پترولوژی
سال:1398 | دوره:10 | شماره:40 |تعداد مقالات:6

پی سنگ کراتونی در منطقه کابل از برونزد وسیعی برخوردار است و متشکل از گنیس، میگماتیت، شیست و آمفیبولیت می باشد. بعضی گنیس ها دارای کانی های شاخص ارتوپیروکسن و گارنت هستند و بنابراین شارنوکیت محسوب می شوند. کانی های سنگ-ساز میگماتیت ها بیوتیت، کوارتز و فلدسپار می باشند و فراوانی مودال آنها در ملانوسوم و لوکوسوم متفاوت است. گارنت، کیانیت، کوارتز، فلدسپار، موسکویت و بیوتیت کانی های اصلی نمونه های شیستی هستند. آمفیبول (پارگازیت)، گارنت و پلاژیوکلاز کانی-های اصلی نمونه های آمفیبولیتی می باشند. میانگین فشار و دمای محاسبه شده، توسط نرم افزار ترموکالک، شبکه های پتروژنتیک و دما-فشارسنج های قراردادی برای نمونه های شارنوکیتی، شیستی و گارنت آمفیبولیتی به ترتیب 03/7، 590؛ 94/9، 518 و 24/9 کیلوبار و 664 درجه سانتی گراد است. پاراژنزهای کانی شناسی و گرادیان زمین گرمایی منتج از محاسبات دما-فشارسنجی پی سنگ دگرگونی بلوک کابل، با گرادیان دگرگونی نوارهای کوهزایی برخوردی مطابقت دارد. احتمالاً پی سنگ کراتونی بلوک کابل، بیانگر سنگ های دگرگونی پهنه عمیق پوسته ای، نوارهای تکتونیک برخوردی پروتروزوئیک در طی پیدایش ابرقاره های کلمبیا و رودینیا هستند.

سنگ های منطقه رباعی، در کمربند ترود-چاه شیرین در جنوب دامغان، شامل واحدهای آتشفشانی ائوسن با ترکیب آندزیت و تراکی آندزیت هستند. سنگ های آذرین نیمه ژرف به صورت استوک و دایک با ترکیب دیوریت، مونزونیت و مونزودیوریت پورفیری در این واحدها نفوذ کرده اند. بافت اصلی سنگ های آتشفشانی پورفیریتیک است و درشت بلورهایی از کانی های پلاژیوکلاز، هورنبلند و بیوتیت دارند. آپاتیت و زیرکن کانی فرعیِ این واحدها هستند. این سنگ ها بیشتر سرشت شوشونیتی و یک نمونه نیز سرشت کالک آلکالن پتاسیم بالا دارند. غنی شدگی از LILE و LREE، به همراه تهی شدگی از HREE و HFSE و ناهنجاری منفی عنصرهای Nb و Ti همراه با شواهد دیگر، مانند نسبت بالای Th/Yb در این سنگ های آتشفشانی، نشان دهنده پیدایش آنها در یک محیط مرتبط با فرورانش در مرز فعال قاره ای هستند. مقدار 87Sr/86Sr، 143Nd/144Nd اولیه و ε Nd)i) آندزیت به ترتیب برابربا 704445/0، 512691/0 و 29/2 است. همه این ویژگی ها پیدایش سنگ های آتشفشانی منطقه رباعی را از ذوب بخشی گوه گوشته ای در بالای پهنه فرورانش تأیید می کنند. یافته های سنگ شناسی همراه با داده های زمین شیمیایی عنصرهای کمیاب و خاکی کمیاب نشان دهنده گرایش کالک آلکالن، آلایش و هضم مواد پوسته ای، جدایش بلورین و پیدایش ماگما سازنده آنها در پهنه های فرورانشی است.

