پژوهشنامه نهج البلاغه
سال:1398 | دوره:7 | شماره:28 |تعداد مقالات:7

این پژوهش، با هدف بررسی مبنا و ابعاد هوش اخلاقی براساس فرهنگ نهج البلاغه و بررسی تطبیقی آن با مبنا و نظریه هوش اخلاقی بوربا انجام شد. پژوهش حاضر در چارچوب رویکرد کیفی انجام شده است. داده­ ها شامل نهج البلاغه بود که بر این اساس از طریق نمونه گیری هدفمند بخش­ هایی از خطبه­ ها، نامه­ ها و حکمت­ های نهج البلاغه جهت بررسی مؤلفه­ های هوش اخلاقی انتخاب شدند. به این منظور متن نهج البلاغه با روش تحلیل محتوا با استفاده از سه فرایند پیاده­ سازی، کدگذاری باز و کدگذاری انتخابی موردبررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که ابعاد هوش اخلاقی براساس فرهنگ نهج البلاغه شامل بعد شناختی (تأملی، دانش/ عقل)، بعد معنوی (قدرشناسی، خودسازی، خودکنترلی و وجدان)، بعد اجتماعی (روابط بین فردی، خیر عمومی، انصاف/ عدالت) و بعد عاطفی (مهربانی، احترام، همدلی، بردباری / صبر، مسؤولیت پذیری و گشاده رویی) است و مبنای هوش اخلاقی شامل خدامحوری و در مرحله بعدی آن انسان محوری می­ باشد. درحالی که مبنای هوش اخلاقی از دیدگاه بوربا انسان محوری است؛ بنابراین می­ توان بیان کرد که براساس فرهنگ نهج البلاغه تعادل بین ابعاد هوش اخلاقی با مبنای خدامحوری و انسان محوری برای رفتار اخلاقی ضرورت دارد.

یکی از روش های کارآمد در سنجش ارزش یک اثر علمی، بررسی میزان تأثیرپذیری آثار پسین از آن است. این تأثیرپذیری هم به جهت شخصیت مؤلف و هم به جهت محتوای تألیف قابل پیگیری است. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه اثر قطب الدین راوندی، شرحی کهن و روشمند است و از مهم ترین شروح نهج البلاغه محسوب می شود. مطالعه شروحی که پس ازاین شرح نگاشته شده است روشن می سازد که جایگاه علمی مؤلف و تألیف، بر شارحان پسین نهج البلاغه تأثیر فراوانی داشته است. ازجمله شروحی که این تأثیرپذیری در آن بسامد بالایی داشته است، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی است که ضمن تأثیرپذیری از شخصیت علمی قطب الدین راوندی، از روش و محتوای شرح نگاری وی نیز متأثّر بوده است. این تأثیرپذیری به دو گونه تائید آرای راوندی و نقد نظرات وی در شرح ابن ابی الحدید انعکاس یافته و بیشتر در دامنه موضوعاتی نظیر ادبی، تاریخی و تحلیلی ظهور داشته است. اصلی ترین زمینه های رویکرد انتقادی شارح معتزلی نیز روحیه نقدگرایی در عصر شارح، مذهب و باورهای کلامی وی و نیز تخصص و توانایی علمی او بوده است.

