جغرافیا و پایداری محیط
سال:1398 | دوره:9 | شماره:33 |تعداد مقالات:8

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

جاده ها نقش مهمی در آسیب پذیری بوم سازگان های طبیعی و پایداری آن ها دارند. هدف از پژوهش حاضر ارایه روش نظام مند برای ارزیابی آسیب پذیری بوم شناختی به منظور استفاده در فرایند مکان یابی و ارزیابی آثار محیط زیستی جاده ها است. در نوشتار پیش رو فرایند ارزیابی آسیب پذیری شامل پنج مرحله تعیین شاخص های ابعاد آسیب پذیری، محاسبه و نقشه سازی شاخص ها، استانداردسازی شاخص ها، تعیین آسیب پذیری و تحلیل آسیب پذیری بوم شناختی است. استان لرستان به دلیل دارابودن شرایط خاص بوم شناختی و وجود شبکه جاده ای مهم در انتقال کالا و مسافر به منزله منطقه مورد بررسی انتخاب شد. برای کمی سازی سه بعد آسیب پذیری بوم شناختی شامل حساسیت، درمعرض تنش بودن و ظرفیت سازگاری از شاخص های خردشدگی سیمای سرزمین ناشی از جاده، بعد فراکتال، همسایگی سکونت گاهی، صدای جاده، فرسایش، شاخص موقعیت جغرافیایی، شاخص اتصالات سیمای سرزمین و درجه غالبیت استفاده شده است. نتایج حاصل نشان داد که بیشترین میزان استرس ناشی از جاده بر زیست گاه های درختزار در محدوده ای به مساحت 157270 هکتار، وارد می شود؛ همچنین مناطق با حساسیت بالا در حدود 795132 هکتار (1/28%) از سطح استان را به خود اختصاص می دهند؛ افزون براین، نتایج مدل آسیب پذیری نشان داد که از کل منطقه مورد بررسی مناطق با آسیب پذیری خیلی پایین، پایین، متوسط، بالا و خیلی بالا به ترتیب 5/2%، 52%، 1/42%، 1/3% و 3/0% از سطح استان را به خود اختصاص می دهند. براساس این، حدود نیمی از منطقه مورد مطالعه در پژوهش حاضر از شدت آسیب پذیری متوسط به بالا برخوردار است که این امر اهمیت پژوهش درزمینه ارزیابی آسیب پذیری بوم شناختی در بررسی های محیط زیستی طرح ها و پروژه های توسعه ای را ضروری می سازد.

یکی از لندفرم های بسیار جالب در چشم انداز توده سبلان، گسل دایره ای شکل کالدرا به قطر 12 کیلومتر است. این گسل، اشکال ژیومورفولوژیکی ازجمله حوضه های آبریز و مخروط افکنه های مربوط به آن ها را تحت تاثیر قرار داده است. هدف نوشتار پیش رو تجزیه و تحلیل نقش کالدرای سبلان در تحول حوضه های رودخانه ای و مخروط افکنه های مربوط به آن ها در دامنه های شمالی بوده است. چنین تحلیلی می تواند، رابطه بین ساختار زمین شناسی و ژیومورفولوژی را در این منطقه تاحدودی روشن سازد. در پژوهش حاضر از شاخص های مورفوتکتونیکی، شامل شیب طولی رود (SL)، سینوزیته جبهه کوهستان (SMF)، نسبت پهنای کف دره به ارتفاع آن (VF) و شاخص تقارن توپوگرافی عرضی (T) استفاده شده است. نقشه های توپوگرافی 1: 25000، نقشه های زمین شناسی 1: 100000، مدل رقومی ارتفاعی با قدرت تفکیک 20 متر، تصویر ماهواره ای لندست با قدرت تفکیک 30 متر، جی. آی. اس.، اکسل، آرک هیدرو 10 و انوی 8/4 به منزله ابزارهای پژوهش، مورد استفاده قرار گرفته اند. برای اطمینان بیشتر از مشاهدات میدانی و شواهد ژیومورفولوژیکی، بهره گرفته شده است. نتایج شاخص های مورفوتکتونیکی نشان داد که محدوده کالدرا ازنظر تکتونیکی هنوز فعال است؛ همچنین، نقشه شبکه های آبراهه ای مستخرج از مدل رقومی ارتفاعی نشان داد که شکست کالدرا، نقش قابل توجهی در تحول حوضه ها و مخروط افکنه ها داشته است. به این صورت که این رخداد، موجب تغییر الگوی شبکه های زهکشی از حالت شعاعی به حالت مرکزی و سپس، حالت درختی شده و به تبع آن، مساحت حوضه ها و قدرت جریان رودخانه ها افزایش یافته است. درنتیجه، رودخانه ها با استفاده از نهشته های سست و نرم روانه های لاهار، مخروط افکنه ها را به شدت حفر کرده اند و تراس ها و مخروط افکنه های قدیمی را برجای گذاشته اند.

