انسان پژوهی دینی
سال:1399 | دوره:17 | شماره:44 |تعداد مقالات:12

دشواره نفس و بدن یکی از موضوعات محوری فلسفه ذهن است. در این پژوهش چیستی نفس و بدن و نسبت میان آنها را از منظر صدرالدین شیرازی بررسی کرده ایم که زمینه تبیین دیدگاه صدرایی در مسیله رابطه نفس و بدن را فراهم می کند. تنوع و پیچیدگی عبارات صدرا در حدی است که برخی اندیشمندان دیدگاه وی را ذیل «وحدت انگاری»، و برخی در نقطه مقابل ذیل «دوگانه انگاری» طبقه بندی کرده اند. به نظر می رسد تعیین مراد وی از نفس و توجه به اقسام گوناگون بدن از منظر صدرا نقش کلیدی در تحلیل ایستار فلسفی او در این مسیله داشته باشد. این پژوهش پس از طرح بدن های سه گانه نفس از دیدگاه صدرا، به رابطه اتحادی نفس و بدن از این منظر توجه می کند. همچنین، کوشیده ایم با ارایه وجه جمع هایی میان عبارات گوناگون صدرا، زمینه فهم و جمع بندی دیدگاه مختار وی را فراهم کنیم.

زیرساخت های نظری، نقش تعیین کننده ای در هویت علوم، به ویژه در روش شناسی آن، دارند. این مسیله درباره علوم انسانی نیز صادق است. مبانی علوم انسانی به چند دسته تقسیم می شود که زیرساخت های انسان-جامعه شناختی از جمله آن است و از میان مبانی جامعه شناختی، نوع نگاه در باب ماهیت امور انسانی اجتماعی، به مثابه مبنای نظری، نقش تعیین کننده ای در روش شناسی علوم انسانی خواهد داشت. سه پارادایم غالب علوم انسانی، با توجه به نوع تلقی ای که از انسان، جامعه و امور اجتماعی دارند، روش شناسی خاصی را در این حوزه رقم می زنند. در مقابل، بر اساس منظومه فکری اسلام، نگاه دیگری به ماهیت و هویت جامعه و امور اجتماعی وجود دارد که ضمن تفاوت اساسی با پارادایم های یادشده، برآیند و امتدادهایش را می توان در روش شناسی علوم انسانی اسلامی نشان داد. در این مقاله می کوشیم با روش تحلیل عقلی، ضمن بررسی انتقادی دیدگاه های پارادایم های سه گانه درباره ماهیت امور اجتماعی، به دلالت های روش شناختی این مبنا در علوم انسانی، بر اساس منظومه فکری اسلام، بپردازیم.

این پژوهش درصدد پاسخ به این پرسش ها است که: فرد اخلاق ناپروا چه کسی است؟ مهم ترین عامل وجود او چیست؟ و وجودش، با کدام یک از درون گرایی و برون گرایی انگیزشی سازگار است؟ به عبارت دیگر، آیا می توان گفت وجود فرد اخلاق ناپروا نمونه نقضی برای درون گرایی انگیزشی بوده و در نتیجه برون گرایی انگیزشی درست است؟ یا اینکه می توان درون گرای انگیزشی بود و در عین حال وجود فرد اخلاق ناپروا را سازگار با آن دانست؟ برای پاسخ به این پرسش ها ابتدا مراد از درون گرایی و برون گرایی انگیزشی و دیدگاه مطلوب بر مبنای آرای محمدحسین طباطبایی، عبدالله جوادی آملی و محمدتقی مصباح یزدی روشن می شود. درون گرای انگیزشی صرف حکم اخلاقی را برای برانگیختن به انجام دادن فعل اخلاقی بسنده می داند و برون گرای انگیزشی وجود عنصری به نام میل را نیز برای برانگیخته شدن لازم می داند. در نهایت به این نتیجه می رسیم که وجود افراد اخلاق ناپروا دشواره ای پیش روی پذیرش رویکرد درون گرایی انگیزشی است و این مثال نقض، فرد را به پذیرش رویکرد برون گرایی انگیزشی سوق می دهد. برون گرای انگیزشی با اشکالات درون گرا مواجه نیست و از مویداتی نیز برخوردار است.

پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و از طریق رجوع به اندیشه های انسان شناختی جوادی آملی چیستی هویت انسان را می کاود و به این پرسش ها پاسخ می دهد که: انسان چه هویتی دارد؟ چه لوازمی مترتب بر هویت او است؟ و نیز چه مسایلی موجب انحراف در بینش از هویت می شود؟ نتایج حاکی از آن است که در اندیشه جوادی آملی برخلاف تعریف منطقی، حقیقت انسان در حیوان ناطق به عنوان جنس و فصل آن خلاصه نمی شود، بلکه فصل یا فصول دیگری نیز لازم است، که ملاک نهایی در تعیین هویت حقیقی انسان است. وی باتعیین جنس و فصل ممیز حقیقت انسان معتقد است انسان هویتی جز حیات متالهانه ندارد و اساس حقیقتش در تاله او است. مراد از «تاله»، خداخواهی مسبوق به خداشناسی و ذوب شدن در الاهیت او است که خود لوازمی دارد، از جمله پذیرش دین، عقاید و ارزش های آن، التزام عملی به ارزش های اخلاقی، درک مفهوم حقیقی «آزادی»، پرورش عقل نظری و عملی و درک فقر ذاتی خویشتن. در این بین اگر مغالطات روان شناختی (بینشی، عاطفی و رفتاری) دامن گیر انسان شود او را از تشخیص هویت حقیقی اش محروم، و از شکوفایی حیات متالهانه دور می کند.

هدف این پژوهش تبیین روش های کسب معرفت در تربیت عقلانی از منظر فارابی است. روش پژوهش شیوه استنتاجی فرانکنا است. پس از گردآوری اطلاعات بر اساس روش تحلیل محتوای قیاسی، مفاهیم مربوط به موضوع تبیین شده است. به این منظور ابتدا معانی و مفاهیم مربوط به اهداف تربیت عقلانی در اندیشه فارابی را توصیف کرده ایم. سپس، مفاهیم هم دسته شده و در مقوله های مجزا قرار گرفته و گزاره های واقع نگر فلسفی مربوط به آن مشخص شده است، و در آخر به روش استنتاجی فرانکنا اهداف، اصول و روش های کسب معرفت در تربیت عقلانی از منظر فارابی مشخص شده است. نتایج مبین آن است که در نگاه فارابی کسب معرفت یکی از روش های موثر در تربیت عقلانی است و از سه راه می توان به معرفت دست یافت: آموختن علم، مشاهده، و کسب تجربه. توجه دقیق تر مولفان کتب درسی، برنامه ریزان آموزشی و معلمان به این روش ها می تواند در برنامه ریزی و ایجاد زمینه لازم برای تحقق تربیت عقلانی مفید باشد و مدرسه به عنوان واحد اجتماعی کوچکی می تواند در این زمینه نقش ویژه ای داشته باشد.

از مباحث در خور توجه در محافل کلامی دو فرقه اسلامی بزرگ شیعه و سنی عدالت صحابه و مرجعیت علمی آنها است. اهلیت برای تفسیر کتاب و سنت در بازخوانی حوادث صدر اسلام، نقش تعیین کننده دارد و با تنقیح مباحث، بسیاری از معضلات جهان اسلام حل شدنی است. دو رویکرد متفاوت به منزلت صحابه و همراهان پیامبرa در بین شیعه و اهل سنت وجود دارد. رهیافت یکی مبتنی بر عملکرد آنها به اقتضای منطق عمل و با سنجش معیارهای مطرح در متون و نصوص دینی است. رویکرد دیگر مبتنی بر نگاه تصویبی و مطلق گرایانه است. اغلب اهل سنت جمیع صحابه را عادل و قدح آنان را جفا می دانند. به صورت طبیعی در نگاه اهل سنت آنان جایگاه مرجعیت علمی خاصی دارند، اما در نگاه شیعه، صحابه اهل بیت با ویژگی عصمت دارای مرجعیت نهایی هستند و در امور دیگر با سنجش عملکرد صحابه با کتاب و سنت نبوی و سیره پیشوایان معصوم و منطق ارزیابی می شوند. در جستار پیش رو با نگاه تطبیقی و مستند به کتب روایی، کلامی، تفسیری و تاریخی، این دو نگاه بررسی می شود.

