پژوهش نامه مذاهب اسلامی
سال:1398 | دوره:6 | شماره:12 |تعداد مقالات:15

یکی از نظریات مطرح در حوزه زبان قرآن در بین قرآن پژوهان، دیدگاه زبان عرف خاص دانستن قرآن است. در یک نگاه کلی این نظریه دو تلقی دارد که عمدتا در بین مفسران باطنی و اخباریان است. بر اساس این باور، تنها عده ای خاص مخاطب قرآنند و فقط ایشان به فهم قرآن نایل می شوند. هر دو جریان فکری مورد نظر با بهره گیری از آیات و روایات در پی تثبیت اندیشه و فهم خود، به عنوان تنها تفکر غالب و صحیح در فرایند فهم قرآن، بوده اند. مواجهه با عقل و جایگاه آن در تفسیر قرآن چالش اصلی این دو جریان فکری است. هر دو جریان فکری در مسیر فهم و معرفت قرآنی به جایگاه عقل چندان توجهی نداشته، توانایی عقل را در این مقام محدود و غیر قابل اعتماد می دانند. این پژوهش جستاری است درباره مواجهه این دو جریان فکری با تفسیر قرآن، به ویژه از رهگذر توجه آنان به منبع عقل، که به روشی توصیفی و تحلیلی سامان یافته است. این دو جریان تاثیرگذار تفسیری با دیدگاه انحصارگرایانه خود در فهم قرآن، با وجود تفاوت هایی که در تاریخچه و اهدافشان دارند، در تخطیه عقل در مقابل نص دارای اشتراک موضع دارند.

اندیشه تقریب بین مصلحان مذاهب اسلامی بیش از یک قرن است در محافل علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جوامع اسلامی به شکل یک نیاز ضروری در جهان اسلام مطرح است. هدف از این نوشتار تبیین مشروعیت رابطه اندیشه تقریب مذاهب با واقعیت و حقایق دینی است. اندیشه تقریب با استناد به آیات قرآن کریم می تواند برای رسیدن به واقعیات و حقایق دینی برای پیروان مذاهب اسلامی یک طریق مشروع و مناسب باشد؛ از این رو با بهره گیری از روش اسنادی و کتابخانه ای با رویکرد توصیفی تحلیلی، ابتدا آیاتی که به طور خاص ظهور در مسیله دارند تفسیر و تحلیل محتوا شده اند و در مرحله بعد آیاتی که به نحو عام و به طریق اولویت دلالت بر جواز اندیشه تقریب دارند. ضرورت این کاوش درک صحیح از کارکرد اندیشه تقریب مذاهب است که می تواند زمینه مناسبی برای تحقیق و کشف واقعیت و حقایق دینی در بین پیروان مذاهب شود و نبود آن ممکن است پیروان مذاهب اسلامی را به افراط یا تفریط در مسایل دینی بکشاند؛ رفتاری که با رسالت واقعی و حقیقت دین منافات دارد. به این سبب تاکید شده که اندیشه تقریب فی نفسه هدف ذاتی نیست؛ اما وجودش، به عنوان مقدمه، ضرورت عقلی دارد و بستری مناسب برای کشف حقایق و واقعیت های دین و گفتمان همزیستی مسالمت آمیز بین مسلمانان بر اساس اخوت دینی در مقابل گفتمان تفرقه، عداوت و تکفیر است.

از سده های نخست قمری، در جهان اسلام، دیدگاه های مختلفی درباره تفسیر برخی از آیات و روایات نبوی پدید آمد که بعدها صفات مذکور در آنها به صفات خبری شهرت یافتند. صفاتی که در متون دینی به خدا انتساب یافته اند، اما از نظر عقلی انتساب آنها به معنای ظاهری به او محال می نماید. چگونگی انتساب این صفات به خدا دیدگاه های تشبیه گرایی، تاویل گرایی و تفویض گرایی را پدید آورده است. سلفیان در تحلیل این صفات از دیدگاه تفویض گرایی، به معنای اثبات بلا تاویل، پیروی می کنند. آنان صفات خبری را به معنای ظاهری و حقیقی به خدا نسبت می دهند، اما خود را از فهم کیفیت آنها ناتوان می دانند. تعطیل گرایی، انکار اعجاز زبانی قرآن و امکان نداشتن شناخت خدا لازمه دیدگاه سلفیان در معناشناسی صفات خبری است. این مقاله با رویکرد تحلیلی-انتقادی، دیدگاه سلفیه در معناشناسی صفات خبری را بررسی کرده است. دیدگاه آنان بر خلاف مفاد و حتی ظاهر آیاتی است که در آنها به تدبر و تعقل امر شده است. انکار اعجاز زبانی قرآن نیز بر خلاف فصاحت و بلاغت آن است.

