زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)
سال:1383 | دوره:2 | شماره:1 |تعداد مقالات:11

توجه به وضعیت اشتغال زنان و هدایت آنها به بازار کار می تواند زمینه بهره گیری بهتر جامعه ازاین نیروی بالقوه را فراهم اورد. به همین دلیل شناخت مجموعه عواملی که زمینه ساز مشارکت هرچه بیشتر این جمعیت توانمند در عرصه های اقتصادی و اجتماعی کشور است از اولویت ویژه ای برخوردار است. مهم ترین عامل موثر دراشتغال زنان در بازارکار احتمالا میزان تحصیلات آنان است.زنان آموزش دیده علاقه مندند تا ازمهارت های خود در بازارکار بهره گیرند. جذب زنان تحصیل کرده به بازار کار نیز مستلزم سرمایه گذاری بیشتر است. درمقاله حاضر، برای شناخت عوامل موثر دراشتغال زنان و تعیین نقش هریک از متغیرها در جذب زنان تحصیل کرده به بازار کار، از یک الگوی اقتصاد سنجی استفاده شده است. متغیرهای سهم زنان در نیروی کار شاغل، میزان موالید، درصد دختران ثبت نام کرده در مدارس آموزش متوسطه از کل ثبت نام ها، تولید ناخالص داخلی سرانه، سهم زنان شاغل دارای آموزش عالی در نیروی کار زنان، و نسبت به سرمایه گذاری به تولید ناخالص داخلی بررسی شده اند. یافته های حاصل از برآورد الگو در دوره 80- 1345 با استفاده از روش OLS نشان می دهد که افزایش تحصیلات عالی زنان احتمال یافتن شغل در بازارکار را برای آنان بالا می برد. همچنین افزایش تولید ناخالص داخلی وحجم سرمایه گذاری، سهم اشتغال زنان را در بازار کار افزایش می دهد.

در دو دهه اخیر، با گسترش جنبش ها و هویت یابی های قومی، مطالعات تجربی و نظری درباره قومیت در ابعاد اجتماعی، فرهنگی و سیاسی افزایش یافته است. مروری بر آثار منتشر شده در این زمینه نشان می دهد که مطالعات نظری بعد جنسیتی قومیت را نادیده انگاشته اند و مطالعات تجربی نیز به جنسیت بیشتر به عنوان متغیر زمینه توجه کرده اند. این مقاله، با استفاده از داده های پیمایش انجام شده در چهارشهر استان سیستان و بلوچستان تلاش می کند اهمیت نگرش جنسیتی را دررشد هویت یابی گروه های قومی نشان دهد. تحقیق حاضر این فرض را پیش می برد که نابرابری موقعیت دو گروه، به ویژه از حیث دسترسی به فرصت های آموزشی، دو طرز تلقی را نسبت به نقش های جنسیتی شکل داده است، وجود نگرش های سنتی و نسبتا مدرن به نقش های جنسیتی، دوگروه قومی را از هم متمایز ساخته است. همچنین ، آثار این نگرش ها بر الگوی زندگی خانوادگی و در نتیجه عملکرد متفاوت جمعیتی خانواده در دو گروه قومی تحلیل می شود. بخش مهمی از تفاوت های گروه قومی را می توان با تفاوت سطح آموزش توضیح داد، متغیرهای دیگری نیزدراین میان نقش دارند که از جمله می توان به تفاوت گرایش های مذهبی اشاره کرد.

پارادایم جدید فقر به عواملی که درتایید محرومیت زنان سرپرست خانوار مطرح شده پرداخته است: جنسیت و در پی آن، محرومیت ازمنابع؛ طرح این پرسش را ضروری می سازد که آیا زنان سرپرست خانوار «فقیرترین فقرا» هستند؟ بررسی تعمیم پذیری این مفهوم در ایران هدف این مقاله است. داده های قابل دسترسی درسطح کلان ملی، در دو زمینه فقر مطلق و نسبی، درسه مقطع از یک دوره 10 ساله - 1370 تا 1380 تجزیه و تحلیل شده است. اصلی ترین یافته های پژوهش نشان می دهد که همواره سهم فقر زنان سرپرست خانوار بیشتر از مردان سرپرست خانوار بوده است و زن بودن احتمال قرار گرفتن در دایره فقر را افزایش می دهد، اما شکاف و فاصله میان این دو گروه به مرور زمان کاهش یافته است. گرچه فقر زنان سرپرست خانوار درشهر روند نزولی داشته، اما زنان بی سواد و کم سواد در مناطق شهری به شدت در معرض فقر قرار داشتنداند. با افزایش تعداد شاغلان درخانوار، خطر قرارگرفتن خانوار درفقیرترین گروه ها کاهش می یابد. زنان سرپرست خانوار به دلیل بی سوادی، داشتن خانوارهای کوچک، و تعداد شاغلان درخانوار، خطرقرار گرفتن خانوار در فقیرترین گروه ها کاهش می یابد. زنان سرپرست خانوار به دلیل بی سوادی، داشتن خانوارهای کوچک، و تعداد شاغلان کمتر در خانوار جزو فقیرترین فقرا هستند.

