تحقیقات علوم قرآن و حدیث
سال:1400 | دوره:18 | شماره:2 (پیاپی 50) |تعداد مقالات:7

معناشناسی قرآن، تفسیر موضوعی روشمندی است که اگر منطبق بر مبانی قرآنی صورت بگیرد، قادر است معنای الفاظ را در جهان بینی خالق هستی به بشر عرضه دارد و فرهنگ الهی را تبیین نماید. اما پیش از هر اقدامی باید مراد از «معنی» در معناشناسی قرآن معلوم گردد. در این پژوهش، به منظور دست یافتن به تعریفی پدیدارشناسی از «معنی» در معناشناسی قرآن، به بررسی تعریف معنی، مفهوم، مصداق، معناشناسی و کاربردشناسی پرداخته شده است. همچنین با توجه به تأثیر کاربردشناسی در تعریف «معنی» مدنظر، ویژگی های مؤثر متکلم و مخاطب قرآن در تعریف «معنی»، مشخص گردیده است. علاوه بر این، تحلیلی از پاره ای نظریات اندیشمندان مسلمان در باب معنایی که لفظ بر آن تعلق می گیرد، و در تعیین معنای «معنی» و در نهایت گزینش روش مناسب، اثرگذار است، ارائه گشته و با بهره گیری از «اصل بدن-مندی» در نقد نظریه «روح معنا»، مجازی بودن تعلق لفظ بر معانی عوالم علوی، اثبات و قابلیت مکاتب معناشناسی در بررسی معانی قرآنی نشان داده شده است. در پایان، با ارائه خصوصیاتی که «معنی» در معناشناسی قرآن باید دارا باشد، برتری مکتب شناختی در تحلیل مفردات قرآنی به اثبات رسیده و با توجه به تعریف «معنی» در این مکتب، برخی ویژگی-های دیگر معنی قرآنی، بیان گردیده است.

قرائت معتبر قرآن کریم، به معنای مصطلح یعنی کیفیت اداء حروف و کلمات قرآن کریم یکی از مهم ترین و بنیادی ترین پرسش ها در مورد خوانش متن قرآن کریم است. راه کارهای متفاوتی برای پاسخ به این پرسش، از جانب علماء شیعه داده شده است. این پژوهش با روش مطالعه تاریخی اسناد و شواهد، تلاش در جهت دستیابی به قرائت معتبر در نزد اهل بیت(ع) دارد و از روایات به عنوان شاهد تاریخی، برای شناخت قرائت معتبر، نزد اهل بیت(ع) استفاده می کند. بررسی شواهد روایی نشان می دهد، قرائتی که اهل بیت(ع)، در تفسیر ملاک قرار داده اند، با قرائتی که با عنوان روایت حفص از عاصم شناخته شده و قرائت مشهور در جهان اسلام است انطباق دارد.

آنچه از اهل بیت وحی با شیوه ی بیانی آنان به یادگار مانده، پس از قرآن، شیواترین، رساترین و زیباترین کلام شمرده می شود. در این میان ادعیه ی جایگاهی بلند دارد و عالی ترین معارف در قالب زیباترین عبارت ها با نظمی آراسته و استوار تجسم یافته است. دعای جوشن در میان متون مذهبی نمونه ای فاخر از ادب دینی است که چگونگی ارتباط با خدا و خواندن او را به ما می آموزد و بلندای معارف دینی را در قله ی زیبایی به تصویر کشیده است. در این مقاله در پی پاسخ به این پرسش هستیم که دعای جوشن کبیر داری چه سطحِ ادبی و زیبایی شناختی است و اصالت آن چه مقدار است. با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی زیبایی های بدیعی در دعای جوشن، در محورهای تکرار، جناس، سجع، توازن، مراعات نظیر، تضاد و ترتیب پرداختیم و این نتیجه حاصل شد که دعای جوشن کبیر از نظر ادبی برون ساختی زیبا و درون ساختی استوار دارد و صفات الهی سامان یافته در آن، از جهات آوایی و معنایی کاملاً با یکدیگر انسجام دارند. این ادب والا مؤیدی بر اصالت این دعا و صدور آن از منبع وحی است و ارتباط نزدیکی با قرآن دارد.

چگونگی تغییر عمیق مشرکان عصر نزول از باور مشرکانه بت پرستی به عقیده توحیدی، سؤالی درخور توجه است. چینش آیات محوری پیرامون توحید بر اساس ترتیب نزول آن ها، سبب دست یابی به فرایند تحول-آفرینی در باور به خدا و کشف روش خاص قرآنی در تعمیق و نهادینه-سازی باور توحیدی است. براین اساس، این پژوهش با استخراج آیات محوری پیرامون توحید و مشخص نمودن نقاط اساسی سیر دعوت توحیدی، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، فرایند تحول آفرینی قرآن کریم را در بعد خداباوری بررسی نموده است. حاصل پژوهش، دست یابی به فرایند قرآنی تحول بخشی در بعد خداباوری در سه مرحله است. در اولین مرحله، قرآن کریم در نخستین سور مکی، با معرفی اجمالی خداوند با برخی از صفات الهی و طرح مراتب اصلی توحید، از بعد انگیزشی عموم جامعه را پذیرای باور جدید توحیدی و گروه اندکی را خدا باور کرده است و در مرحله دوم بعد از تشکیل نخستین جامعه ایمانی و مقاومت مشرکان در برابر توحید، با ارائه استدلالات روشن و براهین توحیدی، به تخریب پایه های شرک و تبیین پایه های توحید از بعد شناختی پرداخته است و در مرحله سوم مقارن با دوران مدنی و تشکیل حکومت اسلامی با بیان مشخصه های ایمان حقیقی و درجات ایمان و با تمرکز بر روی عوامل رفتاری از طریق وضع احکام در جهت عملیاتی کردن و تعمیق باور توحیدی گام برداشته است.