سلفیه مکتبی مبتنی بر تلقی خاص در حوزه مبانی و روش ها، به ویژه مباحث اعتقادی و کلامی، است که ابن تیمیه حرانی آن را پایه گذاری کرد. در عصر حاضر با ظهور جریان نوسلفیه، برخی از باورهای قطعی سلفیان سنتی با چالش هایی عمیق مواجه شده است. نوسلفیان در مواجهه با اندیشه های کلامی و اعتقادی سلفیه سنتی و نیز بنا بر مقتضات دوران معاصر، راهبردهای مختلفی را در پیش گرفته اند. برخی از این راهبردها عبارتند از تاویل صفات خبریه در حوزه توحید صفاتی از سوی سید قطب؛ بی ثمر خواندن تعمق سلفیه سنتی در مسیله صفات؛ عنایت نداشتن بزرگان نوسلفیه، مانند محمد قطب و العوده، به طرح توحید صفاتی؛ رد تقسیم ثلاثی توحید که عموما سلفیه سنتی بر آن اعتقاد دارند؛ تبیین و تفسیر جدید از توحید ربوبی و الوهی؛ قایم مقام قرار دادن فعل جوارحی به جای اعتقاد و استحلال قلبی از سوی نوسلفیانی چون سید قطب و مسعری؛ گسترش رویکرد تکفیری در تفسیر و تبیین برخی مفاهیم دینی، مانند تعریف ایمان و کفر و برخی مسایل مربوط به توحید، حاکمیت و تشریع؛ طرح مسیله جواز خروج بر حاکم یا مشروعیت بخشی به تظاهرات مسالمت آمیز از سوی برخی مانند العوده و القرنی؛ اعتقاد به فتح باب اجتهاد و اختلاف درباره حجیت خبر واحد.

به علت رشد جریان وهابیت در جهان اهل سنت و خشونت های برخاسته از آن در مقابل دیگر مسلمانان، به خصوص شیعیان، آسیب شناسی این فرقه دارای اهمیت بسیاری است. جریان وهابیت دارای وجوه متعددی است، از جمله اعتقادات، رفتار اجتماعی، احکام فقهی و رویکردهای سیاسی. در این مقاله سعی شده است با روش تحلیلی توصیفی هنجارهای حاکم بر وهابیت با ارایه سه الگوی فکری، اعتقادی و اجتماعی بررسی شود. این امر با تحلیلی بر عقاید، احکام و کارنامه عملی وهابیت صورت می گیرد و با توصیف نحوه تاثیرگذاری این سه الگو بر یکدیگر، ریشه ها و عوامل بدبینی بازشناسی می شوند. در بخشی دیگر، با بررسی سیره نبوی، الگوی رفتار اجتماعی پیامبر (ص) استخراج خواهد شد و با مقایسه این الگو با هنجارهای حاکم بر فرقه وهابیت، تفاوت بنیادین این دو الگو مشخص می شود. حاصل اینکه دوری فرقه وهابیت از الگوی رفتاری پیامبر اسلام(ص) زمینه رفتاری نابخردانه را فراهم آورده که نتیجه اش چیزی جز ایجاد بدبینی به کل جامعه اسلامی نبوده است. همچنین بر اساس تحلیل الگوی اجتماعی سیره نبوی، مسیله محبوبیت جهانی، به عنوان فاکتوری مهم در اسلام، بررسی و از این طریق رفتار سیاسی اجتماعی وهابیت ارزیابی خواهد شد.

