پژوهشنامه امامیه
سال:1399 | دوره:6 | شماره:11 |تعداد مقالات:12

درباره سلیم بن قیس و کتاب منسوب به او، کتاب سلیم، از دیرباز تا کنون دیدگاه های مختلفی مطرح شده که می توان آنها را در پنج عنوان دسته بندی کرد: واقعی بودن سلیم و اعتبار مطلق کتاب سلیم؛ واقعی بودن سلیم و اعتبار نسبی کتاب سلیم؛ واقعی بودن سلیم و ساختگی بودن کتاب سلیم؛ ساختگی بودن سلیم و ساختگی بودن کتاب سلیم؛ و ساختگی بودن سلیم و اعتبار نسبی کتاب سلیم. این جستار با تحقیق در داده های موجود به دیدگاه دیگری دست یافته است: 1. درباره سلیم باید توقف کرد، اگرچه احتمال واقعی بودن او، به عنوان راوی معمولی، قوی است؛ 2. مولف/ مولفان این کتاب از روی تقیه هویت خویش را پنهان کرده و کتاب را پس از تالیف به سلیم نسبت داده اند، که در آن زمان در قید حیات نبوده است؛ و 3. بر پایه برخی شواهدفقط بخشی از این کتاب دارای هویت و اصالت اولیه بوده و گویا حجم معتنابهی از آن، افزوده های بعدی است. تازگی این دیدگاه به مولفه نخست و ترکیب مولفه های سه گانه برمی گردد.

نگرش به عاشوراعاشورا، به مثابه یکی از مهم ترین رویدادهای تاریخ شیعه در دوران معاصر، گونه های مختلفی به خود دیده است. در این میان، دوران مشروطه و پهلوی پربسامدترین گفتمان های درون امامی را در حوزه مطالعات عاشورایی عرضه کرده اند. جستار پیش رو با توجه به بررسی مقاتل و منابع مطالعات عاشورایی این دوران در پی پاسخ به چرایی شکل گیری گونه های مختلف قرایت ها و رویکردها از عاشورا بر اساس روش توصیفی مطالعات آیینی و تحلیل قرایات جامعه شناسی متون است. بر مبنای فرضیه این تحقیق شیعیان در حفظ پیام ها و پیامدهای این واقعه پس از یک دوره واقعه نگاری، به تدریج با فاصله گرفتن از سبک تاریخ نگاری و متاثر از جریان های فکری، تاثیر شگرفی در نوع نگارش مقتل با قرایت ها و رویکردهای خاص در ادوار بعدی داشته اند. یافته ها نشان می دهد تطور گفتمان آیینی در میان جامعه شیعه متاثر از تحولات عصری و جریان های نوظهور، از عهد مشروطه تا عصر پهلوی و به تدریج تا انقلاب اسلامی، پایه های شکل گیری قرایت ها و رویکردهای جدیدی را فراهم آورده است. رویکردهای چندگانه برگرفته از این عناصر نویافته در مدل های گوناگونی همچون شهادت طلبی، گرایش سیاسی انقلابی و. . . در این تحقیق بررسی شده اند.

ایمان به ظهور مصلح آخرالزمان و مهدی دوران در زمره امور غیبی است که رسول خدا (ص) از آن اطلاع داده و تایید و پذیرش آن واجب است. آیات قرآن، روایات متواتر از شیعه و اهل سنت و اجماع و اتفاق مسلمانان و ادراک مکاتب و ادیان گوناگون پیرامون نیاز به ظهور منجی از مهم ترین ادله در اثبات ظهور مهدی امت از نسل پیغمبر آخرالزمان است. توجه به هر دو بعد محتوای دینی و الزامات رسانه ای و بهره مندی از این دو برای شناساندن مطلوب موعود آخرالزمان ضروری است. در این پژوهش با بهره گیری از متون دینی و روایی با روش تحلیل درون مایه، به تمییز مشخصات منحصر به فرد حضرت حجت (عج) از مدعیان دروغین می پردازیم، و سپس با روش تحلیل گفتمان، رویکردها و گفتمان حاکم بر آثار رسانه ای 9 گروه اصلی فعال از مدعیان دروغین مهدویت را استخراج می کنیم و از میان این دو و تحلیل درون مایه مصاحبه با خبرگان مهدویت و رسانه، الگوی مطلوب رسانه ای مقابله با آنها را تبیین خواهیم کرد.