افزایش میزان تحصیلات و اشتغال زنان، ازسویی، موجب تضعیف مشروعیت نقش های زنان در خانواده سنتی(پدرسالار) می شود و، از سوی دیگر، دشواری هماهنگی نقش های سنتی با نقش های جدید، به بحران هویت زنان منتهی میشود. در نتیجه، زنان خود باید به باز تعریف هویت اجتماعی خویش بپردازند. در پژوهش حاضر، عواملی که زنان را به تامل در هویت های سنتی، مقاومت در برابر کلیشه های جنسیتی و بازتعریف هویت اجتماعی قادر می سازد در دو سطح فردی و ساختاری بررسی شده است. روش پژوهش ترکیبی از دو روش پیمایشی و مصاحبه عمیق است. نتایج نشان می دهد که موقعیت ساختاری، درمقایسه با هویت شخصی، تاثیر بیشتری در بازتعریف هویت اجتماعی زنان و مقاومت آنها در برابر کلیشه های جنسیتی داشته است و تاثیر تحصیلات دانشگاهی دچارعدم انسجام هویتی هستند که با ارتقا به سطوح تحصیلی بالاتر و بازاندیشی درهویت های مذهبی و سنتی تا حدود زیادی بر تعارض هویتی خود فائق می آیند.

به نظرمی رسد که جهانی شدن برای مردم جهان بیم و امید به ارمغان آورده است. این پدیده دو رویه دارد. از یک سو، تهدیدی است که کشورهای درحال توسعه با آن رو به رو هستند و، ازسوی دیگر، فرصت هایی برای این کشورهای به وجود آورده است. سازوکارهای مورد استفاده در فرآیند جهانی شدن مشابهت دارند، ولی آثار و پیامدهای آن درجوامع مختلف کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه، شهرها و روستاها- و زنان و مردان کاملا متفاوت است. دراین بین، آثار جهانی شدن بر زنان عمق و پیچیدگی بیشتری دارد. بدین ترتیب، اگر چه جهانی شدن آثار مثبتی همچون افزایش درآمد، رشد اشتغال، توسعه سرمایه اجتماعی، افزایش بهره وری، افزایش حق انتخاب، افزایش سطح آگاهی ها، و کاهش موالید را برای زنان به همراه داشته، به همان نسبت نیز آثار منفی نظیر رشد اشتغال غیررسمی، پرداخت دستمزدهای اندک، کاهش امنیت غذایی، افزایش مهاجرت، فروپاشی ارزش های سنتی، عدم امنیت شغلی، و گسترش فرهنگ مصرف را به زیان زنان تشدید کرده است. ویژگیهای کارکردی زنان ایران نشان می دهد که به دلیل محدودیت های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی حاکم بر جامعه زنان و تجربیات جهانی حاصل از جهانی شدن، تهدیدهای فراروی زنان کشور بیشتر از فرصت های پیش روی آنان است.

یکی ازمعیارهای ارزیابی کشورها از نظر توسعه، میزان حضور و مشارکت زنان در فعالیت های اجتماعی و اقتصادی است. در کشورهای درحال توسعه، به دلایل مختلف فرهنگی و اجتماعی، زمینه های مشارکت زنان در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی محدود شده است. در این پژوهش سعی بر آن است تا عوامل موثر در نرخ مشارکت زنان ایران در بازارکار به صورت تاریخی و در بین استان های کشور مورد بررسی همه جانبه قرارگیرد. کاربرد مدل رگرسیونی داده های پانلی نشان می دهد که مهمترین عوامل موثر در حضور زنان در بازارکار سطح آموزش، انگیزه کسب درآمد مالی و نرخ بیکاری مردان با اثر مثبت ؛ و پدیده مهاجرت از روستا به شهر(درجه شهری شدن)، نرخ بیکاری زنان و نرخ زاد و ولد با اثر منفی است که هریک با ضرایب ویژه ای درنرخ مشارکت زنان تاثیر می گذارند. روند مشارکت زنان در بازارکار ایران به صورت یک منحنی سهمی شکل است که درسال های اخیر سیرصعودی به خود گرفته است.

