مدیریت اسلامی
سال:1399 | دوره:28 | شماره:4 |تعداد مقالات:7

رسالت اصلی نشریه مدیریت اسلامی، انتشار مقالات علمی پژوهشی است که ضمن ابتناء بر متون اسلامی، درس آموخته های مدیریتی و شواهد واقعی در محیط پیرامونی را که از مدیران موفق در جهان اسلام بروز و ظهور پیدا می کند را به صورت علمی مستند کند. یکی از موفق ترین الگوهای مدیریتی جهان اسلام سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی است که پژوهش درخصوص منش مدیریتی ایشان برای مخاطبان داخلی و خارجی بسیار جذاب و مورد مطالبه است. خوشبختانه برگزاری دومین همایش بین المللی گام دوم انقلاب اسلامی با موضوع «مکتب شهید سلیمانی؛ الگوی تربیت مدیران جهادی تمدن ساز» در دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام این فرصت را فراهم کرده است تا مقالات منتخب همایش در ویژه نامه فصلنامه مدیریت اسلامی منتشر شود. همایش با مشارکت بالغ بر چهل دانشگاه و نهاد معتبر ملی و بین المللی، همزمان با چهل و دومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی با هدف تبیین مکتب شهید سلیمانی به منظور استخراج الگوی مدیران جهادی و تعمیم آن در ابعاد بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی و هم چنین گفتمان سازی اجتماعی آن برگزار می شود. بدین منظور طی یک سال اخیر بالغ بر هفتاد نشست علمی پیش از همایش با حضور چهارهزار نفر از استادان، پژوهشگران و دانشجویان فرهیخته در دانشگاه های داخلی و خارجی برگزار شد و بیش از سیصد و ده مقاله علمی مرتبط با محورهای همایش ارسال شده که از بین آنها شش مقاله به منظور چاپ در ویژه نامه انتخاب شده است...

روش آموزش مبتنی بر مسیله و در قرایتی خاص تر، روش مبتنی بر موردکاوی (قضیه یا افته کاوی) یکی از روش های موثر یادگیری مسیله محور، استدلالی و انگیزشی است. در این مقاله با رویکردی تحلیلی توصیفی و با بررسی اسنادی و تجربی، خوانشی نو و عملیاتی از این روش و دلالتهای آن برای تبیین مکتب شهید سلیمانی ارایه شده است. بدین ترتیب، ضمن بررسی مفهوم، اهداف، خاستگاه و امتیازات موردکاوی، انواع موردکاوی از منظر چگونگی تدوین (کوتاه یا بلند، واقعی یا ساختگی، یک مرحله ای یا چندمرحله ای، ایستا یا پویا، متنی یا گفتاری، توصیفی یا پرسشگرانه)، شیوه اجرا (در میدان یا خارج از میدان، فردی یا گروهی، یک جلسه ای یا چندجلسه ای، گروهی یا تیمی، با دسترسی یا بدون دسترسی، جواب بسته یا جواب باز) و نقش مربی و استاد (توصیف کننده، تبیین کننده، تسهیل کننده، بازیگر فعال) معرفی شده است. در ادامه چهار ملاحظه (مستند یا تخیلی بودن، رویکرد استقرایی یا قیاسی، فردمحوری یا موقعیت محوری، ژرفانگری یا پهنانگری) در مرحله پیش از تدوین شرح داده شده است. به علاوه نه گام عملیاتی برای مرحله تدین موردکاوی و نکاتی درباره مرحله اجرا و ارزیابی موردکاوی، مشخص شده است. سخن پایانی اینکه اگر بخواهیم حاج قاسم را به عنوان مکتب بشناسیم و بشناسانیم، باید در برنامه آموزشی دانشگاهی به او و امثال او بیش ازپیش و به گونه ای نو و متفاوت بپردازیم و یکی از راه های آسان رسیدن به این هدف، بهره مندی از الگوی آموزش موردکاوی است و این مهم جز با گردهمایی و هم افزایی افراد نزدیک حاج قاسم با عالمان دانش مدیریت و فرهیختگان ادبی برای ساخت موردکاوی های جذاب، موثر و واقعی میسور نیست.