این مقاله عهده دار مقایسه دیدگاه ابوالحسن اشعری و ابن تیمیه در باب صفات غیرخبری و خبری خداوند و تفسیر انسان وارانگارانه از آن با روش توصیفی تحلیلی است. در مقوله صفات غیرخبری، ابن تیمیه غالبا رویکرد سلف خویش را در پیش گرفته و بحث را به همان طریقت مطلوب اهل سنت مرتبط دانسته، اما اشعری در استدلال برای اثبات آن صفات کوشیده است. علی رغم اختلافات جزیی که میان آنها دیده می شود، به نتایج مشابهی دست یافته اند که همان معرفی خدا با صفات انسان وار است. اما در مبحث صفات خبری، اختلاف چندانی میان این دو متکلم دیده نمی شود. زیرا اندیشه این دو در اصل و اساس یکسان بوده و به مبدا فکری واحدی، که همان توقف در ظواهر، بدون توضیح چند و چون مسایل است، باز می گردد. در حقیقت، اشعری و ابن تیمیه در غایت در موضوع خداشناسی اختلاف فراوانی با هم ندارند و عملا از عرضه فکر منسجمی باز مانده اند. بخشی از این فقدان به منهج خداشناسی این دو باز می گردد که با تفسیر ظاهرگرایانه از صفات خدا عملا خدایی انسان وار را معرفی کرده اند. این مقاله وجوه انسان وارانگاری خدا را در تفکرات این دو متکلم نشان می دهد و بیان می کند که هر دو عملا از معرفی اسلام ناب به پیروانشان عاجز مانده اند.

ابن عربی و شارحانش با طرح و بسط مفهوم «اعیان ثابته» راهی جدید در تبیین مقولات دشوار کلامی و عرفانی گشودند. از جمله محمدجعفر لاهیجی، عارف ایرانی سده 13 ه. ق.، در تفسیر مفتاح الخزاین کوشید نقش جبر و اختیار در سعادت و شقاوت انسان را به یاری آموزه اعیان ثابته تحلیل کند. این تحقیق که به روش توصیفی تحلیلی سامان یافته، نشان می دهد اعیان ثابته لوازمی دارد که به واسطه آن می توان پاره ای از مهم ترین مباحث کلامی را تبیین کرد. لاهیجی با استناد به مقوله «استعداد افراد» و قاعده «متابعت اعیان خارجی از استعداد موجود در اعیان ثابته»، مباحثی همچون «علم پیشین خداوند قبل از خلقت انسان» و «کیفیت بروز و ظهور اشیا و افعال آدمی بر اساس استعداد نهفته در عین ثابته» و نیز «مفهوم سعادت و شقاوت ذاتی انسان ها» و «ارتباط میان اعیان ثابته با کمال و هدایت آدمی» را توجیه و توصیف کرده است. بر پایه این استنباط، میزان جبر و اختیار حاکم بر اوضاع افراد و سایر موضوعات مرتبط را باید با استعداد مندرج در عین ثابته ایشان سنجید و در حقیقت، اعیان ثابته هستند که مرزهای کردار آدمی و مسیر تعالی اش را مشخص می کنند.

احمد بن محمد بن عیسی اشعری از اصحاب امام رضا، امام جواد و امام هادی (ع) و از راویان بزرگ شیعه در قرن سوم هجری به شمار می رود. همه فقها و همه علمای رجال درباره وثاقت وی اتفاق نظر داشته اند و تردیدی در این باره وجود ندارد. بر اساس روایاتی که احمد اشعری درباره مقام امام معصوم نقل کرده، اعتقادات وی راجع به چیستی امامت، ضرورت وجود امام، ضرورت شناخت امام، علم امام، عصمت امام، ویژگی های مشترک امامان، داشتن قدرت انجام دادن امور خارق العاده، تعیین و نص بر امام، و. . . بیان شده است. این مقاله نشان می دهد اعتقادات مطرح در قم و در قرن سوم، به طور عام، و اعتقادات احمد بن محمد بن عیسی اشعری، به طور خاص، تفاوت چندانی با اعتقادات رایج در میان شیعیان امروزی ندارد. البته در میان مباحث کلامی مطرح شده در روایاتی که احمد بن محمد بن عیسی اشعری نقل کرده، مباحث مربوط به امامت، نسبت به سایر مباحث، گستردگی بیشتری دارد که اهمیت و بحث برانگیزبودن این موضوع را نشان می دهد.