هدف پژوهش حاضر تبیین سیره تربیتی امام علی(ع) بر مبنای ساحت­ های شش­ گانه تربیتی سند تحول بنیادین جهت ارائه الگویی برای سبک زندگی اسلامی-ایرانی می­ باشد؛ چراکه یکی از الزامات تحقق جامعه دینی، شکل­ گیری سبک زندگی اسلامی از طریق ارائه و تبلیغ انواع سبک­ های زندگی مقبول و منطبق با آموزه­ های اسلامی است. سبک زندگی، یک روش زندگی، الگوی عمل، مجموعه عملکردها، روش سازماندهی زندگی، ترجیحات رفتاری و مادی و الگوی مصرف است. روش مورداستفاده پژوهش پیش­ رو تحلیل محتوای کیفی است. یافته­ های پژوهش حاکی از آن است که سیره تربیتی امام علی(ع) نشانگر توجه ایشان به تمامی ابعاد و ساحت­ های تربیتی (اعتقادی، عبادی و اخلاقی-ساحت اجتماعی، سیاسی-ساحت زیستی و بدنی-ساحت اقتصادی و حرفه­ ای-ساحت زیبایی­ شناختی و هنری-ساحت علمی و فناورانه) بوده و به همین دلیل به­ عنوان اسوه ی حسنه، قول و فعل و تقریر ایشان می­ تواند الگوی مطلوبی برای شکل­ بخشی به سبک زندگی آحاد جامعه باشد. متناظر با پیشنهاد کاویانی و بهره­ گیری ایشان از دیدگاه آدلر برای ارائه الگویی تجویزی برای سبک زندگی اسلامی و متناظر با الگوی درخت سبک زندگی، می­ توان با نظر به ابعاد مختلف ساحت­ های تربیتی مطرح گردیده، نوع نگرش به هستی، نگرش به خود و نگرش به دیگران و. . . را برای شکل­ گیری سبک زندگی متربیان مبتنی بر سیره ی تربیتی امام تصویر نمود.

نامه ی 53 نهج­ البلاغه، عهدنامه­ ای از جانب امیرمؤمنان­ علی(ع) به والی مصر، مشهورترین سند شرح وظایف حاکمان و مدیران اسلامی است. در اهمیت این سند همین بس که طراحی ساختار و چینش محتوایش، نه به ابتکار سیدرضی که توسط خود امام صورت گرفته است. سیاست­ نامه­ ای که از یک­ سو شیوه­ ها و ابزارهای حفظ مشروعیت و اقتدار سیاسی عهده­ داران اداره ی امور جامعه را تبیین و از سوی دیگر عوامل تضعیف و اضمحلال حکومت را بازگو می­ نماید و ترسیم­ کننده ی اهداف، وظایف، شعارها و مبانی فکری حکومت­ اسلامی است. پژوهش حاضر، تحقیقی نظری از نوع توصیفی-اکتشافی است که به بررسی مضامین عهدنامه با روش تحلیل مضمون پرداخته است. در استخراج و کدگذاری مضامین و کشف روابط آن ها از نرم افزار MAXQDA استفاده شده است. استنباط روابط بینامضامینی، الگوی حکومتی-تربیتی امیرمؤمنان(ع) را دارای سه بعد رابطه ی حاکم با خدا، مردم و کارگزاران نشان می­ دهد. این سیاست­ نامه ی علوی، وظایف حاکم را حول این سه مقوله بیان می­ دارد. تدابیر و راهکارهای تحقّق این بایسته­ ها محورهای متعددی دارند. مقوله ی نخست به ضرورت خودسازی در قالب 13 محور نظیر ارتباط حاکم با خدا، پیروی از قرآن و سنت و مشورت صحیح می­ پردازد. مقوله ی دوم به مقبولیت مردمی و کارآمدی حاکم در قالب 9 محور نظیر مدارا با مردم، جلب حسن­ ظنّ و ادای حقوق­ شان اشاره دارد و مقوله ی سوم به تعامل حاکم با کارگزاران در قالب 5 محور می­ پردازد.

امروزه طرح مباحث دانش مدیریت در محیط های علمی و آکادمیک، چالش های خاص خودش را دارد؛ برای مثال تبیین مفهوم شایسته سالاری در حوزه انتخاب مدیر سازمان و نیل به موفقیت سازمان، محل طرح بحث ها و دیدگاه های مختلفی گشته است. هدف این پژوهش، ارائه یک فراترکیب از مصادیق و مضامین اصلی مدیریت اسلامی از دیدگاه نهج­ البلاغه با تحلیل نظام شایسته سالاری آن بر اساس مطالعات صورت گرفته است. بر همین مبنا، مطالعه حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی و رویکرد پژوهش کیفی می باشد. جامعه آماری پژوهش شامل تحقیقات انجام شده در حوزه ی مدیریت اسلامی از دیدگاه نهج البلاغه است که مجموعاً190 مقاله انتخاب شده و موردبررسی قرار گرفت و با توجه به ملاک­ های پژوهش، تعداد 21 مقاله به صورت هدفمند گزینش گردیده و مورد تحلیل واقع شد. توجه عمیق به مبانی و تئوری های مدیریت غربی و آموزه های نهج البلاغه به عنوان نقطه قوت و چگونگی انطباق مدل های موفق مدیریت غربی با معیارهای نهج البلاغه و فراتر از آن دلایل عدم تحقق مدیریت شایسته سالار علوی در جامعه و فقدان ارائه پیشنهادهای علمی و عینی به عنوان نقاط چالش برانگیز، ازجمله مهم ترین نقاط ضعف این مقالات می باشد. یافته­ های مقاله نشان می دهد مدیریت اسلامی علوی از حیث ملاک های بینشی12مصداق و به لحاظ ملاک های منشی24و از لحاظ کنشی 22مصداق را در خود جای داده است که حاکی از سازواری برخی از ملاک ها با مبانی مدیریت غربی و ناسازوارگی برخی دیگر از این ملاک ها می باشد.