تاریخ تمدن بشر بیانگر این واقعیت است که برخی انسانها با نقش آفرینی ویژه، تاریخ ساز، و باعث شکل گیری نقاط عطف تمدنی شده اند. شهید حاج قاسم سلیمانی ازجمله این گروه انسانهای نابغه و استراتژیست است که مکتب جدیدی را با الهام از امامین انقلاب اسلامی در عرصه بین المللی پی ریزی کرده است. مکتب شهید سلیمانی نمونه عملی و تبلور واقعی سازمان آخرت گرا در مدیریت اسلامی است که از جنبه های مختلف قابل مطالعه است. ازآنجا که از دیدگاه حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی)، اخلاص مهمترین ویژگی شهید سلیمانی است، محقق این مفهوم محوری را در قالب رهبری اخلاص مدار مورد مطالعه قرار داده است. در این مقاله ابتدا در پیشینه تحقیق، مبانی نظری مشابه در ادبیات رایج مدیریت با عنوان رهبری اصیل یا خالصانه و هم چنین مبحث اخلاص در متون اسلامی مرور، و تلاش شد تا با استفاده از رویکرد تحقیق کیفی و بهره گیری از روش تحلیل مضمون، سخنرانیهای شهید سلیمانی، فرمایشات رهبر معظم انقلاب و اظهارات و دیدگاه های همرزمان شهید مورد واکاوی قرار گیرد و مبتنی بر روش شناسی علمی، جدولهایی شامل نقل قولها، مضمونهای پایه، مضمونهای سازماندهنده و مضمونهای فراگیر تنظیم شود. درنهایت مبتنی بر تحلیل مضمون و شبکه مضمونها، الگویی فرایندی مبتنی بر عوامل زمینه ساز رهبری خالصانه، مختصات رهبری اخلاص مدار و دستاوردهای این نوع رهبری طراحی و تبیین شود. در این الگو مجموعه ای از عوامل تاثیرگذار بر اخلاص شهید سلیمانی باعنوان عوامل زمینه ساز مطرح شده اند که به عنوان ورودی الگو ایفای نقش می کند؛ سپس در این الگو اجزای رهبری بر مبنای اخلاص در قالب نه مضمون فراگیر گروه بندی شده اند که هسته مرکزی آن که همانا رفتارهای خالصانه است، به عنوان مهمترین مضمون تاثیرگذار با مضمونهای دیگر در تعامل است. در پایان دستاوردهای رهبری بر مبنای اخلاص شهید سلیمانی نیز در قالب شش مضمون مورد توجه قرار گرفته است و نیز با عنایت به داده های مستخرج از سیره نظری و عملی شهید سلیمانی، مقیاس سنجش سبک رهبری اخلاص مدار طراحی گردیده است. این ابزار شامل 122 پرسش پنج مقیاسی و 49 شاخص است که در قالب ده خوشه اصلی طبقه بندی شده است.

مدیریت جهادی و سازمانهای جهادی به مدیرانی نیاز دارد که دارای تفکر راهبردی باشند و برنامه های راهبردی و عملیاتی خود را بر مبنای تفکر راهبردی ارزش مدار تدوین و اجرا کنند. این پژوهش به منظور تدوین الگوی تفکر راهبردی مدیران سازمانهای جهادی اجرا شده است. رویکرد این پژوهش کیفی است و الگوی پژوهش بر مبنای تحلیل مضمون وصیت نامه الهی سیاسی سپهبد شهید قاسم سلیمانی تدوین شده است. محتوای وصیت نامه این شهید والامقام را می توان سند و بیانیه تفکر راهبردی مدیران جهادی دانست. تحلیل متن وصیت نامه ایشان به روش تحلیل مضمون انجام شده است. پس از شناسایی و تحلیل مضمونهای پایه و مضمونهای سازمان دهنده، شش مضمون فراگیر به عنوان عناصر تفکر راهبردی مدیران جهادی شناسایی شد که عبارت است از: 1. دین مداری 2. ولایتمداری 3. فرهنگ شهادت طلبی 4. وحدت گرایی اسلامی 5. حکمرانی خدامحورانه 6. اقتدار نظامی و دفاعی. یافته های تحقیق نشان می دهد که عناصر تفکر راهبردی مدیران جهادی با عناصر الگوهای تفکر راهبردی در مدیریت علمی رایج تفاوت دارد.