اهمیت نگاه انتقادی به منابع اولیه در تاریخ و سیره نگاری و پرداختن به ضعف ها و قوت های آن با توجه به ارجاعات پژوهشی، ضروری به نظر می رسد. بازتاب نگارش سیره پیامبر (ص) در تتبعات تاریخی، با عنایت به ارتباط آن در خط مشی و بینش اعتقادی مخاطبان، به مراتب مهم تر از نقل تاریخ در بخش های دیگر آن است. این مقاله با تتبع در منابع تاریخی به شیوه تحلیلی و توصیفی به چرایی گزارش نشدن رخداد مباهله در آثار برخی سیره نویسان متقدم و نیز اختلاف های گزارش ابن هشام با سایر مورخان در رخداد مباهله پرداخته است. به نظر می رسد علل اختلاف در سال وقوع مباهله، ادعای سکوت پیامبر (ص) در پاسخ به پرسش های نمایندگان نجران، حذف نام اهل بیت (ع) و نقل ناتمام اصل رخداد در سیره ابن هشام، ناظر به احتمالاتی چون فقدان استماع سیره نویسان از رخداد، تاثیر حکومت وقت در نگارش سیره، جهت گیری های مذهبی و کلامی در نقل روایت باشد.

مناسبات اجتماعی سازنده، از شروط تداوم حیات انسانی و از عوامل موثر در دست یابی به اهداف یا برون رفت از معضلات زندگی جمعی است. در اقلیت بودن شیعه، در کنار دور نگه داشتن آنها از صحنه قدرت سیاسی و اقتصادی، رهبران شیعه را ناگزیر به استفاده از تدابیر فرهنگی به مثابه قدرت نرم شیعیان برای رهاسازی پیروانشان از گرفتاری های شدید سیاسی اقتصادی کرد تا ضمن حفاظت از اقلیت شیعه، آنها را به گروه اجتماعی منسجم، پویا و موثری تبدیل کند. مهم ترین راهبرد امامان شیعه برای دست یابی به چنین موقعیتی مسیله این پژوهش است؛ کوششی که درصدد است بر اساس منابع تاریخی و با رویکردی توصیفی تحلیلی بر «سازواری اجتماعی» به عنوان تدبیر راهبردی امامان (ع)، شاخصه ها و پیامدهای آن تاکید کند. «تقویت همبستگی درونی» و «افزایش همگرایی بیرونی» از جمله پشتوانه های اجتماعی ساخت داخلی و خارجی موجودیت و قدرت است که از رهگذر حفظ وحدت اجتماعی، گسترش زندگی نیک خواهانه و ارتقای شان اجتماعی شیعیان موجبات تمایز بیرونی و گسترش تدریجی حوزه نفوذ اجتماعی ایشان در جغرافیا و تاریخ گسترده تری را فراهم آورد.

برهان صدیقین یکی از براهین مهم در اثبات وجود خدا است. تقریرهای مختلفی از این برهان از زمان فارابی و ابن سینا تا به امروز صورت گرفته است. ملاهادی سبزواری یکی از شارحان تفکر صدرایی و بعضا در زمره منتقدان آن است که می کوشد با پیش نهادن چهار تقریر از برهان صدیقین راه جدیدی در مباحث الاهیات بالمعنی الاخص بگشاید. هدف این مقاله بازخوانی این تقریرات است تا روشن کند که راه پیموده شده سبزواری تا چه حد مقرون به توفیق بوده است. از طرفی فیلسوفان معاصر، مانند عبدالله جوادی آملی و محمدتقی مصباح یزدی به هنگام نقل این براهین، آن را نقد نیز کرده اند. در این مقاله می کوشیم با اتکا به روش تحلیلی توصیفی، این نقدها را تبیین و تحلیل کنیم. نتیجه پژوهش این است که سبزواری فقط در دو تقریر با اتکا به اصالت وجود و صرف الوجود در راستای صدیقین قدم نهاده که آن دو تقریر هم خالی از اشکال نیست. یعنی هر دو مبنا از مسایل نظری و نیازمند اثبات است و استفاده از مبانی نظری و تشکیک پذیر از اتقان و استحکام برهان می کاهد.

