مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد
سال:1382 | دوره:36 | شماره:3 (پی در پی 142) |تعداد مقالات:13

در قلمرو حروف اضافه، زبان متون نثر کهن فارسی از زبان نثر ادبی معاصر، کاملا متمایز است و از یکدیگر باز شناخته می شوند و این امر، نتیجه تحول زبان فارسی در چند قرن زندگی خود می باشد. آنچه موجب این تمایز گردیده عبارت است از: 1- برخی تکواژهای نحوی که در زبان متون نثر کهن فارسی به عنوان حرف اضافه مورد استفاده قرار می گیرد، 2- استعمال یک حرف اضافه با گونه های مختلف آن مانند «با» که شامل گونه های «ابا»، «با » و «وا» می باشد. یا حرف اضافه «بر» که گونه های : «ابر» و «ور» را در بر می گیرد. نیز حرفهای اضافه: «ها» [ha] و «هو» [ho] که در نثر کلاسیک فارسی نیامده و باید صورت گویشی داشته باشد و ... در این مقاله این نوع دگرگونیها با آوردن مثالهایی از کتابهای نثر کهن فارسی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

یکی از جنبه های ارزشی متون قدیم، به ویژه ترجمه ها و تفسیرهای کهن که در این جا منظور نظر ما هستند، خصایص زبان شناختی آنهاست. علت توجه ما به تفاسیر کهن فارسی و گزینیش آنها برای این جستار، ویژگیهای زبانی و از جمله گو.یشی بودن میزان قابل توجهی از واژگان این تفاسیر است. هر مفسر، تحت تأثیر گویش زاده بوم خویش ، تعدادی از عناصر و لغات محلی را در بطن متن نشانده است. بدیهی است که این واژه ها به صورت گزینشی و تعمدی به کار گرفته نشده، بلکه به گونه ای غریزی و ناخودآگاه از توانش زبانی او بر آمده است. به بیان دیگر، این واژه ها زاییده ذهن و زبان مفسر بوده که پس از دیگرگونگی و تراش خوردن ظاهر بر قلم او رفته و در دفتر او نشسته است. در این بررسی کوشیده ایم تا بر پایه سبک شناسی زبان، خصایص آوایی و فرآیند دیگرگونگی واجها را در این متون بنمایانیم.

در این مقاله: 1- ضمن تعریف، متمم فعل بیان شده است که بعضی از افعال، چه لازم و چه متعددی ، به یک جزء دیگر نیازمند هستند که آن جزء با حرف اضافه اختصاصی می آید. که این جزء، متتم فعل نامیده می شود. 2- به نقد و بررسی متمم فعل در کتب دستور از گذشته تا امروز پرداخته شده است. 3- متمم فعل در تاریخ جهانگشای جوینی مورد بررسی قرار گرفته و نتایج زیر به دست آمده است: الف - متمم فعل با حروف اضافه «از»،«با»، «بر»، «به»، «در» هم با فعل لازم، هم با فعل متعدی آمده است، ب - تعدادی محدود از افعال، متمم آنها با دو حرف اضافه به کار رفته و هر حرف اضافه معنای فعل را تغییر داده است، ج - بعضی از افعال، متمم آنها به جای «به » با حرف اضافه «با » به کار رفته است. د - بعضی از افعال، متمم آنها هم با حرف اضافه «به » و هم با حرف اضافه «با» به کار رفته است. 4- فهرست افعال متمم پذیر به تفکیک لازم و متعدی و با حروف اضافه مختلف ذکر شده است.

یکی از مباحث هر زبان، نحوه منفی ساختن در سطوح مختلف ـ جمله، گروه ، واژه و تکواژ- است و در این مورد، هر زبان ویژگیهای خود را دارد. در زبان فارسی ، تا آن جا که نگارنده می داند، در این باره کاری انجام گرفته است، البته در دستورهای زبان فارسی اشاره ای مختصر به منفی سازی فعل شده است، ولی نه جامع است و نه دقیق. در این گفتار، مسائل مربوط به مفنی سازی در زبان فارسی بررسی می شود.