ظرف زمان و مکان و نیز مخاطب برخی سخنان و خطبه های سیدالشهدا(ع) در برخی گزارش های عاشورایی تغییر یافته است. منابع معتبر زیدی نیز از این تغییرات مصون نمانده اند. چنین اخباری در منابع زیدی را می توان به دو دسته تقسیم کرد: نخست اخباری که منابع زیدی در نقل این گزارش ها منفرد نیستند و می توان آنها را در منابع امامیه و اهل سنت نیز مطالعه کرد، همچون نامه امام(ع) به بنی هاشم، خطبه آن حضرت در منزل ذوحسم و گفت وگوی ایشان با طرماح بن عدی. دسته دوم اخباری اند که اصلشان تنها در منابع زیدی قابل رصد است و اگر در منابع امامیه دیده می شود، از منابع زیدی به آثار شیعی راه یافته است، همچون خطبه خط الموت. تحقیق حاضر با شیوه توصیفی تحلیلی ضمن مقایسه گزارش های عاشورایی یادشده از هر دو دسته در منابع معتبر زیدیه، امامیه و اهل سنت، از تغییر مخاطب یا ظرف زمان و مکان در این اخبار پرده برداشته، نشان می دهد که بی توجهی به این جابه جایی ها می تواند زمینه ساز برداشت و تحلیل نادرست از گزارش ها شود.

اهل حق را گذشته از برخی ریشه ها و گرایش ها، می زیبد روندی کهن و بالیده بر بستر اسلام بدانیم که بسامدی از پندار و کردارشان نشان از اندیشه های شیعی دارد. با اینکه همه دسته های خاندانی آنان را به نام یکسان اهل حق دیده و داوری کرده اند و گونه ای از هموندی را میانشان با دیگر ادیان بازگفته اند، راستی را، به نوشتار خواندن اندیشه های آنان هویدای یافته های ژرف تری است. پژوهش پیشا روی بر آن است تا نشان دهد که آتش بیگیان یکی از دوده های یازده گانه این گروهند که افزون بر جای داشتن در میان باورداشته های اهل حق، در بنیاد باورها بر مذهب شیعه دوازده امامی بوده، می کوشند تا با پیمایش لایه های اخلاق و عرفان از راه ویرایی (تمرکز) بر آموزه های امام علی به حقیقت دست یازند. افزون بر آن، جستار از نام واژه، خاستگاه و پیوند آنان با اهل حق و مشعشعیان نشان می برد. این کاوش در تلاش است تا به شیوه گزارشی پردازشی بنمایاند که اینان کیانند، در کجایند و بر چیستند.

عرفان و تصوف بنا به مقتضیات زمانی و مکانی و شخصیتی در سراسر سرزمین های اسلامی خود را در قالب سلسله های گوناگون نشان داده است. خراسان رضوی از سرزمین هایی است که امروزه در بخش جنوبی آن نمونه ای از این میراث در جریان دو سلسله نقشبندیه و چشتیه حفظ شده است. پژوهش حاضر با هدف شناختوضعیت، مشایخ، اعمال و اذکار این دو سلسله در دوره معاصر در جنوب خراسان رضوی انجام شده است. این دو سلسله از آموزه های دیوبندیه در شرق جهان اسلام متاثرند و پیوند محکمی با دین و شریعت دارند. مشایخ این سلسله ها تلاش بسیاری برای حفظ سنت نبوی دارند و مریدانشان با ظواهر متناسب با سنت در اجتماع حاضر می شوند. مهم ترین عمل عبادی و آیینی آنان برگزاری جلسات ذکر جمعی است و جنبه نظری نقشبندیه پررنگ تر از چشتیه به نظر می رسد.

اباحی گری از تهدیدهای جوامع مذهبی است. این امر از عوامل متعدد، از جمله تفکر غلو، ریشه می گیرد. با مطالعه مختصر تاریخ این تفکر روشن می شود که هر جا این تفکر پا نهاده، اباحی گری نیز به دنبالش رخ نموده است. به عبارت دیگر، اباحه گری بدون غلو زمینه ظهور ندارد. این تحقیق ابتدا درصدد تبیین وجود روحیه اباحی گری در میان غالیان است، سپس با بیان توجیهات آنان در این مورد، آنها را نقد می کند. از آنجا که دلایل آنان برای فرار از تکالیف بسیار سست و شکننده است، از عنوان توجیه به جای دلیل استفاده شده است. آنچه تعجب برانگیز است تمایل افراد به این تفکر است که خود ناشی از وجود روحیه راحت طلبی و عافیت جویی و کم اطلاعی و بی بصیرتی مردم و همچنین سوء استفاده رهبران غالی و تحریک حاکمان و سیاستمداران منحرف است. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی در پی کشف رابطه اندیشه غلو با روحیه اباحی گری است.

