیات قرآن کریم چگونه مدعای انتساب کفر و شرک به انبیا، قابل تحلیل است؟ تفاسیر اهل سنت برای واژه «عود» هفت کاربست را بیان کرده اند: عود به معنای صیرورت، استعمال از باب تغلیب، استعمال مجازی، استعمال دروغین، خطای شناختی، درخواست بازگشت به شریعت پیشین و درخواست بازگشت به وطن. بر پایه یافته های پژوهش، ادعای انتساب کفر از یک سو مخالف با اجماع است و از سوی دیگر بر پایه کاربست های استعمال این واژه، نمی تواند مبنای انتساب کفر و شرک به انبیا قرار گیرد.

یکی از شناخت های لازم برای سعادت انسان و جامعه، دشمن شناسی است. این موضوع در اسلام از اهمیت والایی برخوردار است و از جمله نگرانی های پیامبرخدا| برای امتش، شناخت منافقان از مومنان واقعی بوده است. موضوع شناخت مومنان واقعی از منافقان از تفسیر آیه شریفه «حتی یمیز الخبیث من الطیب » قابل اصطیاد است. در مقاله حاضر برای مشخص کردن معیارهای تمیز، دیدگاه های مفسران فریقین بررسی گردیده و از مجموع نظرات مفسران به دست می آید که خدای متعال برای تشخیص مومن از منافق، مومنان را با امتحان خاصی می آزماید تا درجه اخلاص آنها مشخص گردد. هریک از مفسران، دیدگاهی را برای این امتحان خاص الهی مطرح نموده اند. ازجمله دستاوردهای این مقاله که مفسران بدان نپرداخته اند، آن است که پذیرش جانشینی امیرمومنان (ع) و ولایت ایمه اطهار^ از نشانه های مهم تشخیص مومن از منافق است. این نتیجه موافق با ظاهر آیه است و روایات بسیاری آن را تایید می نمایند.

آیات 5 تا 7 سوره طارق به بیان کیفیت خلقت انسان پرداخته است. اختلاف در معنای لغوی و حقیقت «صلب» و «ترایب» سبب اختلاف آراء مفسران در تفسیر این آیات شده تا بدانجا که برخی گمان برده اند آیات دارای ابهام و تشابه مفهومی است. پژوهش حاضر به دنبال دریافت مراد و معنای حقیقی صلب و ترایب، بیان نقش زن و مرد در شکل گیری جنین و رابطه علم و قرآن در این باره است. بیشتر مفسران و مترجمان «صلب» را به پشت مردان و «ترایب» را به استخوان سینه زنان معنا کرده اند و «ماء دافق» را به مردان اختصاص داده اند. این مسیله سبب ایجاد شبهه تعارض علم و قرآن در شکل گیری جنین در انسان شده است. نتایج این تحقیق بیانگر آن است که مراد از «صلب» پشت و استخوان های پشت و منظور از «ترایب» سینه و استخوان های جلو سینه و در نتیجه مراد از «من بین الصلب و الترایب » کل بدن است و زنان و مردان در شکل گیری جنین، دارای نقش فاعلی و قابلی هستند که این مسیله از نظر مفهومی با یافته های علم پزشکی جدید سازگاری دارد.

آیات بیانگر «وجه الله» از آیات متشابه قرآن است که باید به وسیله آیات محکم و روش های معتبر فهم آیات، تفسیر شود. متشابه بودن آیات یادشده باعث برداشت های مختلف از سوی مفسران فریقین شده است تا بدانجا که برخی از گروه های کلامی معتقد به تجسیم خدای سبحان شده اند. گرهارد باورینگ از محققان آلمانی تبار معاصر در مقاله دایره المعارف قرآن با عنوان «خدا و صفات او» به تفسیر آیات ناظر به وجه خدا پرداخته است. وی در تفسیر این آیات از منابع و روش های معتبر فهم آیات برخوردار نبوده است؛ در حالی که با توجه به قواعد زبان عربی و اصول محاوره عقلایی تبیین معانی آیات قرآن از جمله مراد از «وجه خدا» بیان می شود. دیدگاه باورینگ در باره وجه خدا با تکیه بر تفسیر المیزان و با رویکرد توصیفی تحلیلی نقد و بیان شده که: صفات خدا عین ذات خداست و مقصود از وجه خدا، صفات برتر و اسماء حسنای اوست.