سنگ های آذرین درونی چشمه قصابان در شمال باختری شهر همدان جای دارند و بخشی از مجموعه پلوتونیک الوند به شمار می رود. این توده ها در مزوزوییک درون فیلیت های همدان نفوذ کرده اند. ترکیب این نفوذی ها الیوین گابرونوریت، هورنبلندگابرو و بیوتیت گابرو، به همراه مقداری کوارتزدیوریت و گرانودیوریت است. الیوین گابرونوریت ها از ارتوپیروکسن، کلینوپیروکسن، پلاژیوکلاز و الیوین های دارای بافت کرونا ساخته شده اند. تجزیه های شیمیایی کانی ها نشان می دهند درصد فورستریت در الیوین ها برابربا 71 تا 77 است و به سوی مرکز بلورها افزایش می یابد. همچنین، در پی واکنش این الیوین ها با مذاب اطراف و سیال های مرتبط با آن، جایگزینی الیوین ها در حاشیه با ارتوپیروکسن و هورنبلند رخ داده که به صورت بافت کرونا دیده می شود. کلینوپیروکسن های این سنگ ها از نوع دیوپسید است و ارتوپیروکسن ها ترکیب پیژونیت دارند. افزون بر این، محتوای MgO و Cr2O3 در پیروکسن ها نشان می دهد ماگمای مادر الیوین گابرونوریت ها سرشت توله ایتی داشته و در پهنه ای فرورانشی پدید آمده است که دچار کافتی شدن و بالاآمدن ماگماهای سست کره ای شده است. نتایج دما و فشارسنجی برپایة ترکیب شیمیایی کانی های پیروکسن نشان می دهند این سنگ ها در دمای 800 تا 900 درجه سانتیگراد و فشار 7 تا 10 کیلوبار پدید آمده اند. ویژگی های سنگ شناسی و کانی شناسی این سنگ ها همانند کمپلکس های مافیک-الترامافیک تیپ آلاسکا هستند که در بالای پهنه های فرورانش پدید می آیند. یافته های این پژوهش نشان دهنده نقش ماگماهای با خاستگاه گوشته ای در پیدایش مجموعه پلوتونیک الوند است.

دایک های داسیتوییدی میرآباد، در استان سیستان و بلوچستان، در پهنه جوش خورده سیستان و جنوب شهر زاهدان، در نزدیکی روستای میرآباد برونزد دارند. سنگ میزبان این دایک ها مجموعه های فلیشی ائوسن و آمیزه رنگین افیولیتی کرتاسه است. ترکیب سنگ شناختی این دایک ها بیشتر داسیتوییدی است و از کانی های پلاژیوکلاز، کوارتز، هورنبلند و بیوتیت ساخته شده اند. بافت غالب این سنگ ها پورفیری است. این دایک ها مرز مشخصی با سنگ های میزبان نشان می دهند و گاه انکلاوهای متاپلیتی دارند. سرشت آنها کالک آلکالن و متاآلومین است و خاستگاه آذرین (I) دارند. از عنصرهای LREE و LIL غنی شدگی و از عنصرهای HREE و HFS تهی شدگی نشان می دهند. نبود آنومالی مشخص در عنصر یوروپیم، چه بسا نشان دهنده شرایط اکسیدان ماگمای سازنده آنهاست. روندهای مشابه REE و نمودارهای عنکبوتی این دایک ها خاستگاه یکنواخت و همانند آنها را نشان می دهد. نمودارهای تکتونوماگمایی نشان دهندة وابستگی این دایک ها به پهنه های فرورانشی است. برپایه نمودار Ta/Yb دربرابر Th/Yb گمان می رود که ماگمای سازنده این دایک ها از گوه گوشته ای بالای تخته فرورو که معمولاً تحت تأثیر سیال های آزادشده از تخته فرورو و عنصرهای موجود در آن (مانند: سیلیسیم، پتاسیم و سدیم) قرار می گیرند، چنین ماگماهایی را پدید می آورند. پس پیدایش این دایک ها همزمان با ماگماتیسم و فرورانش پوسته اقیانوسی نئوتتیس بین بلوک های لوت و افغان روی داده است.