مسحور شدن پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص) طبق بعضی از روایات به جادوی لبید بن اعصم یهودی از موضوعات اختلافی میان علمای مسلمان است. از آنجا که اعتقاد به نزاهت پیامبر از هرگونه نقص، از جمله سحر، شاکله ایمان هر مسلمان است، باید دید که علمای مذاهب اسلامی از منظر کلامی چه پاسخی به مسحور شدن پیامبر داده اند. موافقان سحر پیامبر (ص) با استناد به برخی روایات، تاثیر سحر بر جسم حضرت را منافی شان نبوت ندانسته اند؛ اما از نظر مخالفان، این احادیث مخالف قرآن و خبر واحدی هستند که در عقاید نمی توان به آنها تمسک جست. در این مقاله ضمن آشنایی با دیدگاه علمای شیعه و سنی در مسیله مسحور شدن نبی، سخن موافقان نقد شده است. می توان گفت بنا بر دلایلی چون مخالف با قرآن بودن، عصمت پیامبر و مکی بودن معوذتین، اثبات مسحور شدن پیامبر، نه ثبوت آن، مشکل است.

ولایت قیام بنده به پرودگار است هنگامی که از خود فانی شود و آن به تولیت حضرت حق تعالی نسبت به او است تا او را به نهایت مقام قرب و تمکین برساند. خاتم ولایت کسی است که با او صلاح دنیا و آخرت به نهایت کمال می رسد و نظام عالم با مرگ او مختل می شود. سخنان ابن عربی در باب خاتم ولایت مضطرب و مبهم است. او گاهی با صراحت حضرت عیسی (ع) را خاتم ولایت مطلقه می نامد و گاه از حضرت علی (ع) چنان تعریف می کند که گویا این عنوان را برای آن حضرت می شمارد. خاتم ولایت محمدیه را گاهی حضرت مهدی (عج) معرفی می کند و گاهی به صراحت آن را شخصی غیر از آن حضرت می داند. او گاهی حتی خود را نیز خاتم ولایت می شمارد. در حالی که نظرات ابن عربی درباره خاتم ولایت ابهام دارد، حضرت امام خمینی، با قاطعیت، خاتم ولایت مطلقه را، به دلیل اتحاد حقیقت نوری حضرت علی با پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی می داند و خاتم ولایت محمدیه را نیز حضرت مهدی معرفی می کند. هدف این پژوهش بیان نقاط اشتراک و اختلاف امام خمینی و ابن عربی درباره خاتم ولایت و تحلیل و تطبیق نظرات ایشان است.

استناد به استدلالاتی چون «امتناع انطباع کبیر در صغیر» و «صور موجود در خواب» از جمله دلایل اساسی شیخ اشراق در قایل شدن به عالم مثال است. وی به جهت نقش واسطی عالم مثال میان عالم ماده و عقول بسیاری از حقایق هستی شناختی و معرفت شناختی، همچون بهشت و جهنم صوری، شیاطین و اجنه صوری، نغمه های خوش و رایحه های دل انگیز از احوالات سالکان، صور ملایکه، منشا کرامات و معجزات، صور خواب و رویا، و وحی و الهام را با این عالم مرتبط دانسته است. صدرالمتالهین ضمن قبول اصل وجود عالم مثل معلقه، با ارایه ایراداتی چون تفکیک نکردن خیال متصل از خیال منفصل، جوهر مثالی نبودن صور مرآتی و وابستگی صور ادراکات حسی به خیال متصل، از یک سو به تبیین و روشن سازی هرچه بیشتر این دیدگاه همت گماشته و از سوی دیگر، به دنبال آن بوده که با رفع نواقص، این نظریه را توسعه مفهومی و کاربردی ببخشد. جستار پیش رو در پی آن است که با نگرشی تحلیلی انتقادی، پس از بررسی ادله شیخ اشراق و بیان ایرادات صدرالمتالهین در این باب، وجوه اشتراک و افتراق این دو حکیم را در این موضوع مشخص سازد.