بارش های روزانه شدید زمانی اتفاق می افتد که مقدار آن در مقایسه با میانگین بلندمدت از یک حد استانه فراتر رود و به رخداد فرین و مخاطره تبدیل شود. بارش های شدید یکی از ویژگی های اقلیم غرب ایران است. هدف از نوشتار پیش رو تحلیل همدیدی و آماری شدیدترین بارش های روزانه غرب ایران در طول دوره 1996 تا 2017 است. برای این منظور روزهای بارشی با بیشینه 70 میلی متر و بیشتر مشخص و براساس فصل سال مرتب شدند. درنهایت شدیدترین رخداد بارش هر فصل در طول دوره برای انجام تحلیل ها انتخاب شدند. نتایج نشان می دهد که هسته اصلی بارش های شدید در دامنه های غربی زاگرس همانند ایلام و مریوان واقع شده است. در فصل زمستان گسترش سامانه مدیترانه ای با بهره گیری از رطوبت دریای سرخ عامل اصلی رخداد فرین بارشی بوده است. در فصل بهار استقرار چرخند مدیترانه ای بر روی دریای خزر و شمال غربی ایران بارش سنگین را سبب شده است. شدیدترین فرین بارش در طول دوره در ماه اکتبر و فصل پاییز مشاهده شده که به دلیل ادغام دو سامانه مدیترانه ای و سودانی در تراز دریا و استقرار ناوه بریده بر روی شرق مدیترانه در تراز میانی جو شکل گرفته است. استقرار بسته ای از هوا با دمای بالا بر روی خلیج فارس و انتقال رطوبت از دریاهای گرم جنوب و دریای مدیترانه سبب تقویت این سامانه شده است. جریان جت در تراز میانی جو نیز در تقویت همگرایی بادها و الگوی کم فشار سطح زمین نقش مهمی داشته است. زیرا جریان هوای مرطوبی که از سطح زمین به تراز میانی جو صعود کرده با سرعت زیادی از روی منطقه خارج شده است؛ بنابراین جریان بادهای گرم و مرطوب در مجاور سطح زمین با سرعت بیشتری به سمت مرکز کم فشار جذب می شوند و با آزادشدن گرمای نهان، هوا به ترازهای بالاتری از جو صعود می کند.