فهم منطق حاکم بر اعتبارسنجی حدیث منوط به شناخت پیش فرض ها و مبانی هر رویکرد است. گزینش روایات مهدوی در کتاب منتخب الاثر که بر اساس خوانشی کل نگر و فراسندی صورت پذیرفته نه تنها روایات شیعه بلکه عامه را نیز در فرآیند قرینه یابی و به گزینی شرکت می دهد. از آنجا که درک صحیح از دستگاه فکر حدیثی کتاب، امکان ارزیابی های بعدی را فراهم می نماید، این پژوهش با عطف نظر به خلاء وجود طرحی از سازه و شبکه حاکم بر گزینش روایات در کتاب منتخب الاثر تالیف آیه الله العظمی صافی تلاش کرده تا با روش تحلیل مضمون، پیش فرض ها و مبانی حدیث شناختی کتاب را مشخص نماید. نتایج این پژوهش نشان داد اعتبارسنجی فراسندی روایات مهدوی در منتخب الاثر از پیش فرض های مهمی همچون اصل اولی در عدم حجیت خبر واحد در اعتقادات و توجه به روش شناسی قدما در طرق تحمل حدیث برخوردار است و به مبناهایی مانند قاعده امکان و طرح احتمالات تکیه دارد. نیز بازخوانی و فهم دقیق معیارهای جرح و تعدیل قدما و همچنین توجه به مبنای اثر محور متقدمان در ارزیابی و اخذ به حدیث، منجر به جریان اصاله البرائه در راویان مجهول منابع متقدم است. چارچوب ها و بستر فکری رویکرد قرینه گرای حدیثی منتخب الاثر، موجب گردیده تا چینش و اعتبارسنجی روایات مهدوی در این کتاب، از منطقی نظام مند بهره مند باشد که به رغم برخی تلقی ها نسبتی با ظاهرگرایی حدیثی ندارد؛ زیرا به وضوح از استانداردهای تعریف شده ای تبعیت می کند.

نظر به اهمیت حادثه کربلا و گستره اثرگذاری آن، دقت در گزارش های مربوط به این واقعه اهمیتی دو چندان دارد، به علاوه با توجه به تحریف های صورت گرفته به نقد کشاندن گزارش های ناسازگار با سیره امام حسین(ع) و حوادث مربوط به کربلا ضروری به نظر می آید. از جمله گزاره های منسوب به امام حسین(ع) در جریان حادثه عاشورا، منقولاتی است که بر اساس آن ها امام(ع) اعلام می دارد کسانی که دَین بر ذمّه شان است از همراهی ایشان در پیکار با دشمنان کناره گیرد. در پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی، اَسناد و محتوای این روایات مورد ارزیابی قرار گرفت. یافته های تحقیق حکایت از آن داشتند که این روایات از هر دو جهت سند و متن در معرض نقدهای جدی قرار دارند. از نظر سندی، اسناد تمام روایات ضعیف هستند و از نظر محتوایی، مضمون روایات با قرآن کریم و سنت در تعارض هستند. تعارض آن ها با دو دسته از آیات: 1) آیات وصیت، 2) آیات جهاد روشن گردید و تعارض آن ها با چهار دسته از روایات اهل بیت(ع): 1) شهادت اهل بیت(ع) با دَین بر ذمّه، 2) تصدی اهل بیت(ع) در پرداخت دَین اصحاب، 3) دعوت امام حسین(ع) از مدیونان برای پیکار با یزدیان، 4) جواز ضمانت یا وصایت زنان، آشکار گردید.

حضور واژه ی «نَفْ س» و مشتقاتش در شاخه های زبان سامی و کاربرد متعددش در قرآن و عهدین، نشان از قدمت و اهمیت آن دارد که پژوهش درباره ی آن بایسته است. ساختار واژه در شاخه های شمال شرقی و شمال غربی «ن پ ش» و در شاخه های جنوبی «ن ف س» است که نشان از تحول آن در فرایند انتقال از شاخه ای به شاخه ی دیگر دارد. پژوهش حاضر با روش تاریخی تطبیقی به تبار شناسی این واژه در زبان های سامی و بررسی کاربرد مصادیق و معانی آن در قرآن و عهدین و ارائه موارد اشتراک و افتراق آن، پرداخته است. شواهد نشان می دهد که وجوه اشتراک در ساختار و معنا به مراتب بیشتر از افتراق است. واژه در برخی از شاخه ها توسعه ی معنایی بیشتری داشته که این گسترش در قرآن و عهدین نیز مشهود است. «استراحت کردن» و « حیات» دو معنای مشترک واژه در تمامی شاخه ها است و معانی متعدد دیگر از این دو معنا گسترش یافته اند. معانی واژه بعد از توسعه ی معنایی در تمامی شاخه ها بیشتر ناظر بر مسائل ماورائی، چون خداوند، روح و جان است. برخی از واژه پژوهان زبان عربی به ارتباط این واژه با واژه ی «نَفَس» پرداخته اند در حالی که این موضوع در شاخه های دیگر زبان سامی وجود ندارد.