در 90 کیلومتری جنوب خوسف در استان خراسان جنوبی، سنگ های آذرین درونی و بیرونی به سن ائوسن برونزد دارند. این گروه های سنگی بیشتر بافت پورفیری، گلومروپورفیری، تدریجی و پویی کلیتیک نشان می دهند. پلاژیوکلاز، آلکالی فلدسپار، کوارتز، پیروکسن و هورنبلند از کانی های فراوان سازندة این سنگ ها به شمار می روند. در این سنگ ها، بلور های پلاژیوکلاز بافت غربالی و زونینگ دارند. این سنگ ها روند کالک آلکالن تا توله ایتی نشان می دهند. ویژگی هایی مانند غنی شدگی از LREE و LILE، تهی شدگی از HREE و HFSE، وجود ناهنجاری های منفیِ عنصرهای P، Nb، Ti و Zr، و ناهنجاریِ مثبت Pb، K و U در نمونه ها نشان دهنده پیدایش این توده در مرز فعال قاره ای هستند. برای بررسی شرایط تبلور ماگما، بلور های پلاژیوکلاز در 10 نمونه آذرین بیرونی با ترکیب آندزیتی و بازالتی، به روش توزیع اندازه بلور (CSD) بررسی شدند. روند افزایشی اندازه بلور های پلاژیوکلاز روی نمودار های نیمه لگاریتمی تغییرات اندازه دربرابر چگالی جمعیتی کانی ها در نمونه های آذرین بیرونی، نشان دهندة رفتار تبلور و جدایش بلورین است. تقعر رو به بالای نمودار های CSD پیامد ترکیب دو جمعیت بلوری است که یکی از آنها هنگام سرد شدن آرام و دیگری در دوره کاهش فشار و سرد شدن روی داده است. روند تغییرات Nb/Y دربرابر Nb و MgO دربرابر Fe2O3 و همچنین، جایگیری نمونه های آذرین بیرونی و درونی در دو گروه جدا برپایه بررسی نمودار های هارکر و نمودار به دست آمده از آنالیز خوش های همگی نشان دهندة رویداد فرایند آمیختگی ماگمایی در هنگام پیدایش واحد های سنگی محدوده کودگان است.

از ویژگی های آشکار توالی گوشته ای مجموعه افیولیتی جنوب سلطان آباد، وجود دایک های دلریتی، میکروگابرویی، هورنبلندگابرویی، پگماتوییدی و گابرونوریتی است. روند دایک ها بیشتر خاوری-باختری است و در پی دگرریختی، برخی از آنها ساختار بودین-دومینویی نشان می دهند. پلاژیوکلاز و کلینوپیروکسن کانی های اصلی سازندة دایک های پگماتوییدی و دلریتی هستند. در دایک های هورنبلندگابرویی، افزون بر کلینوپیروکسن و پلاژیوکلاز، آمفیبول ماگمایی نیز دیده می شود. دایک های گابرونوریتی دربردارندة کانی های کلینوپیروکسن، ارتوپیروکسن و پلاژیوکلاز هستند. دایک های میکروگابرویی نیز دربردارنده آمفیبول ثانویه و پلاژیوکلاز هستند. در بیشتر دایک ها، کلینوپیروکسن در حال جایگزینی با آمفیبول است. دارابودن آمفیبول ماگمایی و ارتوپیروکسن، بافت پگماتوییدی، تبلور پیروکسن پیش از پلاژیوکلاز و ترکیب سرشار از آنورتیت پلاژیوکلاز نشان دهنده مشارکت آب در پیدایش ماگما هستند. الگوی نمودار عنکبوتی چندعنصری برای بیشتر نمونه ها با جایگاه بالای پهنه فرورانش و بازالت های پیش کمانی سنوزوییک شباهت چشمگیری نشان می دهد. برپایه نمودار های رده بندی و شناسایی جایگاه زمین ساختی، بیشتر دایک ها ویژگی های زمین شیمیایی بازالت توله ایتیِ نزدیک به شیمی بازالت جزیره های کمانی و بونینیتی نشان می دهند. سه نمونه سرشت آلکالن درون صفحه ای دارند و ازاین رو، از ذوب سنگ خاستگاه غنی شده گوشته ای زیرین سرچشمه گرفته اند. توالی ترکیبی از توله ایتی و بونینیتی به سوی آلکالن چه بسا نشانه مشارکت سنگ خاستگاه گوشته ای متفاوت هنگام روند تکاملی پهنه فرورانش در کرتاسه پسین است.