پژوهش های معماری اسلامی
سال:1395 | دوره:4 | شماره:2 (پیاپی 11) |تعداد مقالات:9

هر پژوهشگر به هنگام تحقیق و مطالعه پیرامون یک موضوع مشخص، متاثر از مبانی فلسفی خاصی برای فرایند تحقیق می باشد که این مبانی، در واقع همچون عینکی هستند که محقق از پشت آن، به موضوع تحقیق می نگرد. در مجامع علمی، این مبانی را با اصطلاح «پارادایم» معرفی می نمایند که به معنای رویکرد پژوهشگر در قبال مواردی نظیر مفروضات هستی شناختی، معرفت شناختی و به ویژه روش شناختی است. در این پژوهش، ضمن معرفی رویکردهای (پارادایم های) موثر بر تحقیقات معماری و شهرسازی (شامل دو رویکرد عینی و نسبی)، به نقد آنها از منظر آموزه های اسلامی با استفاده از روش استدلالی منطقی پرداخته شده است. طی این نقدها نشان داده می شود که هیچ یک از این دو رویکرد، برای کاربست در تحقیقات معماری و شهرسازی، مبانی موجهی را ارائه نمی نمایند و هر دو با جهت گیری فروکاهنده، فقط بخشی از حقیقت را گزارش می نمایند. بر این اساس، راهبرد به کاررفته در بدنه ی مقاله، راهبردی سلبی و نقادانه است؛ درعین حال، در بخش نتیجه گیری مقاله سعی شده است ضمن مقایسه تطبیقی رویکردهای مذکور، رویکرد اسلامی نیز با کاربست راهبردی ایجابی تبیین شود که طی آن، به موضوعاتی نظیر مبانی و منابع و مراتب تحقیق پرداخته شده است. بر اساس نتایج این پژوهش، از منظر اسلامی، اولا رابطه محقق با موضوع تحقیق بستگی به ماهیت آن موضوع (بر اساس اصل تشکیک وجود) دارد و در برخی موضوعات (به ویژه موضوعات توصیفی و تجربی) استقلال محقق و در برخی دیگر (به ویژه موضوعات تجویزی و اعتباری) تعامل محقق با موضوع لازم است. ثانیا اگرچه دامنه ی شمول تحقیق در معماری و شهرسازی، کلیه ی مباحث کمی (نظیر فن ساختمان) و کیفی (نظیر حکمت هنر و معماری اسلامی) را در بر می گیرد اما رویکرد اسلامی، مراتب تحقیقات مختلف را در یک سطح نمی بیند و علوم تجریدی را بالاتر از علوم تجربی می بیند.

در همه ی ادیان، پرستش گاه ها، این بناهای معناگرا، نقش قابل توجهی داشته و با سایر بناها تفاوتی بنیادین و ماهوی دارند. هم نشینی آن ها در شهرهای گذشته ناگزیر، با توجه جدی به تمایزات هویتی صورت گرفته است. امروزه با گسترش روابط مجازی، توجه به تمایزات هویتی پرستش گاه ها اهمیت چشمگیری یافته است. پژوهش حاضر در پی گونه شناسی پرستش گاه های سه دین ابراهیمی در پایتخت ایران- اسلامی عصر صفوی است تا با توجه به مقایسه ی تطبیقی مفاهیم عرفانی آن ها، به معماران و طراحان معاصر پرستش گاه ها کمک کند. این تمایزات مفهومی حاکم را، در طراحی بناهای مذهبی و به ویژه مساجد مورد استفاده قرار دهند. پرسش این پژوهش آن است که تمایزات هویتی این عبادتگاه ها چیست و این تمایزات تا چه حد ریشه در مبانی عرفانی متفاوت آن ها دارد؟ فرضیه ی این پژوهش آن است که تفاوت در صفات قدسی پایه، مورد تاکید در هر دین باعث تفاوت کالبدی پرستشگاه ها گشته است. این صفات قدسی پایه، سبب تفاوت جدی در شخصیت محتوایی ادیان مورد بررسی است و در بسیاری از مظاهر این ادیان قابل مشاهده است. این مقاله با استفاده از دو مفهوم قدسی (شباهت نمایی، زیبایی خواهی) و سهم هر دین از هر دو مفهوم، مصادیق ساخته شده در اصفهان را در دودسته ی «شباهت گرا و جمال طلب»، «شباهت گریز و جلال طلب» گونه شناسی نموده؛ سپس به بررسی ویژگی کالبدی پرستشگاه ها، در ارتباط با هرکدام از این مفاهیم پرداخته است. این پژوهش با استفاده از روش مقایسه ی تطبیقی و تاریخ پژوهی و مصداق پژوهی همراه با استدلال منطقی و بررسی های مشاهده ای و اسنادی انجام شده است. نتایج، بیانگر آن است که کلیساها در گونه (تشبیهی-جمالی)، با ویژگی های دلالتگری نشانه و نمادپردازی، طبیعت گرایی چشمگیر، دارای تناسبات بزرگ مقیاس، دعوت کنندگی، تزئینات فاخر، تنوع فضایی و سلسله مراتب حرکتی تقسیم شده و نمونه ی آن (کلیسای وانک) است؛ در مقابل، کنیسا ها دارای خصلت (تنزیهی -جلالی)، با دلالتگری حداقلی آیه ای، ارتباط کم با طبیعت، تناسبات انسانی، فاقد تزئینات فاخر، حداقل تنوع فضایی بوده و نمود آن، کنیسای موشه حیا و کنیسای ملا نیسان است. از این حیث مساجد در حالت بینابین قرارگرفته و دارای خصلت (تشبیهی -جمالی و تنزیهی -جلالی) هستند و نمود آن (مسجد جامع عباسی) است. اقلیت بودن این دو دین در اصفهان سبب حساسیت مضاعف بر روی مبانی و تاکید بر تمایز هویتشان شده است و ازاین رو می توان این تقابل را معنا نمود.

معماری بومی محصول تعامل ساکنان بومی با طبیعت در گستره ی جغرافیایی است که به دستاورهای منحصر به فردی در تامین نیازهای فیزیکی، روانی و ذهنی انسان ها منجرگردیده است. معماری بومی بندربوشهر نیز راهکارهای شایان توجهی در انطباق با ویژگی های خرداکوسیستم منطقه در پیوندهای فرهنگی چندلایه ی آن خطه ارائه نموده است که خوانش آن ها می تواند به ارائه ی ایده هایی جهت کاربست در معماری امروز بینجامد. یکی از این راهکارها چگونگی تامین محرمیت در اقلیم گرم و مرطوب این بندر بوده است که تامین آن در برخی فضاهای معماری امروز به ویژه مدارس دخترانه حائز اهمیت است. محرم سازی مدارس دخترانه به معنای ایجاد شرایطی است که دانش آموزان دختر بتوانند با آزادی بیشتری در مدرسه حضور داشته باشند. هدف مقاله ی حاضر زمینه سازی برای چگونگی محرم سازی مدارس در بندربوشهر با نظر به ضرورت های چهارگانه ی روانشناسانه، فرهنگی، مذهبی و آموزشی محرمیت مدارس می باشد. از این رو، این پرسش را طرح می سازد که محرمیت چگونه در معماری بومی بندربوشهر متجلی گردیده است؟ راهبرد اصلی برای پاسخگویی به این پرسش، راهبرد کیفی است و برای شکل دهی به چارچوب پژوهش رویکرد نظریه ی زمینه ای مورد استفاده قرار گرفته است؛ در جمع آوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و مشاهده ی میدانی بهره برده شده و در تحلیل اطلاعات منتج از مطالعات از تحلیل کیفی بهره گرفته شده است. دستاوردهای این مقاله نشان می دهد که محرمیت در معماری بومی بندربوشهر در سه مقیاس خرد، میانی و کلان تامین گردیده است: ایجاد محرمیت در مقیاس خرد به مجموعه عناصر و ترکیبات حجمی برمی گردد که در بعد حجم داخلی وخارجی متجلی گردیده است؛ محرمیت در مقیاس میانی، در گونه شناسی چیدمان پلانی بر اساس درون گرایی و برون گرایی قابل واکاوی است؛ مکان یابی بنا در محدوده ی شهر تاریخی، محرمیت در مقیاس کلان را تامین می نموده است. دستاوردهای حاصل از این مقاله می تواند زمینه ای را برای ارائه راهکارها و کاربست آن در معماری مدارس دخترانه این شهر فراهم آورد.