پژوهش حاضر به شیوه اسنادی و روش توصیفی تحلیلی به بررسی مراحل گفتمان سازی قرآن در باب مبارزه با مفسده اقتصادی کم فروشی پرداخته است. قرآن کریم کم فروشی را یکی از مهم ترین مفاسد برای اقتصاد جوامع معرفی نموده و نسبت به شیوع و ترویج آن در جوامع هشدار داده است. کم فروشی زمینه تجاوز به حقوق دیگران، برهم زدن مقیاس های اجتماعی و عیب گذاشتن بر اموال را فراهم می کند. گفتمان سازی، طراحی مطلوبیت های اقتصادی تشخیص داده شده بنابر آموزه های قرآن است که تلاش می کند این مطلوبیت ها را به یک نظام معرفتی غالب و همه گیر در جامعه تبدیل کند تا هنجارهای قرآنی در جامعه حفظ شود. نتایج پژوهش نشان می دهد که قرآن کریم، گام به گام، با برنامه ریزی و به فراخور شرایط زمانی و فکری موجود در جامعه، به طی مراحل سه گانه «توصیف»، «تفسیر و توضیح» و «مواجهه و مبارزه» می پردازد.

از یک الگوی مطلوب انتظار می رود بتواند پدیده های پیچیده را در مقیاسی کوچک ساده سازی کند. الگوی توزیع درآمد و ثروت از منظر قرآن کریم به مجموعه نظام مندی از مبانی و زیرساخت ها مانند: مالکیت حقیقی خدای متعال بر هستی، جانشینی انسان و امانت بودن مال در دست او؛ اهداف معنویت، عدالت و رشد؛ فروض و راهبردهایی چون عبادت بودن کار، ممنوعیت کنز و اسراف؛ و ساختارها و نهادهایی چون خانواده، دولت و عموم مسلمین گفته می شود که در ساختاری منطقی، بر پایه مبانی، اصول و در چارچوب حقوق و اخلاق قرآنی، نقشه جامعی را از مبانی تا تقسیم درآمد و ثروت از مجراهای مختلف در پیکره جامعه از منظر تبیین آیات قرآن کریم ارایه می کند. مقاله حاضر با روش استنباط نظریه، در مقام ترسیم این الگو است و مسیر کسب درآمد اولیه، ثانویه و سپس توزیع آن را نشان می دهد.

ابوالبرکات نسفی از مفسران قرن هشتم در تفسیر خود؛ مدارک التنزیل و حقایق التاویل، ضمن تکیه به قراء سبعه، از قراء عشره، مانند: یعقوب و خلف و از قاریان شاذ، مانند: حسن و اعمش نقل نموده و در این میان بعضی از قرایت های منسوب به ابوحنیفه مانند قرایت موضوع را ذکر می کند، همانطور که به قرایت های صحابه مانند ابن مسعود و ابن عباس نیز استناد جسته است. نسفی در بین قرایات متواتر مطابق دیدگاه اهل سنت قرایت عاصم را بر قرایت مکی، بصری و نافع ترجیح می دهد. نسفی سه نوع ترجیح را در تفسیر مدارک التنزیل به کار گرفته است و بر ترجیحات خود بر قواعد و معیارهای عربی، بلاغی و سیاقی اعتماد کرده و برای اختیار و ترجیح قرایات، به هفت معیار تکیه نموده است. او ضمن نادیده گرفتن صحت قرایت که نقل و تواتر آن است، بعضا قرایات شاذ را بر متواتر ترجیح داده است.