مطالعات تاریخ انتظامی
سال:1396 | دوره:4 | شماره:12 |تعداد مقالات:6

دست کم در طول تاریخ ایرانِ بعد از صفویه، در خوزستان، همواره تلاشهایی برای استقلال طلبی و تمرّد از حکومت مرکزی وجود داشته است. با روی کار آمدن حکومت قاجار، این روند ادامه پیدا کرد. در این دوره، مهم ترین تلاشهاازسوی خوانین بختیاری و در رأس آنهامحمدتقیخانبختیاری و در پی آن از سوی اعراب بنی کعب صورت گرفت. سرکشی های محمدتقیخان از اواخر حکومت فتحعلیشاه آغاز و تا اواخر حکومت محمدشاه ادامه پیدا کرد. وی در چندین مرحله شورش نمود و در نهایت توسط منوچهرخان معتمدالدوله سرکوب شد. با سرکوب و پناهنده شدن خان بختیاری به فلاّحیه و شیخ ثامر کعبی دامنه ی شورش به این منطقه کشیده شد و البته نافرمانی و تمرّد شیخ ثامر نیز به دست معتمدالدوله سرکوب گردید. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که معتمدالدوله برای سرکوب شورشهای خوزستان در جهت یکپارچه کردن این منطقه چه دلایلی داشت و چه اقداماتی انجام داد؟ روش پژوهش در این مقاله، کتابخانه ای و بر اساس داده های آثار اصیل و تحقیقی است.

ماوراءالنهر به عنوان مهم ترین ثغر مسلمانان نیروهای مرزدار و غازی را به خود جذب نمود و با توجه به اینکه دهقانان در این منطقه بیش از سایر مناطق ایران دارای قدرت و ثروت بودند، نقش مهم مرزداری و غازیگری را نیزیکی از خاندان-های دهقانییعنی سامانیان بر عهده داشتند. دهقانان یکی از خاندانهای مهم که مورد تأیید خلافت عباسی و گماشتگان آنان بود به عنوان رهبر خود برگزیدند و خود و سپاهیانشان به عنوان مهم ترین حامی و ستون فقرات سپاهشان درآمدند. غازیان نیز بخش مهمی از سپاه سامانیان را در ابتدای این حکومت تشکیل میداند؛ اما دهقانان و غازیان سپاهیانی ثابت نبودند و به تدریج عناصر ترک و دیلمی و بخشی از مردم ماوراءالنهر و خراسان به سامانیان پیوستند و در دوره نصر دوم سپاهی متشکل از چندین قوم پدید آمد. با خروج و تضعیف دیلمیان و غازیان، ترکان به عنصر مسلط در سپاه مبدل شدند و از دوره عبدالملک بن نوح سپاه و منصب سپهسالاری عموماً در اختیار ترکان بوده است. مقاله حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی به بررسی سپاه سامانیان و منصب سپهسالاری و تغییرات آن پرداخته و به این نتیجه دست یافته که سپاه سامانیان تغییری تدریجی از یک سپاه غیرمتمرکز به رهبری دهقانان به سپاهی متمرکز و ثابت به سپهسالاری ترکان داشته است.

یکی از دیوانهای مهم در تشکیلات اداری حکومتهای تاریخ میانة ایران که کارکردی مهم در عرصه بازرسی و نظارت بر امور مالی و دخل وخرج سلطنتی، نحوه رفتار و عملکرد کارگزاران حکومت، خبریابی و خبررسانی (اقدامات جاسوسی) و امنیت کشور داشت، دیوان اِشراف بود. کارکرد چندگانه بازرسی، نظارتی و امنیتی منصب اِشراف به ریاست مُشرف الممالک موجب شد که این دیوان از اهمیت و جایگاه مهمی در نظام دیوانی برخوردار شود و به منزله دیدبان حاکمیت در سراسر قلمرو حکومتی درآید. در این پژوهش که از نوع تاریخی است، به شیوه توصیفی-تحلیلی ضمن تبیین کارکردهای مختلف دیوان اِشراف و دیدگاه هایاندیشوران سیاسی دراهمیت وضرورت آن، کارکردامنیتی این نهاد در پایداری حکومتهای مرکزی و تأمین امنیت اجتماعی بررسی شده است. یافته پژوهش نشان داده است که کارکرد تأمینی و مراقبتی دیوان اِشراف، جایگاه و اهمیت آن را در نظاماداری به گونه ای برجسته ساخت که شیوه عملکرد آن در تداوم یا تزلزل حکومتها تأثیر مهمی داشت.