شاخص های کیفی مسکن همواره به عنوان حساس ترین ابزار برنامه ریزی مسکن محسوب می شوند. عرصه مسکن به منظور تامین رشد اجتماعی، علاوه بر خود واحد مسکونی، محیط پیرامون آن را نیز در بر می گیرد. در مقاله حاضر سعی بر این بوده تا با ژرف کاوی کیفیت مسکن در خانه های سنتی ایران، معیارهایی جهت تدوین راهکارهای موثر برای افزایش کیفیت مسکن معاصر به دست آید. این تحقیق به روش کیفی انجام شده و برای ارزیابی نهایی داده ها از روش تحلیل سلسله مراتبی بهره گرفته شده است. شیوه جمع آوری اطلاعات بر پایه چک لیست هایی برای تکنیک های مصاحبه، مشاهده، بررسی ویژگی های مکانی- فضایی و سنجش طرز برخورد بوده و در این مسیر از مطالعات اسنادی و کتابخانه ای و تحلیل نقشه ها استفاده گشته است. بدین منظور در ابتدا نظام های متعدد سنجش کیفیت محیط های مسکونی مطالعه و مدلی برای ارزیابی کیفی مسکن تدوین شد. در گام دوم با بررسی عوامل اصلی مدل، 5 شاخص کیفی برای ارزیابی مسکن تعیین گشت. در مرحله بعدی پارامترهای برگرفته از چک لیست ها در رابطه با هر شاخص طی بررسی های رفت و برگشتی نسبت به داده های دیگر شاخص ها و تاثیر کلی عوامل تحقیق، تحلیل و معیارهای به دست آمده در رابطه با شاخص های اصلی در خانه های سنتی ایران معرفی شد. سپس با تحلیل و تفسیر این معیارها و وارد ساختن تاثیرات سبک زندگی، نیازهای انسان و شرایط جامعه معاصر با امتیازدهی معیارها و الویت بندی شاخص ها، راهکارهایی جهت بهبود جنبه های کیفی مسکن معاصر پیشنهاد گشت. بر اساس نتایج این تحقیق رابطه معناداری بین کیفیت خانه های سنتی، انسان، معماری و سبک زندگی گذشته وجود دارد که از سنت ها و ارزش های اصیل سرچشمه می گیرد. همچنین به ترتیب اهمیت، شاخص های نیازهای انسان، کیفیت محیطی، کالبدی، عملکردی و ساختاری در این رابطه معنادار سهیم بوده اند که می بایست در طراحی مسکن معاصر مدنظر قرار گیرند. هر چند در مقایسه کلی همگامی متناسب تمامی شاخص های مطرح به کیفیتی ماندگار منتج شده است.

خانه های تاریخی اصفهان بر اساس نیازهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی انسان به عنوان کاربر فضا و همچنین در ارتباط با بستر طبیعی، بنا شده است. حفاظت از آنها به منزله ی پاسداشت هویت ملی بوده و آگاهی از نحوه ی عملکرد و نقش اجتماعی شان مبنایی برای شناخت و تبیین نظام مدیریت حفاظتی از این عناصر ارزشمند بافت های تاریخی اصفهان است. جریان زندگی در برخی خانه های تاریخی با شغل مالک در ارتباط بوده؛ از این جهت فضاهایی برای آن عملکرد خاص پیش بینی شده است. این قبیل خانه ها را می توان در زمره ی خانه کارگاه های تاریخی دسته بندی کرد. همچنین برخی خانه های تاریخی بستر زندگی افرادی بوده است که در تحولات اجتماعی- سیاسی دوران خود بسیار تاثیرگذار بوده اند و پاره ای از وقایع مهم در کالبد آن خانه تاریخی نقش می بندد. این خانه ها علی رغم داشتن ارزش های تاریخی و معماری به عنوان نمونه ای از خانه های مشاهیر اصفهان قابل دسته بندی می باشند. پژوهش حاضر در پی پاسخ گویی به چرایی خلق معماری خانه کارگاه ها در بافت تاریخی اصفهان و تحلیل نحو فضایی و سازماندهی خانه ی کارگاه ها به منظور درک حضور فضای کار در کالبد اولیه ی بنا بوده است. اهداف اصلی در راستای پاسخ گویی به پرسش کلیدی به این قرار خواهد بود: با تحلیل و بررسی جایگاه معماری مسکونی در تحولات فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دوران صفویه و قاجار در اصفهان، بتوان به گونه شناسی خانه های تاریخی این شهر براساس نوع عملکرد پرداخت و دسته بندی جامعی برای خانه های تاریخی با عملکرد فراتر از مسکن تعیین نمود. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف توسعه ای و با بهره گیری از اسناد کتابخانه ای، مطالعات میدانی و مصاحبه انجام شده و یافته ها طبق روشی کیفی و از طریق مقایسه و تفسیر تحلیل شده اند. نتیجه ی پژوهش نشان می دهد که می توان تقسیم بندی و گونه شناسی بر اساس عملکرد خاص در خانه های تاریخی با نقشی فراتر از مسکن ارائه کرد. همچنین تاثیرات ارتباط فضای کار و خانه را در فرم و کالبد بنا تبیین نمود.