در سال های گذشته به دلیل تغییر الگوی استفاده از زمین، آلودگی خاک به مثابه موضوع مهم زیست محیطی در کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه مطرح است. درمیان آلاینده های متعدد خاک، آلودگی به عناصر سنگین به دلیل سمیت بالا و ماندگاری زیاد در محیط، خطر زیادی دارد. در نوشتار پیش رو میزان آلودگی زمین های پایین دست انباشت گاه پسماند در جنوب شهر کرمانشاه به عناصر سنگین بررسی شده است. 208 نمونه خاک سطحی (0 تا 20 سانتی متری) در قالب الگوی شبکه بندی منظمی با فاصله 50 متری تهیه شد. الگوی مکانی غلظت کل عناصر با تغییرنمای تجربی محاسبه و مدل برازش داده شده زمین آماری بررسی شد. میانگین غلظت کل عناصر آهن، منگنز، مس و روی در زمین های پایین دست انباشت گاه پسماند به ترتیب 4077، 943، 8/41 و 102 میلی گرم بر کیلوگرم بود. براساس پارامترهای تغییرنما مدل کروی بهترین مدل برای توصیف تغییرپذیری مکانی عناصر سنگین مورد مطالعه بود. غلظت کل عناصر سنگین مورد مطالعه دارای وابستگی مکانی قوی بوده که بیانگر مقیاس مناسب مطالعه است. با توجه به نقشه های کریجینگ معمولی غلظت کل عناصر در قسمت های مرکزی منطقه مورد مطالعه کمتر از سایر نقاط است. چه بسا این امر به دلیل شیب کمتر قسمت های مرکزی منطقه و نفوذ کمتر شیرابه پسماند به این قسمت باشد. غلظت عناصر در قسمت جنوب شرقی به سمت شمال شرقی به دلیل شیب بالای منطقه و نزدیکی به محل انباشت پسماند، بیشتر است. نتایج نشان از روند فزاینده آلودگی خاک در درازمدت داشت؛ بنابراین با توجه به آنچه گفته شد با درنظرگرفتن افزایش جمعیت، نرخ تولید پسماند، فاصله از مرکز شهر و دیگر عامل های تعیین مکان انباشت گاه پیشنهاد می شود که مکان یابی انباشت گاه پسماند مورد بازنگری علمی قرار گیرد؛ همچنین انجام خدماتی همچون جداسازی پسماند در مبدا، بازیافت، کمپوست سازی و موارد دیگر لازم است.

زلزله، یکی از مهم ترین و مخرب ترین حوادث طبیعی است که می تواند در روند فعالیت کسب و کارها اختلال و وقفه طولانی ایجاد کرده و بر معیشت و درآمد بازماندگان از سانحه تاثیر بگذارد. پژوهش حاضر با هدف بررسی و شناخت نحوه بازآفرینی و پایداری کسب و کارهای آسیب دیده و تخریب شده و عوامل موثر بر بازآفرینی آن ها، پس از زلزله سال 1396 کرمانشاه انجام شده است. پژوهش ازنوع کیفی و مبتنی بر نظریه پردازی داده بنیاد است. جامعه مورد مطالعه را مالکان کسب و کارهای آسیب دیده و تخریب شده شهری و روستایی و همچنین مسیولین دولتی مناطق زلزله زده استان کرمانشاه تشکیل داده است. نمونه گیری به روش نظری بود و با بهره مندی از راهکارهای هدفمند و گلوله برفی انجام شده است. بر این اساس، 56 مصاحبه با مالکان کسب و کارهای شهری و روستایی و مسیولین دولتی، صورت گرفت. داده ها با استفاده از مصاحبه عمیق نیمه ساختارمند گردآوری و با راهبرد نظام مند استراوس و کوربین تحلیل زمینه محور شدند. به منظور سنجش روایی پژوهش، از روش های درگیری طولانی مدت پژوهشگر در فرایند پژوهش، روش مثلث سازی و تکنیک کنترل اعضاء استفاده شد. پایایی پژوهش نیز با استفاده از فرمول پایایی هولستی محاسبه و 82% به دست آمد که بیانگر این است که پژوهش از قابلیت اعتماد مناسبی برخوردار است. نتایج تحلیل محتوای استقرایی داده های به دست آمده از مصاحبه ها، طی سه رویه کد گذاری باز، محوری و انتخابی، به شناسایی عوامل موثر بر پایداری کسب وکارهای کوچک پس از بحران زلزله بر مبنای نظریه پردازی داده بنیاد شامل 263 کد، 58 مفهوم و 16 مقوله فرعی با احتساب مقوله محوری، منجر شد. براساس یافته های پژوهش، هم زمانی بازآفرینی کسب وکارهای آسیب دیده و تخریب شده مناطق زلزله زده با سایر ابعاد بازسازی، می تواند زمینه را برای استمرار معاش و کسب درآمد بازماندگان فراهم کند.