در زبان فارسی، قاعده تضعیف، همخوان سایشی /V/ را به ناسوده [W] تبدیل می کند. این فرآیند، زمانی اتفاق می افتد که همخوانی /V/ در پایانه هجا بعد از واکه /a/ را به واکه [o] تبدیل می کند. برای مثال، ستاک «رو» /rav/ در فعل می روم /mi-rav-am/ تغییر نمی کند، اما در وجه امری «برو» [bo-row] قاعده تضیف به کار رفته است. هنگامی که همخوان /V/ در جایگاه آغازه هجا به کار می رود یا به عنوان بخشی از همخوان مشدد در یک تکواژ قرار دارد، اما وقتی همخوان /V/ در پایانه هجا قرار گیرد به ناسوده /W/ تبدیل می شود، مانند: [now - ruz].

نگارنده در این مقاله سعی دارد نقش روی جلد قلمدان را در برف کور صادق هدایت در قالب نقد اسطوره ای مورد بررسی قرار دهد. در این داستان، هنرمند نقاش که راوی داستان نیز هست، نقشی را روی جلد قلمدان تصویر می کند که انعکاسی از ناخودآگاه جمعی خود اوست. این تصویر، از این منظر دامنه ارجاعی و سیعی را برای نقاشی فراهم می آورد و آن را از تصویری ساده به نقشی جهانی و اساطیری تبدیل می کند. در این نوشتار، نقش کهن الگوهای اصلی این تصویر (زن، پیرمرد، گل نیلوفر، درخت سرو و جوی) و نمادهای مرتبط با آنها (پستو ، شراب ، مار و مرگ) به طور اجمالی مورد بررسی قرار گرفته است.

در این مقاله به بررس سیر تحول شخصیت شاعری اخوان می پردازیم. ابتدا برخی مفاهیم کلیدی، مثل شخصیت شاعری و شخصیت تاریخی را تعریف کرده ایم و سپس به بررسی اشعار اخوان پرداخته ایم. سیر تطور شخصیت اخوان در آثارش از شاعری فردگرا و سنت گرا آغاز شده (دوره اول) و در ادامه به شاعری اجتماعی، امیداوار و مبارز می رسد (دوره دوم) . در دوره سوم تکوین شخصیت شاعریش، او شاعری است معترض، پرخاشگر، نالان و گریان. در مرحله چهارم، شاعری می بینیم گرفتار یأس اتماعی و پناه برده به خوش باشیهای تخدیری و سرانجام در مرحله پنجم با شاعری مواجه می شویم که پس از گذر از دوره یأس اجتماعی، گرفتار یأس فلسفی شده و به گذشته، حال و آیندة خود با تردید می نگرد.

در بسیاری از کتب بلاغی جدید به پیروی از گذشتگان بحثی باعنوان استعاره «وفاقیه و عنادیه» مطرح شده که هدف آن بیان «استعاره تهکمیه و استعاره تملیحیه» است و برای هر یک تعاریف و مثالهایی نیز ذکر شده که گاهی بین تعاریف و مثالها سازگاری وجود ندارد. آنچه در برخی از کتابهای بلاغی در باره برخی از استعاره های از جمله « استعاره عنادیه» آمده بر مبنای تشبیه نیست، یعنی نمی توان اساساً با واژه ای که مستعار نامیده اند تشبیهی ساخت و آن را یک طرف تشبیه قرارداد در نتیجه جامع یا وجه شبهی نیز در میان نخواهد بود تا عکس آن برای طنز یا تمسخر به کار گرفته شود. برای بررسی این موضوع، باید سه صنعت یا فن را در علوم بلاغی مورد نقد و تحلیل قرار دهیم تا مساله روشن تر شود و آن عبارت از تشبیه طنز یا مغالطه ، مجازیه علاقه تضاد و استعاره عنادیه.