از آنجا که بخش وسیعی از کشور در اقلیم گرم و خشک واقع شده است و بیشترین میزان جذب تابش در تابستان و در ساختمان های کم ارتفاع از ناحیه ی سقف ساختمان صورت می گیرد و در حالی که بیشترین مساحت پوسته ی خارجی این ساختمان ها به سقف اختصاص دارد؛ سرمایش تابستانی هزینه ی بالایی را به ساختمان تحمیل خواهد کرد. از این رو شکل سقف ساختمان به لحاظ تامین شرایط آسایش فضای تحت پوشش آن اهمیت ویژه می یابد. از طرفی معماری بومی ایران همانند بسیاری از تمدن های کهن برای سال های متمادی با مصرف انرژی کمتری، شرایط آسایش ساکنان را فراهم می نموده است و سقف گنبدی دوپوسته، یکی از عناصر بومی معماری مناطق گرم و خشک ایران می باشد. بنابراین می توان با طراحی گنبد دوپوسته مناسب به شرایط آسایش فضای داخل ساختمان های عمومی کمک نمود. با این هدف، کاشان به عنوان شهری با قدمت هفت هزار ساله و دارای معماری بومی، انتخاب و در آن گنبد بقعه ی چهل دختران که از فرم کلی گنبدهای کاشان پیروی می کند و دارای شرایط خاص تحقیق می باشد؛ مبنا قرار داده شد. سپس توسط شبیه سازی رایانه ای با نرم افزارهای اکوتکت، دیزاین بیلدر و فلوئنت، در شکل هندسی گنبد دوپوسته، تغییراتی داده شد و نتایج حاصل از آزمون های انتقال حرارت از طریق هدایت، تابش و همرفت، با یکدیگر مقایسه گردید. نتیجه اینکه در اقلیم کویری کاشان و اقلیم های مشابه، بهترین شاکله ی هندسی جهت پوشش سقف ساختمان، گنبدی است دوپوسته با پوستهی خارجی به شکل ناری و پوسته ی داخلی به شکل قطاع کره، با تناسبات شبیه به گنبد بقعه ی چهل دختران کاشان. در این صورت در تابستان با ایجاد دریچه هایی در پوسته ی خارجی و تعبیه ی بادخان در رأس گنبد جهت تخلیه ی هوای گرم جمع شده در زیر آن و ایجاد پوشش خارجی کاشی روشن و براق، جهت کاهش جذب انرژی تابش، که کاهش دمای هوای داخل بنا را به همراه خواهد داشت؛ و در زمستان نیز بستن دریچه ها و بادخان مطلوب خواهد بود.

در یکصد سال اخیر، توسعه ی شهری در ایران سبب تغییرات عدیدهای در ساختار فضایی شهرها شده است. یکی از مهمترین این تغییرات، دگرگونی در روابط میان عناصر شهری و اثرات آن بر ویژگی های فضایی- عملکردی مسجد است. مسجد جامع شهر سبزوار یکی از عناصر مهم تاریخی شهر می باشد که علاوه بر عملکرد اجتماعی- مذهبی، نقش مهمی در ارتباط و پیوستگی فضایی هسته ی تاریخی شهر سبزوار داشته است. اما امروزه این عنصر نقش خود را به عنوان یک فضای اصلی شهری از دست داده است و به صورت منفک از سایر عملکردهای شهری قرار دارد. مسأله ی اصلی در این تحقیق، بررسی و تحلیل اثرات پیکره بندی شهر و مسجد جامع سبزوار بر روابط فضایی- عملکردی و مقایسه آن در دو دوره ی تاریخی (1285- 1394 هجری شمسی) است. هدف از این تحقیق، بررسی ویژگی های فضایی مسجد در دو دوره ی فوق و سنجش آن در مقایسه با کارکردهای کنونی آن است. تحقیق از نوع کمی- مقایسه ای است و با استفاده از متغیرهای هم پیوندی، اتصال و انتخاب در تئوری چیدمان فضا به تحلیل روابط فضایی می پردازد. نکته ی قابل توجه در این تحقیق تحلیل توپولوژیک فضاهای شهری و مقایسه ی آنها جهت تحلیل روابط عملکردی است. نتایج نشان داد که مسجد در دوره ی تاریخی از وضوح و خوانایی قابل توجهی نسبت به دوره ی کنونی برخوردار بوده است. همچنین مسجد و شهر در سال 1285ه.