یکی از پیچیده ترین مفاهیم دینی و سیاسی مفهوم «نفاق» است. قرآن کریم در برخی آیات، در کنار «منافقان» از گروه دیگری با عنوان «بیماردلان» نام می برد و رفتارهایی را به هر دو گروه نسبت می دهد. این پژوهش ضمن بررسی لغوی، اصطلاحی و قرآنی مفهوم «نفاق» و بررسی ویژگی های «منافقان» و «بیماردلان» در قرآن کریم در سه حوزه منشا، روش و هدف، به این نتیجه می رسد که در گفتمان قرآن کریم، «منافق» به فردی اطلاق می شود که با دورویی و انگیزه های نفسانی، به دنبال براندازی حکومت اسلامی است. اما «بیماردل» کسی است که هرچند دچار دورویی است و امیال نفسانی اش او را به مخالفت با اوامر ولی خدا وا می دارد، اما اولا این امیال نفسانی، روحش را به مرحله مردگی نرسانده و ثانیا هدف غایی اش از مخالفت با اوامر ولی خدا، نه براندازی نظام اسلامی، بلکه دست یابی به منافع مادی و نفسانی است.

تکامل انسان پس از مرگ یکی از معارف الاهی است که در فهم آن باید به متون دینی مراجعه کرد. گروهی معتقدند تنها راه تکامل انسان عمل کردن و انجام دادن تکالیف است؛ از این رو تکامل در برزخ از طریق آثار باقی مانده اعمال دنیوی صورت می پذیرد؛ ولی در بهشت، که هیچ گونه عملی ممکن نیست، تکامل معنا ندارد. برخی دیگر معتقدند تکامل مخصوص عالم خاصی نیست و تنها عامل تکامل، عمل دنیوی نیست. تکامل در بهشت، شهود جمال حق و برداشته شدن حجاب ها است و عامل این تکامل محبت حق و لطف الاهی است. این مقاله با تمسک به آیات و روایات، نامحدودبودن عالم قیامت، مادی نبودن همه نعمت های بهشت و دایم الفیض بودن خدا در صدد تحلیل و استدلال تکامل انسان در بهشت است و عامل تکامل، محبت به ذات حق است که هر لحظه حق تعالی به صفت جمال برای بهشتیان تجلی، و آنها را محو جمال خود می کند.

اهل معرفت افزون بر اهمیت فراوانی که برای رویا قایل اند، توجه ویژه ای به حدیث مشهور «من رآنی فی المنام. . . » نشان داده اند، تا آنجا که مشاهده پیامبر اکرم (ص) در رویا و دریافت مطلبی از ایشان را همسنگ و بلکه بعضا موثق تر از احادیث مصطلح سلسله سندی دانسته اند. در آثار عارفان و نیز پژوهش های عرفانی به ابعاد و لوازم فراوان پذیرش این حدیث توجه چندانی نشده و ابهامات فراوانی در این زمینه وجود دارد. در این نوشتار، پس از تبیین جایگاه این حدیث در نگره عارفان و توجه به لوازم آن کوشیده ایم به چرایی ناممکن بودن تصرف شیطان در چنین رویاهایی پاسخ دهیم. همچنین، میان این گونه دریافت از معصوم با سایر گونه ها مقایسه ای صورت گرفته و در نهایت، ضمن اشاره به آسیب ها و نگرانی های اعتماد به چنین رویاهایی، طرح بحث و ورودی اجمالی به مباحثی شده است که می تواند زمینه ساز تحقیقی تفصیلی برای کاستن از آسیب ها، به جای نادیده انگاشتن حدیث شود.