کلام الاهی یکی از مسایل مهم، درازدامن و بحث برانگیز در میان مذاهب اسلامی است. اندیشمندان مسلمان تفاسیر مختلفی از این مفهوم و کیفیت اتصاف خدا به کلام مطرح کرده اند. این پژوهش به صورت تطبیقی آرای ابوالحسن اشعری و محمدحسین طباطبایی درباره کلام الاهی را بررسی می کند. هر دو شخصیت خدا را متکلم می دانند، ولی هر یک تفسیر متفاوتی از کلام الاهی دارند. ابوالحسن اشعری کلام الاهی را از مقوله کلام نفسانی می داند و آن را کلام ذاتی خدا و وصفی قدیم معرفی می کند. طباطبایی مفهومی متفاوت و موسع از «کلام» مطرح می کند و آن را به تمام اموری که کاشف مقاصد الاهی باشد توسعه می دهد. کلام الاهی از منظر طباطبایی دارای مراتب و مصادیق بسیار است. بر این اساس تمام آفرینش، که با کلمه وجودی «کن» پدید آمد، کلام خداوندی است و نزول وحی بر پیامبران، مرتبه و مصداق دیگری از کلام است.

در کلام حضرت علی (ع) توحید که شالوده و اساس تمام معارف دینی است، از جایگاه والایی برخوردار است. ایشان درباره توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی مباحث ارزشمندی را با زبان متعارف و مستدل در نهج البلاغه بیان کرده است، به گونه ای که علاوه بر اثبات وحدانیت خدا، هر گونه شباهت میان او و مخلوقات و نیز ترکیب در ذات را نفی می کند. از نظر حضرت، توصیف خدا با صفات محدود بشری ناصواب تلقی می شود. ایشان توحید و احکام آن را به گونه ای مستدل بیان کرده است که ذهن مخاطب را یاری می دهد تا از فهم مقدمات به نتیجه دست یابد. این نوشتار با تفحص در سخنان حضرت با محوریت کتاب شریف نهج البلاغه، مباحث توحید را از دریچه منطق و به روش توصیفی تحلیلی بررسی کرده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که سخنان ایشان از لحاظ محتوا و ساختار، منطبق با اصول و قواعد منطق است و از این طریق افق های تازه ای از نهج البلاغه در معرض افکار ژرف بین قرار می گیرد.

برهان صدیقین عنوان برهانی است که در آن بدون توجه به موجود خاصی از موجودات نظام هستی، ذات واجب الوجود اثبات می شود. نخستین بار این عنوان را ابن سینا تقریر جدید برهانی که پیش تر فارابی اقامه کرده بود، برگزید. این برهان بهترین و موجزترین برهان فلسفی و عقلی اقامه شده برای اثبات ذات خدا است. در این برهان از خود «وجود» به «واجب الوجود» اقامه استدلال می شود، به گونه ای که هیچ یک از افعال الاهی، همانند حرکت و حدوث، حد وسط قرار نمی گیرد. ملاصدرا با توجه به اشکالاتی که در برهان صدیقین ابن سینا هست، این برهان را به صورت دیگری اقامه کرد. پس از آن سبزواری، به دلیل مقدمات بسیار که در برهان و استدلال ملاصدرا بیان شده بود، کوشید برهان صدیقین را به صورت دیگری بیان کند. وی سه تقریر از برهان صدیقین مطرح کرده که تمامیت برخی از آنها به ابطال دور و تسلسل است و برخی دیگر از آنها نسبت به برهان ملاصدرا کوتاه تر است و از مقدمات کمتری در آن استفاده شده است. نگارنده پس از بیان تقریرهای متفاوت سبزواری می کوشد آنها را تحلیل و بررسی کند.