ش. از انسجام فضایی بالایی نسبت به دوره ی معاصر برخوردار بودند. علاوه بر این تحلیل توپولوژیک فضای شهری و رابطه ی همبستگی میان دو متغیر هم پیوندی و انتخاب نشان داد که مسجد در سال 1285ه.ش. به واسطه ارتباط کالبدی و فضایی با پیرامون خود علاوه بر نقش اجتماعی- مذهبی به عنوان یک فضای شهری عمل می کرده است و از نظر عملکردی یکی از جاذب ها و انتخاب های اصلی استفاده کنندگان در تردد و استفاده از این فضا به شمار می رفته است؛ درحالیکه در سال 1394 ه.ش. مداخلات گسترده و حذف ارتباط کالبدی- فضایی میان مسجد جامع و سراهای مجاور و بافت مسکونی پیرامون سبب تغییر جایگاه مسجد جامع از یک فضای شهری در ساختار فضایی شهر تاریخی سبزوار و نزول آن به یک عنصر کالبدی و معماری صرف در زمان حال است. از این رو، امروزه به میزان زیادی از تعاملات اجتماعی در مسجد جامع سبزوار کاسته شده و مسجد جامع به عنوان یک عنصر کالبدی فقط دارای نقش مذهبی است.

دیدگاه تفسیری به حیات و زندگی آثار تاریخی معماری ایران بر اساس قدمت معنادار آنها به عنوان تقدیر تاریخی یک ملت- از شناخت کالبدی رایج فراتر رفته و علاوه بر جنبه های فنی و تکنیکی اثر، جنبه های معنوی و روحانی آن را نیز مورد توجه قرار می دهد. شناخت وجوه فراکالبدی و نامحسوس اثر تاریخی معماری نیازمند حضور در فضای اثر و مقایسه ی تطبیقی با دیگر علوم -مانند علوم انسانی- است. کهنگی اثر تاریخی علاوه بر جسم، بر روح اثر نیز موثر است و اثر را واجد کیفیاتی خاص می کند و در جهت تعامل بهتر انسان با اثر، منشی خاص می طلبد. مسئله ی این مقاله مقایسه ی کهولت اثر با سالخوردگی انسان و اهمیت آن در دین اسلام است. هدف این مقاله، برانگیختن زاویه ی نگاهی متفاوت به آثار تاریخی معماری ایرانی و ایجاد تعاملی سازنده بر اساس فهمی مشترک از نیازهای طرفین -انسان و اثر تاریخی- است. سوال اصلی مقاله این است که از مقایسه ی تطبیقی کهنگی اثر تاریخی معماری با سالخوردگی، چه نتایجی در زمینه ی حفاظت از این آثار گرفته می شود؟ در جهت شناخت پدیده ی سالخوردگی اثر تاریخی با روش توصیفی «سالخوردگی» را از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرار داده و با روش مقایسه ی تطبیقی و نگاه استعاری بر اساس تشابهات دو پدیده، شناخت حاصل را به عالم کالبدی معماری وارد خواهیم کرد. روش تجزیه و تحلیل داده ها (که عموما روایات اسلام است) روش تفسیری است. از نظر اسلام پیری بیماری نیست؛ بلکه موهبتی الهی است. همچنین زاویه ی نگاه اسلام به موضوع پیری کل نگر و قابل تعمیم به پیرانی خارج از پیران جامعه انسانی (مثل بناهای تاریخی) است. نتایج حاصل از مقایسه ی روایات در شأن پیری با آثار تاریخی معماری را می توان چنین برشمرد: 1. حضور در اثر تاریخی متذکر است. 2. وضع موجود اثر تاریخی وضع احسن است؛ چراکه در طول زمان بخش های بی کیفیت یا دارای خطا در طرح و ساخت، محکوم به جایگزینی توسط اثری بهتر بوده اند. 3. حفظ آثار پیری از آنجا که مصالح انفاس گذشتگان را در خود ضبط کرده اند؛ ارجح بر نوسازی است و وقار حاصل از کهنگی مصالح همان حس احترامی را در شخص حاضر برمی انگیزد؛ که موی سپید شخص سالخورده.