موضوع نفس یا معادل های آن در دیگر زبان ها، همچون جان، از مسایل مهمی است که از دیرباز تاکنون مورد توجه بشر بوده است. فیلسوفان و متفکران نیز در حوزه هستی شناسی تلاش خود را برای شناخت و تبیین آن به کار برده و آرا و نظریات گوناگونی بر جا نهاده اند. در افق فکری متفکران اسلامی نیز، از آغاز تاکنون، موضوع نفس جایگاه ویژه خود را داشته است و مشاهیر مسلمان فلسفه و حکمت، البته با عنایت به آموزه های وحیانی، دیدگاه ها و نظریات گوناگون و قابل توجهی ارایه کرده اند. این مقاله بر آن است با مطالعه نگاه دو فیلسوف بزرگ جهان اسلام، یعنی ابن سینا و ابن کمونه، زاویه ای از زوایای پرشمار نفس، یعنی «دیرینگی حدوث نفس» را بررسی کند؛ چراکه نگاه این دو فیلسوف به این مسیله متفاوت بوده است. در واقع در این مقاله دو تفکر مشایی و مشایی با رویکرد اشراقی به چالش کشیده شده و در آخر نیز نظریه ابن کمونه درباره حدوث و بقای نفس نقد شده است.

کمبود و نبود منابع مالی لازم می تواند مشروعیت یک نظام سیاسی را با چالش مواجه سازد؛ از این رو هر نظام حکومتی تلاش می کند برای حل این معضل چاره بیندیشد. یکی از راه های متداول آن است که حاکمیت با اخذ مالیات، وظایف حاکمیتی خود را انجام دهد. می توان ادعا کرد امروزه تمام جوامع این رویکرد را پذیرفته اند. نظام سیاسی اسلام نیز از این قاعده مستثنا نیست؛ وضع مالیات های شرعی موید این مطلب است. حال اگر این منابع نتواند به طور کامل نیازهای حکومت اسلامی را برآورده کند، گسترش کیفی مالیات های اسلامی (مثل زکات و خمس) یا وضع مالیات های حکومتی مطرح می شود. در واقع، پرداخت سهمی از درآمد به حاکمیت، مالیات است. این رویکرد دینی باعث می شود که مالیات جنبه عبادی به خود گیرد و ضمن تامین بعد مادی و این جهانی، موجب سعادت اخروی فرد نیز بشود. به همین دلیل برنامه ریزی بهینه جهت دریافت مالیات نیازمند رجوع به نظام ارزشی و دینی است. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی نقش مالیات در نظام اسلامی را بررسی کرده است. نتایج نشان می دهد دریافت مالیات از نیازهای راهبردی حکومت ها است که توجه به جنبه عبادی آن، ضمن تسهیل اخذ آن، ضمانت اجرایی آن را بالا می برد.

توحید در دیدگاه عارفان اسلامی با نظریه وحدت وجود هماهنگ است؛ اما برخی از فقها این برداشت را کفر و معتقدان به آن را کافر و نجس دانسته اند. پژوهش حاضر برای شناخت دقیق مسیله می کوشد ضمن تبیین مستند دیدگاه عارفان و نظریه «وحدت شخصی وجود» در عرفان اسلامی، حکم برخی از فقها به کفر و نجاست آنان را بررسی و ارزیابی کند. در این مقاله روشن می شود که از نظرگاه عرفان اسلامی، وجود از آن جهت که وجود است واجب بالذات است و بر این اساس، وجود و موجود حقیقی جز بر حق تعالی اطلاق نمی شود. عارفان مخلوقات را از اساس انکار نمی کنند، بلکه اطلاق وجود و موجود بر مخلوقات را به نحو مجاز، نمود و آیت می دانند، نه حقیقت. از این رو این دیدگاه اولا با برداشت فقهای مذکور از وحدت وجود منافات دارد؛ ثانیا طبق توضیح مستند وحدت وجود، روشن می شود که این مسیله مستلزم انکار ضرورتی از ضروریات دین نیست و عارفان هیچ یک از ضروریات دین را انکار نمی کنند.