هدف این مقاله ارائه شاخص هایی است که عدم تعادل های جنسیتی در بازارکار ایران را نشان می دهد. با مروری برنظریه های بازارکار دو گانه و موضوع تمایز شغل های بخش اول و دوم، پیدایش شغل های پرتراکم و پیامدهای آن برای زنان بررسی میشود. شاخص های مورد نیاز با استفاده از اطلاعات و آمار موجود در گزارش های رسمی کشور محاسبه شده است. یافته ها حاکی از نرخ پایین مشارکت زنان به رغم افزایش آن نسبت به دهه گذشته، تمرکز اشتغال زنان درمعدودی از فعالیت های اقتصادی، و سطح بالاتر نرخ بیکاری زنان به ویژه جوانان درمناطق شهری نسبت به نرخ بیکاری مردان است. شاخص های جنسیتی بازارکار درمناطق مختلف کشور نشان دهنده عدم تعادل های نگران کننده ای است. برای مثال، در استان لرستان، نرخ بیکاری زنان در مناطق شهری 53 درصد و درمناطق روستایی 64.6 درصد است. دامنه تغییرات نرخ بیکاری زنان و درمناطق روستایی، مشکل بیکاری زیاد مردان به شکل نگران کننده ای وجود دارد.

بازار کار نیروی انسانی متخصص، هم در عرضه و هم درتقاضا، دچار عدم تعادل شدید جنسیتی به زیان زنان است. با وجود تغییراتی که اخیرا درعرضه نیروی انسانی متخصص ازطریق افزایش دسترسی کمی زنان به آموزش عالی به وجود آمده است، اولا، درهمین دسترسی کمی و (نه کیفی) نیز زنان درابعاد مهمی مانند دسترسی به برخی گروه ها وبه دوره های تحصیلات تکمیلی و میزان دانش آموختگان درسطحی نابرابر با مردان هستند. ثانیا، از حیث تقاضای نیروی انسانی متخصص زن در بازار، موانع و مشکلات و ونابرابری های بسیاری از لحاظ نرخ فعالیت و مشارکت، نسبت اشتغال، نرخ بیکاری، تنوع افقی و سطوح عمودی اشتغال و مانند آن وجود دارد که ریشه ساختاری، فرهنگی، نگرشی و سیاستی دارند و رویا رویی با آنها جز از طریق توسعه خط مشی ها و نهادها در کشور امکان پذیر نیست.

زنان و مردان، علاوه بر آنکه در بازار کار از نظر نرخ مشارکت و بیکاری تفاوت قابل توجهی دارند، از لحاظ نوع شغل، ارتقای شغلی و در آمد حاصل از کار هم با شرایط متفاوتی روبه رو هستند. دراین مقاله، برای تحلیل وضعیت نامساعد زنان در بازارکار، به چند نظریه اصلی مثل نظریه های نئوکلاسیک، تجزیه شدن بازارکار و جنسیتی پرداخته شده است. این نظریه ها مکمل یکدیگرند و هریک بخشی از این تفاوت ها را بهتر توضیح می دهند. هدف ازاین پژوهش بررسی ابعاد جنسیتی ساختار شغلی از نظرتنوع شغلی، ارتقای شغلی و درآمد حاصل ازکار در ایران است که با استفاده از روش توصیفی و تحلیل های آماری نتایج سرشماری 1375 و آمارگیری هزینه و درآمد خانوار1379 و آمارگیری اشتغال و بیکاری 1382 انجام شده است. نتایج این تحقیق درجهت تائید نظریه ها و نشان دهنده محدودیت تنوع شغلی و فرصت های ارتقای شغلی برای زنان ایران است. علاوه براین، درآمد حاصل از کار زنان، حتی درسطوح تحصیلی برابر با مردان، به مراتب کمتر است. تفاوت های درآمدی در روستاها و در سطوح تحصیلی پایین بیشتراست. درمناطق روستایی و شهری به ترتیب متوسط درآمد سالانه مردان 2.2 و 8.1 برابر درآمد زنان است. در نتیجه، درساعات کار مساوی، مردان شهری 63 درصد بیشتر از زنان شهری درآمد کسب می کنند.