آینه میراث
سال:1399 | دوره:18 | شماره:66 |تعداد مقالات:12

در دهه های آغازین قرن بیستم که نقطه اوج خروج اشیاء عتیقه از ایران بود، جعل آثار هنری به پدیده ای شایع تبدیل شد. یکی از رایج ترین اشیاء مورد توجه جعالان، نسخ خطی مصور بودند چراکه قیمت های بالاتری داشتند. البته جعل در نسخ خطی در دوره های تاریخی هم سابقه داشته که ماهیت آن با دوره مدرن متفاوت است. مهم ترین تفاوت جعل در دوران مدرن با سده های پیشین در این است که جعال در عصر مدرن به دنبال فریب مشتریان بوده و تلاش می کرده است که اثری از هویت خود به جا نگذارد و کار خود را به گونه ای انجام می داده است که از نظر سبک شناسی متعلق به دوره تاریخی خاصی به نظر برسد. این نوشتار با دسته بندی انواع جعل در نسخ خطی مصور به دو گروه «تولید نسخه کامل» و «دست کاری نسخ قدیمی» به پرسش هایی مانند دلایل و چگونگی جعل در دوره های تاریخی و عصر مدرن می پردازد. سپس با تمرکز بر دست کاری نسخ قدیمی، به شیوه های افزودن نقاشی به کتب اشاره می کند.

یکی از صورت های اعطای پاداش و معافیت مالیاتی به نظامیان و ارکان دولت، سیورغال بوده که از اواخر سده هشتم تقریبا به جای اصطلاح پیشین اقطاع رواج یافت. استفاده از اصطلاح سیورغال با همین مفهوم تا دوره نادرشاه افشار در متون و اسناد دیده می شود اما هنوز پژوهش فراگیری در این زمینه منتشر نشده است. در این مقاله ضمن انتشار یک سیورغال تازه یاب از دوره اوزون حسن، به برخی مباحث مرتبط با این اصطلاح پرداخته شده و شماری از اصلی ترین اجزای آن مورد بررسی قرار گرفته است. چون این سیورغال از نوع هودبری بوده است، تعریف این اصطلاح و برخی اصطلاحات و الفاظ حقوقی مندرج در سیورغال ها بیان شده است.

ابن سراج دمشقی (د. 747ق)، قاضی، صوفی و ادیب اهل شام در نیمه دوم سده هفتم و نیمه نخست سده هشتم هجری است. از میان آثار وی، امروزه نسخه خطی کتاب تشویق الارواح والقلوب وی و نیز به طور مستقل، نسخه های خطی بخش سوم همین کتاب به نام تفاح الارواح ومفتاح الارباح باقی مانده است. تفاح الارواح متنی است در منقبت نگاری صوفیانی که عمدتا به حوزه های جغرافیایی شام، عراق و جزیره تعلق دارند. در این نوشتار، در آغاز شرح حالی از ابن سراج و فهرستی از مشایخ و تالیفات وی عرضه، و کتاب تفاح الارواح وی به تفصیل بیشتری معرفی شده است. در ادامه، حتی المقدور اهمیت این کتاب در شناخت صوفیان شام، با بیان نمونه هایی از آگاهی های دست اولی که در این باره به دست می دهد، در دو محور شناخت مزارات صوفیان شام، و تصحیح و پیرایش شرح احوال آنها، نشان داده شده است.

داستان رستم و سهراب تا کنون بارها، چه به صورت مستقل و چه به همراه متن کامل شاهنامه، تصحیح و نشر شده، اما همچنان تصویر دقیقی از خطبه این داستان به دست داده نشده است. موضوع خطبه این داستان، یعنی مرگ، از موضوعات بسیار مورد توجه بوده است و این امر موجب شده که کاتبان، خوانندگان و حتی مصححان شاهنامه هر یک انتظاراتی از این خطبه داشته باشند و این خطبه بر اساس این انتظارات دچار تغییرات بسیاری، غالبا در شمار ابیات، شود. در این نوشته پس از بررسی تفصیلی یکی از ابیات این خطبه، که در دو چاپ معتبر شاهنامه (خالقی مطلق و مسکو) وارد نشده و ضبط و معنی آن تا کنون به درستی روشن نشده است، می کوشیم تصویر دقیقی از آنچه فردوسی در این خطبه گفته است به دست دهیم و روابط میان اجزای این خطبه با یکدیگر، با متن داستان و با جهان بینی فردوسی، را تبیین کنیم.