افت سفره های آب زیرزمینی یکی از چالش های مهم کشور، به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک است که باعث ایجاد مشکلات زیادی برای تامین آب در بخش های مختلف می شود. پژوهش حاضر باهدف شناسایی عوامل موثر بر کاهش سطح آب های زیرزمینی و ارایه راهکار پلیس آب برای مدیریت و نظارت بهتر آب های زیرزمینی، در شهرستان سرخه استان سمنان انجام پذیرفت. جامعه آماری در بخش کمی پژوهش شامل روستاییان ساکن در روستاهای ایج، جوین و صوفی آباد شهرستان سرخه سمنان است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران تعیین شد و تعداد 160 پرسش نامه تکمیل و مقایسه سنجش نگرش ساکنین و تحلیل عاملی انجام گرفت. در بخش کیفی از نظرات اعضای شوراها، اداره آب منطقه ای و دهیاری های به منظور تحلیل داده ها و فن تدوین نقشه های ذهنی، تحلیل محتوا استفاده شد. نتایج به دست آمده در بخش تحلیل عاملی بیانگر آن است که مولفه پلیس آب توانسته است در حدود 4/87% واریانس را تبیین کند و نسبت به مولفه های دیگر اثرگذاری بیشتری داشته است؛ همچنین با توجه نتایج به دست آمده از تحلیل چندمعیاره، مهم ترین دلیل کاهش سفره های آب زیرزمینی در این روستاها بهره برداری بی رویه و بدون نظارت و حفر چاه های غیر مجاز است؛ همچنین کشت محصولات با نیاز آبی بالا باعث ایجاد تنش بیشتر بر منابع آبی منطقه شده است. با توجه به نتایج نوشتار پیش رو و بررسی عوامل موثر در نظارت و بهره برداری مناسب آب های زیرزمینی، استفاده از پلیس آب به مثابه راهکاری کارآمد به منظور نظارت و کنترل بهره برداری غیر اصولی از منابع آب زیرزمینی می تواند موثر باشد. توجه به میزان دانش افراد و فراهم کردن امکانات برای این بخش، اهمیت زیادی دارد؛ بنابراین لازم است درخصوص ایجاد آن در سازمان های مرتبط تمهیدات لازم صورت پذیرد.

نبود برنامه ریزی دقیق برای بهبود ساختار کالیدی-فضایی در شهرها؛ ناآرامش روان و کیفیت زندگی شهروندان را به همراه می آورد که امروزه دولت ها و برنامه ریزان شهری می کوشند درمقابل این ناهمگنی، زندگی را در مناطق شهری بهبود بخشند. هدف پژوهش حاضر مطالعه بهبود ساختاری کالبدی-فضایی و تاثیر آن در فضای روحی و روانی مردم کرمانشاه است. برای جمع آوری پیشینه و مبانی نظری موضوع مورد مطالعه، از اسنادکتابخانه ای و مراجع اصیل مرتبط با موضوع موردپژوهش، استفاده شده است؛ همچنین به منظور سنجش افکار و نظرات کارشناسان پژوهش از روش پیمایشی به صورت پرسش نامه استفاده شده است. پس از مرحله نظرسنجی ها و ویرایش آن ها، نظرات مختلف دسته بندی و تجزیه و تحلیل شد. برای تحلیل داده های پژوهش از مدل ویکور فازی و تحلیل های رگرسیون خطی، تحلیل مسیر استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که شاخص های تاثیر وسایل حمل ونقل عمومی به صورت شبانه روزی، تاثیر ساماندهی عناصر تبلیغات محیطی و شهری، تاثیر بهسازی، ساماندهی و زیباسازی چشم اندازهای عمومی و خواناسازی نقاط عطف بصری و نشانه های شهری بیشترین ضریب فازی را به خود اختصاص داده اند که نقش پررنگی در ارتقاء سلامت روحی و روانی مردم شهری این منطقه دارد؛ همچنین؛ یافته های تحلیل آماری و مدل تحلیل مسیر نشان می دهد که بین متغیرهای مستقل (سن، جنس، تاهل، تحصیلات، شغل، درآمد و مدت سکونت) و متغیر وابسته (احساس آرامش روحی و روانی) ارتباط مثبت و معنی داری وجود دارد. نتایج کلی بیانگر آن است که تمامی شاخص ها رابطه معنی داری با یکدیگر دارند، ولی در شاخص مدت سکونت و سن و ارتباط آن با آرامش روحی و روانی رابطه معنی دار وجود ندارد.