ابوالفرج اصفهانی (284- 356 ه) از چهره های شناخته شده و مطرح در تاریخ علم و ادبیات عرب است. نام او تداعی بخش مجموعه بیست و چهار جلدی کتاب الاغانی است که به گقته خودش در تدوین و تألیف آن نیم قرن رنج برده است. اگر چه ابوالفرج به عنوان «ناقد» و این دایره المعارف وی به عنوان «کتاب نقد» شهرت ندارند، اما این اثر گرانبها، آکنده از مباحث نغز و شیرین نقدی است. در این مقاله سعی شده به معرفی جنبه جدیدی از شخصیت ادبی ابوالفرج یعنی نقادی وی پرداخته شود.

بدون شک بزرگترین شخصیت تاریخ جهان عرب، پیامبر اکرم (ص) است. اگر نام «پیامبر» و واژه «شعر» را - به عنوان یکی از تجلیات ادب ـ در دو راس مثلثی قرار دهیم، بدون تردید رأس سوم این مثلث را نام حسان بن ثابت انصاری پرخواهد کرد. در تاریخ ادبیات عرب، نام وی با نام پیامبر گره خورده است. در ادبیات ما نیز علاوه بر حضور فرهنگ اسلامی و تجلی ستایش پیامبر، خاقانی شروانی چکامه های بسیاری از دیوان خود را به مدح رسول اکرم (ص) اختصاص داده و خود را «نایب حسان» ، «ثانی حسان» و «حسان عجم» خوانده است. در این مقاله بر آنیم تا به مقایسه زوایایی از شعر این دو شاعر بپردازیم

بسیاری از ناقدان بر این باورند که شعر جاهلی عربی، نمونه متکاملی از صیاغت قصیده عربی و توافر عناصر شعری است و اصحاب معلقات، حاملان این پرچم و زهیر، حکمی آنهاست. در باره مهارت فنی و طرز اندیشه زهیر، بررسی جنبه های معتددی از شخصیت وی از خلال اغراض متعدد شعر او ضروری است. برای دست یافتن به این هدف، ارائه نمونه هایی از شعرش ما را در رسیدن به یک نتیجه منطقی یاری می نماید و آن اعتراف به این واقعیت است که زهیر در عباراتش، شاعر جمال است و در حکمت و اندیشه اش، شاعر حقیقت و در دعوتش به صلح و دوستی، شاعر خیر و محبت.

خاندان میکالی، از معدود خاندانهای مشهور نیشابور بودند که در طول بیش از دو قرن، یعنی از اواخر قرن سوم تا میانه قرن پنجم، در امور سیاسی، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی خراسان، نقشی ویژه بر عهده داشتند. ابوالفضل عبیدالله بین احمد میکالی، یکی از اعضای این خانواده، بلکه مشهورترین ایشان است که ثعالبی، نویسنده، فاقد و شاعر برجسته معاصر وی، بیش از دیگران به او پرداخته است. با توجه به این که ، بررسی حیات ادبی ابوالفضل از زوایای گوناگون، از توان یک مقاله خارج است، بر آن شدیم تا او را تنها از دریچه نگاه ثعالبی و دیگر ادبای معاصرش بنگریم و به ادب دوستان بنمایانیم.

در این مقاله، ضمن توصیف توانایی هنری در مرحله تکرار الفاظ توجه اصلی به فرایند تکرار در دیگر حوزه های زبانی همچون تکرار در سطح نحوی زبان (ساختهای متوازی) معطفو می شود. پر واضح است که راز اصلی ابداع و هنر خلقت گرای ادبی در همین تکرارها نهفته است. توازی و تقارن در یک اثر ادبی را می توان در چهارچوب یکی از فرآیندهای زبانشناختی زیر مد نظر قرار داد (هالیدی 1985): 1- ساخت سازگاری (وجهی) (Mood structure) 2- ساخت مبتدایی (Thematic structure) 3- ساخت تعدی (Transitivity structure) در این مقاله، فرآیندهای بالا و نقش هر یک از آنها در خلق اثر ادبی مورد بررسی قرار گرفته است.