اختیارات مظفری را می توان جامع ترین کتاب هییت به زبان فارسی دانست. قطب الدین شیرازی این اثر را تنها چهار ماه پس از اتمام تالیف نهایه الإدراک در سال 680ق تالیف و به یکی از حاکمان قسطمونی (کاستامونی) تقدیم کرده است. با این که بخشی از این کتاب ترجمه نهایه الإدراک از زبان عربی به فارسی است، ولی از لحاظ تبویب و عرضه مطالب، به ویژه هییت های غیربطلمیوسی، با آن متفاوت است. متن اختیارات در بسیاری از عبارات خاص تحت تاثیر ساختار زبان عربی است، ولی از جهات دیگر هویت فارسی خود را حفظ کرده است. بر اساس مقدمه کتاب، عبارت «اختیارات» در نام این کتاب برگرفته از اسامی کتب تنجیمی نیست، بلکه منظور اختیارها یا انتخاب های جدید نویسنده برای حل اشکالات هییت های بطلمیوسی سیارات است. درباره نوع رابطه قطب الدین شیرازی و نصیرالدین طوسی در نهایه و اختیارات شواهد جدیدی می توان یافت که درک دقیق تری در این باره به دست می دهد.

دستور المنجمین یکی از آثار اسماعیلیان نزاری است که بنا بر بعضی شواهد درون متنی در حدود سال پانصد هجری نوشته شده است. در بخش پایانی این کتاب، شرحی از احوال و تواریخ زندگانی پیامبر (ص) و ایمه فرق مختلف شیعه، مخصوصا ایمه اسماعیلی و بالاخص نزار، آمده است. همین امر، به این کتاب جایگاه ویژه ای در پژوهش های اسماعیلی بخشیده است. از دستور المنجمین تنها یک نسخه خطی شناسایی شده که در کتابخانه ملی فرانسه محفوظ است و اخیرا به صورت نسخه برگردان منتشر شده است. محمد قزوینی در نوشته هایش پیرامون دستور المنجمین و دست نویس آن، سه فرضیه را مسلم انگاشته است، که عبارتند از: جعل یک روایت و در ضمن آن انتساب حدیثی به امام رضا (ع) به نفع مذهب اسماعیلی از سوی مولف دستور المنجمین، استفاده و اقتباس عطاملک جوینی از این اثر و همین دست نویس در تالیف تاریخ جهانگشای، کتابت نسخه یادشده به دست مولف و در قلعه الموت. مقاله حاضر، به بررسی آن سه فرضیه درباره متن و دست نویس دستور المنجمین می پردازد و می کوشد صحت و سقم آنها را با استناد به شواهد و قراین تعیین کند.

از داستان «محاکمه انسان و حیوان» در مجموعه علمی فلسفی دینی رسایل اخوان الصفا ترجمه های متعدد به زبان فارسی و برخی زبان های دیگر وجود دارد. مقاله حاضر در صدد معرفی ترجمه ای از این داستان مندرج در کتاب کنوز الودیعه من رموز الذریعه، تالیف ابن ظافر شیرازی، است که خود ترجمه کتاب الذریعه الی مکارم الشریعه راغب اصفهانی است. در این مقاله، ضمن معرفی ترجمه و بررسی چگونگی درک و دریافت مترجم از داستان، نشان داده شده است که وی داستان را به سیاق متن اصلی تلخیص و به زبانی دشوار و نثری متکلف تحریر کرده و، به تناسب، مطالبی به ترجمه داستان افزوده یا از آن کاسته است.

سروده های شیخ بهایی از روزگار حیاتش مورد توجه بوده و برخی از آن ها در تذکره ها و منابع دیگر ثبت شده است. اما یکی از مصادر اصلی سروده های قطعی شیخ، آثار مسلم خود او، و از همه مهم تر کشکول است. بازسازی دیوان اشعار شیخ نیز که در دهه های اخیر چند مرتبه تجربه شده، به شیوه های غیرانتقادی بوده و قابل اعتنای چندانی نیست. اگر در تشخیص سروده های قطعی شیخ بهایی، کشکول را ملاک قرار دهیم، وضعیت برخی از این سروده ها به بهترین شکل روشن، و به احتمال قوی از دایره اشعار شیخ خارج خواهد شد. اما مهم آن است که مراجعه به کشکول به شیوه انتقادی و با بررسی نسخه های متعدد این کتاب باشد، زیرا هنوز تصحیحی علمی از این منبع ارزشمند صورت نگرفته و، از این رو، در شناسایی سروده های شیخ حتی در کشکول نیز، بایستی به دست نویس های کهنی از آن مراجعه کرد. در پژوهش حاضر، برخی اشعار مشهور منسوب به شیخ بهایی، با این روش انتقادی بررسی، و انتساب آن ها به او تعیین شده است.