با تحولاتی که پس از چهل سال استقامت و پایداری انقلاب اسلامی در عرصه های ملی و فراملی روی داده است و با ورود به گام دوم این انقلاب مبارک، به نظر می رسد الگوهای سنتی رهبری در سازمانها، پاسخگوی همه نیازهای انقلاب اسلامی نیست و بیش از هر زمان، نیاز به سبکهای رهبری بومی و موثر احساس می شود. یکی از اشکال رهبری که به رابطه قلبی بین رهبر و پیروان توجه دارد و رهبر را در کنار خدمتگزاری به اهداف سازمان، خدمتگزار پیروان خود می داند، رهبری خدمتگزار است. سبک رهبری سردار شهید قاسم سلیمانی به عنوان مصداقی متعالی از رهبری خدمتگزار، سبکی بومی و موثر است که موفقیت های شگرف ازجمله نابودی داعش را پدید آورد، بعد از شهادت ایشان و روشن ترشدن ابعاد گسترده تری از شخصیت و ماموریت وی، سبک رهبری ایشان به عنوان سبکی متناسب با ذات انقلاب اسلامی، بیشتر مورد توجه قرار گرفت. این پژوهش با هدف ترسیم مولفه های سبک رهبری این فرمانده، به بررسی کتابخانه ای در زندگینامه، سخنرانیها، یادداشتها و وصیتنامه شهید می پردازد، آن گاه با بهره گیری از راهبرد تحلیل مضمون، به 248 مضمون پایه، 21 مضمون سازماندهنده و 10 مضمون فراگیر دست یافت. این مضمونها شامل «مهرورزی با مردم»، «تکلیف گرایی»، «تخلق به ارزشهای الهی»، «تمرکز بر ماموریت»، «معنویت فردی»، «شخصیت با صلابت»، «پرورش کارکنان»، «داشتن آرمان متعالی»، «اخلاص در عمل» و «بصیرت زیاد» به عنوان مولفه های سبک متعالی رهبری خدمتگزار شهید قاسم سلیمانی است.

انقلاب اسلامی بزرگترین اتفاق عصر حاضر در جهان اسلام و منطقه، نوید پیشرفت به سمت تمدن نوینی می دهد که اسلام محور و مبنای آن است و ارزشها و مفاهیم اسلامی در جای جای آن مورد استفاده قرار می گیرد. نظریه پردازی در زمینه مدیریت اسلامی و جهادی و ارایه راه کارهای متناسب با آن به عنوان نسخه ای متناسب با فضای بومی کشور، می تواند ما را در حرکت به سمت هدف یاری کند. لکن هنوز تولیدات پژوهشگران نتوانسته است این مهم را محقق کند. این پژوهش با محور قرار دادن بررسی ویژگیهای مورد نیاز مدیران جهادی به منظور دستیابی به موفقیت، به دنبال افزایش اثربخشی آنها و کمک به تحقق مدیریت جهادی است. به همین منظور پژوهشی کیفی با روش تحلیل مضمون با تمرکز بر بررسی سبک و سیره شهید سلیمانی به عنوان یکی از مدیران جهادی تمدن ساز موفق و شناخته شده و بررسی منابع گوناگون در این زمینه، به معرفی این ویژگیها پرداخته است. در این راستا، 30 منبع مکتوب در این زمینه بررسی شد که نتیجه آن دستیابی به 920 مضمون پایه، 74 مضمون سازماندهنده، 13 مضمون فراگیر سطح یک و سه مضمون فراگیر سطح دو بود. درنهایت، الگویی متناسب با سه بعد سلوک مدیر جهادی در زمینه های فردی، سازمانی و ملی فراملی به عنوان مضمونهای فراگیر سطح دو و شایستگیهای شخصیت معنوی، فضایل اخلاقی، شخصیت قوی و تاثیرگذار؛ روحیه جهادی در کارها، نگاه راهبردی، انسان مدار بودن؛ انقلابی بودن، شخصیت جامع الاطراف داشتن، مردم داری، مسیولیت پذیری، جذب حداکثری و اقدام فراتر از مرزها به عنوان مضمونهای فراگیر سطح یک ارایه شده است.

شهید حاج قاسم سلیمانی در تراز یک مدیر جهانی توانست جبهه مقاومت را با حداکثر کارایی و اثربخشی، راه اندازی، سازماندهی و به کارگیری کند. بررسی ابعاد مدیریتی او به عنوان میراث گرانبهای باقی مانده از آن شهید می تواند الگویی برای ادامه راه او قلمداد شود. این پژوهش به واکاوی الگوی ارتباطات میان فردی او در سلسه مراتب فرماندهی اش اختصاص یافته است. روش گردآوری اطلاعات «مصاحبه نیمه ساختاریافته» است که با همکاران نزدیک و آگاه ایشان در سراسر جبهه مقاومت، اعم از ایران، عراق، سوریه، افغانستان و لبنان انجام شده است؛ هم چنین برای تجزیه وتحلیل اطلاعات از روش «تحلیل مضمون» استفاده شده است. درنتیجه این پژوهش مشخص شد روابط میان فردی شهید سلیمانی متاثر از «جایگاه افراد در سلسله مراتب فرماندهی»، در طیفی از «قاطعیت و رسمیت تا صمیمت و عدم رسمیت» قرار داشت. هرچه افراد در سلسله مراتب فرماندهی به شهید سلیمانی نزدیک تر بودند، رفتار او با قاطعیت و رسمیت بیشتری همراه بود. هرچه افراد در سلسه مراتب پایین تری قرار داشتند، رفتار آن شهید غیررسمی تر و با صمیمت بیشتری همراه بود.