اولین مرحله خلقت انسان با جنین آغاز می شود و جنین خود دارای مراتب است و مرتبه اعلایش ولوج روح است که در آن مرتبه انسان به طور کامل شکل می گیرد. جنین در همه مراتب، کرامت هستی شناختی دارد که موجب حرمت سقط آن می شود. برخی با باور به اینکه انسان دارای کرامت و ارزش ذاتی است، اما بدون مجوز دست به سقط جنین می زنند و گویا جنین را از جنس انسان نمی دانند. این می تواند موجب نقض کرامت هستی شناختی انسان شود که برآیندش ایستادگی در مقابل فعل خدا است. پرسش این است که: انسان انگاری جنین چگونه ممکن است و پیش انگاره کرامت هستی شناختی انسان چگونه با سقط جنین در تناقض است؟ برخورداری جنین از نفس، برآیندش اثبات انسان بودن او است و سقط جنین در تقابل با کرامتی است که از فعل خدا است. این مقاله با ابزار کتاب خانه ای و روش توصیفی تحلیلی پیش انگاره کرامت هستی شناختی انسان بر حرمت سقط جنین را می کاود و به این نتیجه می رسد که جنین از ابتدا همواره همراه با نفس بوده و هر مرتبه اش حظی از انسانیت دارد و هر چیزی که حظی از انسان داشته باشد از بین بردنش یا محافظت نکردن از آن با کرامت هستی شناختی ای که خدا به آن داده است در تناقض است.

مصونیت انبیا از ارتکاب قبایح و گناهان یکی از لوازم بعثت آنها و هدایت انسان به سمت کمال است. شناخت دقیق این آموزه، نقش بسیار شگرفی در سعادت و شقاوت انسان خواهد داشت؛ لذا تلاش های فراوانی در میان اندیشمندان دینی، برای شناخت حدود و ثغور و اقامه دلیل برای آن صورت گرفته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی آرای ایجی، ابن ابی الحدید و سید حیدر آملی را به عنوان نماینده ای از سه فرقه کلامی مسلمانان می کاود و نشان می دهد که دامنه عصمت انبیا در نظر آنان با توجه به مبانی هر کدام، متفاوت تعریف شده است؛ این اختلاف مبنایی سبب اقامه ادله ای بعضا متفاوت نیز شده است، اما هر سه اندیشمند در اعطایی بودن عصمت از جانب خدا اتفاق نظر دارند، گرچه نقدهایی به این باور آنها وارد شده است.

بی تردید استناد حقوق انسانی در مفهوم اسلامی آن به خداوند حکیم ویژگی هایی به آن عطا می کند که مهم ترین آن پاس داشت عدالت و صیانت از کرامت انسانی است. یکی از مسایلی که در این زمینه قابلیت طرح دارد، بازخوانی برخی از احکام مرتبط با فرزندان نامشروع است؛ از جمله اینکه گفته شده است شهادت شخص متولد از زنا قابلیت استماع ندارد، اگرچه عادل بوده و به لوازم مسلمانی پایبند باشد. نیک روشن است که ضرورت بحث افزون بر سنجش چنین فتوایی در ترازوی تعالیم ناب مکتب امامیه، پاسخ گویی به برخی پرسش های کلامی و شبهات اعتقادی نیز خواهد بود؛ چه اینکه برداشت های متفاوت برخی از فقیهان را نباید به پای دانش فقه و نیز مکتب مترقی امامیه، که بنایش بر عدل و داد استوار است، نوشت. لذا جستار حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با نگاهی مسیله محورانه مستندات مطرح شده را در بوته نقد و تحلیل قرار می دهد و به این نتیجه می رسد که ادله ادعایی خالی از مناقشه نیست و با ناتمام بودن ادله ای که به آن استناد کرده اند، مقتضای اطلاقات و عمومات باب، پذیرش شهادت چنین اشخاصی است.