تأثیر مبانی و آموزه­ های اسلامی بر متون ادب عرفانی امری مبرهن است. دراین بین، نهج­ البلاغه تأثیر شگرفی بر شاعرانِ عارف نهاده­ است و بسیاری از آنان کوشیده اند تا با توجه به میزان درک و توانایی خود از نهج البلاغه و آموزه های متعالی آن بهره­ مند شوند. سنایی از جمله عارفانی است که در آثار خویش به­ ویژه در منظومه ی عرفانی حدیقة الحقیقه از نهج­ البلاغه تأثیر پذیرفته و میزان این تأثیرپذیری قابل تأمل است و می­ توان ادعا کرد که نهج البلاغه یکی از مهم ترین سرمشق ها­ و آبشخورهای فکری او در وادی عرفان بوده­ است. ازاین­ رو، در این پژوهش می کوشیم تا با رویکرد تطبیقی چیستی خداوند را با تکیه بر سخنان امام علی(ع) در نهج البلاغه و اندیشه های حکیم سنایی غزنوی در حدیقه­ الحقیقه بکاویم. برآیند پژوهش نشان می­ دهد که در زمینه ی خداشناسی مفاهیمی مانند ناممکن بودن شناخت کامل خداوند و ناتوانی عقل و حواس در شناخت پروردگار، محال بودن رؤیت حق­ تعالی، بی مکان و بی زمان­ بودن معبود، نفی جسمانیت خالق، بی­ نیازی به ابزار در خلقت، دیده نشدن با چشم سر و. . . در شمار مشترکات اندیشه ی امام علی(ع) در نهج­ البلاغه و آراء حکیم سنایی در حدیقه­ الحقیقه است که یکی در قالب نثری فصیح و بلیغ و دیگری در جامه ی شعر نمود یافته­ اند.

مقاله­ ی حاضر بر آن است تا نشان دهد، در سیر و سلوک عرفانی، مسئله­ ی زمان از چه جایگاهی در آموزه­ های نهج­ البلاغه برخوردار است. با واکاوی آموزه­ های این کتاب شریف، معلوم می­ گردد که توجه به زمان تا چه اندازه می­ تواند در ترقی و تدلی سالکان در مراتب قرب موثر باشد. غفلت سالک از مسئله­ ی زمان، آفات سلوکی بسیاری برای او دربردارد، لذا توجه به معارف حضرتش به خصوص دستورالعمل­ هایی که برای سالکان در جهت بهره­ گیری از زمان توصیه فرموده­ اند، بسیار ضروری به نظر می­ رسد. نتیجه این مقاله که به روش توصیفی، تحلیلی سامان یافته، آن است که مبحث زمان در تأملات توحیدی امام علی(ع)، واقعیت خارجی داشته و حضرتش سالک را در زمان گذشته به عبرت­ گیری از آن و در زمان حال به غنیمت شمردن فرصت­ ها و در زمان آینده به پرهیز از آرزو­ های دور و دراز ملزم می­ داند. نکتة بدیع، این­ که امام علی(ع) نیت را در محدودة زمانی خاصی منحصر ندانسته و آن را در تمامی ادوار زمان برای سالک در سریان و جریان دانسته است. بر این اساس می­ توان گفت از منظر نهج­ البلاغه در نسبت نیت سالک و زمان محدودیتی وجود نداشته و سالک براساس حصّة وجودی خویش در تمامی زمان ها سلوک دارد.