گرشاسپ از بزرگ ترین پهلوانان ایران است که پیشینه روایات او به دوره اقوام هندو ایرانی می رسد. به سرگذشت این قهرمان در اوستا و متون فارسی میانه بارها اشاره شده است و بازتاب برخی از پهلوانی های اساطیری او را می توان در منظومه های گرشاسپ نامه و سام نامه مشاهده کرد. با وجود آوازه و اهمیت گرشاسپ در ادب پهلوانی ایران، این قهرمان در شاهنامه حضور درخشان و نقش به سزایی ندارد. توجه به همین نکته سبب شد که برخی کاتبان به تدریج روایت هایی را درباره پهلوانی های گرشاسپ به نظم درآورند و در دست نویس های شاهنامه جای دهند. برای مثال در دست نویسی از شاهنامه به تاریخ 841ق که در کتابخانه بریتانیاست و در تصحیح خالقی مطلق، با نشان اختصاری (ل3) از آن یاد می شود کاتب هرجا که توانسته ابیاتی را درباره گرشاسپ به متن افزوده است تا بدین روش، حضور او را در شاهنامه برجسته تر کند. در این مقاله به بررسی و تحلیل قطعات الحاقی این دست نویس و نیز شمار دیگری از دست نویس های شاهنامه می پردازیم و به منابع احتمالی روایات آن ها اشاره می کنیم.

نزاری قهستانی یکی از شاعران معروف تاریخ ادب فارسی است که اشعار زیادی در قالب های مختلف، اعم از غزل، قصیده، مثنوی، رباعی و. . . از او باقی مانده است. بیش از 1400 غزل از او چاپ شده و غزل هایی هم دارد که به چاپ نرسیده است. از بین غزل های چاپ شده نزاری، ابیاتی در برخی دست نویس ها ضبط شده که در نسخه چاپی نیامده و از نظر مصحح دیوان او دور مانده است. از مهم ترین این دست نویس ها نسخه ارزشمند کتابخانه سالتیکوف شچدرین روسیه (کتابت: 837ق)، و نسخه کتابخانه انستیتوی زبان و ادبیات فرهنگستان علوم تاجیکستان (کتابت: 972ق)، است که اکثر نسخه پژوهان و مخصوصا نزاری پژوهان با آنها آشنا هستند. در مقاله حاضر، ضمن معرفی اجمالی این دو دست نویس، ابیاتی از غزلیات چاپ نشده شاعر از آن نسخ نقل می شود.

امروزه، دست نویس هایی با عنوان جواهر الطیب المفرده باسمایها وصفاتها ومعادنها به ابن ماسویه منسوب است که در کتاب شناسی های کهن از آن یاد نشده است. شباهت میان شرح عطرهای مفرده (غیر ترکیبی) در این اثر و نقل هایی از ابن ماسویه نشان می دهد که از دیرباز، کتابی در این باب به ابن ماسویه منسوب بوده که البته محتوای آن بیشتر به واسطه کتاب عطرشناسی به نام خشکی نقل شده است. برخی دست نویس های این اثر، بخشی درباره دستور ساخت عطرهای ترکیبی در بر دارند. گرچه از ابن ماسویه و به ویژه «کتاب ابن ماسویه» نقل هایی بیشتر در این باب در دست داریم اما از این میان تنها یک نقل، آن هم فقط در یکی از دست نویس های جواهر الطیب، به چشم می خورد. چه بسا این بخش از رساله به تمامی به دست ما نرسیده باشد. برخی دستورهای این دست نویس ها نیز، بی یادکرد نام ابن ماسویه، در آثار دیگر به ویژه در اثر عطرشناسی کندی، تکرار شده است که شاید نشانه بهره گیری این دو از منابع مشترک باشد.

بر اساس مشهورترین گمانه زنی درباره مسیر حرکت امام رضا (ع) از مدینه به مرو، آن حضرت از مرکز ایران عبور کردند؛ جایی که بیشترین آثار و اخبار درباره آن وجود دارد و به ثبت آمده است. یکی از این مکان ها، روستایی کهن به نام توران پشت است که در کنار آثار باستانی فراوان قبل و بعد از اسلام، «قدمگاهی منسوب به امام رضا علیه السلام» دارد. این مکان با توجه به قدمت بسیار و آثار فراوان منتسب بدان که حتی تا گالری فریر (Freer) واشنگتن سر برآورده، تا کنون توجه کافی به آن نشده است. در این مقاله با رویکرد توصیفی، اسناد و کتیبه های این قدمگاه از محراب به سرقت رفته تا مصحف و اسناد وقفی و کتیبه ای شامل وضع و تاریخ مرمت بنا معرفی شده اند و در استخراج اطلاعات از این مواد فرهنگی، از تحلیل های مختلف تاریخی و نام شناسی بهره گرفته شده است.