یکی از یادگارهای ارزشمند فرهنگی-تمدنی ایران در حوزه معماری، کاروانسراهاست که از روزگاران کهن به دلایل ارتباطی، اقتصادی، نظامی، جغرافیایی و مذهبی بنیاد گردیده و در ادوار مختلف به تدریج توسعه و گسترش یافته است. با توجه به اهمیت مقوله امنیت در توسعه و رونق تجارت در دوران گذشته، این مقاله به بررسی ساختارهای امنیت در کاروانسراهای دوره صفویه می پردازد. عصر صفوی، عصر کمال و شکوفایی نبوغ معماری و شهرسازی در ایران است. یکی از جلوه های معماری این دوره، کاروانسراها می باشند که ساخت آن با توجه به اینکه ایران عصر صفویمسیر ارتباطی مهمی در ترددهای بین المللی بود و مسافران زیادی از نقاط مختلف به ایران می آمدند، ضروری به شمار می آمد. بررسی و یافتن مصادیقی که در تأمین امنیت کاروانسراها نقش به سزایی داشته اند از اهداف اصلی این مقاله می باشد. به علاوه بررسی دیدگاه ویژه دولت صفویه به مقوله امنیت تجارت با توجه به سرمایه گذاری در زیرساخت های اقتصادی ازجمله کاروانسراها از دیگر دستاوردهای این پژوهش می باشد. این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه ای و با روش توصیفی و تحلیلی انجام شده است.

کرمانشاهان از گذشته به دلایل هم مرزی با عثمانی، قرار داشتن در مسیر راه های تجاری و بازرگانی، عتبات عالیات و غیره دارای موقعیت سوق الجیشی ویژه ای بود. جدای از رفت و آمد های تجاری – بازرگانی، هرساله زوارزیادی که حامل وجه نقد قابل توجهی بودند، از آن می گذشتند. ثبات و برقراری امنیت این منطقه و تأمین امنیت مالی و جانی عابران، یکی از چالش های جدی دولت مرکزی و حکمران ولایت بود. حفاظت و تأمین امنیت راه های نواحی سرحدی مشکل تر از نواحی داخلی بود، چرا که قطاع الطریق در صورت تحت تعقیب قرار گرفتن به آسانی از مرز می گذشتند و در آن سوی مرز پناه می گرفتند. تأمین امنیت راه های این حدود بر تعقیب قطاع الطریق اولویت داشت. در همین راستا و از جانب دولت مردان، تشکیلات قراسورانی مورد توجه قرار گرفت که وظیفه آنها حفظ و حراست راه ها و امنیت طرق و شوارع بود. بنابراین مسألة این پژوهش چگونگی و میزان موفقیت این رویکرد در انجام امور محوله است که با تکیه بر اسناد آرشیوی و با روش توصیفی – تحلیلی موردارزیابی قرارگرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد به دلیل شرایط ناپایدار سیاسی در دوره مورد مطالعه قراسوران ها نه تنها تأمین کننده امنیت در راه ها نبودند که خود عامل اصلی ناامنی بودند. بااین حال باوجود تأسیس ژاندارمری، این نیروها در کرمانشاهان مثمر ثمری نشدند چرا که ایلات آنها را به عنوان رقیب می نگریستند و در کار آنها کارشکنی می نمودند.

درباره شهر بم به واسطه نقش کلیدی اش در ایجاد ارتباط میان تمدن های فلات مرکزی و جنوب شرق ایران، به گونه ای استثنایی اطلاعات تاریخی شایان توجهی ثبت گردیده است. درواقع عملکرد و اهمیت این شهر، به عنوان کارگاه امنیتی جنوب شرق ایران سبب گردیده تا مورخین، جغرافیدانان، سیاحان، مأموران رسمی و حتی محققان بومی، هرکدام از منظری خاص به توصیف آن بپردازند؛ اما ازآنجایی که شهر بم از دیرباز به واسطه حضور ارگ تاریخی بم نقش مهمی در حفظ امنیت داشته است، مقاله حاضر با تکیه بر متون تاریخی و اسناد آرشیوی، می کوشد تا ضمن اشاره به اهمیت تاریخی قلعه بم، وضعیت نظم و امنیت شهر را در سده حاضر به تصویر کشد. نوشتار کنونی در پی پاسخ به این سؤال است که امنیت شهر بم در سده حاضر با چه سازوکارهایی تأمین می شده است؟ بر اساس یافته های تحقیق، شهر بم به واسطه موقعیت استراتژیک خود، شامل طرح تشکیل ژاندارمری گشته و بزرگترین هنگ ژاندارمری ولایت کرمان در این شهر تشکیل گردید. ژاندارمری، نیروی امنیه، شهربانی و سپس نیروی انتظامی جمهوری اسلامی هریک به فراخور زمان در تلاش برای برقراری امنیت در این شهر گام های مفیدی برداشتند.