پژوهشهای جغرافیایی
سال:1383 | دوره:36 | شماره:48 |تعداد مقالات:12

در زون ارتفاعات هزار مسجد ـ کپه داغ، توده های کارستی نسبتاً متعددی وجود دارد که هر گونه تحقیقات کارست ژئومرفولوژیکی بر روی آنها می تواند به لحاظ شناخت زمین شکل های کارست، آبخان های آهکی، ارتباط فرم های کارستی با سیستم هیدرولیک کارست و کاربری و مدیریت سرزمین در این قلمروها حائز اهمیت باشد.تودة کارستی کارده از نوع کارست های مناطق نیمه خشک و کوهستانی بوده و در پایین دست حوضه ، پنج حلقه چاه آهکی در آبخان کارست حفر گردیده که به منظور آب آشامیدنی شهر مشهد از آن استفاده می شود. همچنینی آب های سطحی حوضه، پشت سد کارده تجمع یافته و برای شرب در غرب مشهد مورد بهره برداری قرار می گیرد. حدود هشتاد درصد آب ساکنان حوزه از چشمه ها و بیست درصد از رودخانه ها می باشد. از این نظر شناسایی زمین شکل های کارستی و حساسیت پذیری سیستم هیدرولوژیکی آنها و سرانجام برنامه ریزی در زمینه کاربری صحیح زمین و مدیریت منابع آب در این گونه قلمروهای کارستی ضرورت دارد. عمده ترین سازنده های کربناته و کربناته - دولومیته حوضه را سازنده های ژوراسیم مرزداران و مرزداران پوشانیده که دارای آهک های ضخیم لایه و به صورت توده ای است. توسعه یافتگی تخلخل ثانویه (به صورت شبکه ای از درز و شکستگی ها) و ایجاد فرآیندهای کارستی فیکاسیون در سنگ های کربناته و دولومیته منطقه از جمله مهم ترین عوامل مؤثر در کارستی شدن سنگ ها بوده و به همین دلیل در زیر حوضه های آل بلغور و حرکت و کریم آباد می توان اشکال میکرو کارن ها ، شبه دولین و سنگ چال های کارستی، غارها و شکاف های کارستی را ملاحظه نمود.در مقاله حاضر به بررسی ویژگی های ژئومرفیک کارستی و اهمیت آنها از نظر حساسیت سیستم هیدرولوژیکی به آلاینده ها درحوضه آبریز کارده پرداخته شده است .هدف اصلی این تحقیق شناسایی و طبقه بندی زمین شکل های کارست درمنطقه و نقش مناظر کارستی در زهکشی آبها و هرز آب ها به درون سیستم هیدرولوژیکی بوده است.

خصوصیات جغرافیایی کشور پهناور ایران، ویژگی های اقلیمی متفاوتی را بوجود آورده است. این ویژگی ها ما حصل فعالیت های طبیعی و غیر طبیعی (انسانی) عوامل مختلف در کشور است که خود در رابطه متقابل با سایر پدیده های اقلیمی قرار دارد. یکی از این پدیده های اقلیمی، شاخص نوسانات اطلس شمالی است که از تفاضل داده های نرمال شده ماهانه فشار مرکزی پرفشار آزور از کم فشار ایسلند بدست می آید. مقاله حاضر شامل توضیحاتی درباره رفتار مراکز فعال فشاری در اقیانوس اطلس شمالی بر اساس سری های زمانی فشارمرکزی کم فشار ایسلند (IL) و پرفشار آزور (AH) و تأثیر آنها بر روی ناهنجاری های اقلیمی در ایران است.با استفاده از ناهنجاری های نرمال شده، شیب فشار بین مراکز فشار زیاد آزور و کم فشار ایسلند (شیب AH-IL) به عنوان شاخص نوسانات اطلس شمالی (INAO) مشخص شد که NAO شدید (شیب AH-IL بالاتر از نرمال) ، در زمستان با افزایش بارش و کاهش دما در اغلب مناطق کشور همراه است. بررسی ها در مورد NAO ضعیف، عکس الگوهای بالا را نشان می دهد.

این مقاله به بررسی تحولات فضایی شهر بابل می پردازد. فرض بر این است که مهم ترین عامل تاثیر گذار بر تحول فضایی شهر، برنامه های عمرانی دولت است. در این پژوهش با استفاده از آمارهای قدمت بناهای مسکونی، چگونگی رشد و توسعه فیزیکی شهر روی نقشه ها نشان داده شده است. نتایج بررسی فرایند رشد و توسعه شهر بابل از سال های 1300 تاکنون نشان می دهد که بافت فیزیکی و صورت بندی اجتماعی آن از حالت به هم پیوسته و سیستماتیک خارج شده و جدایی گزینی اقتصادی و اجتماعی طبقات شهری در آن مشهود است. تحولات سیاسی، تغییر دیدگاه های اقتصادی از بخش کشاورزی به صنعت و خدمات، وقوع انقلاب اسلامی مهم ترین عوامل تحولات فضایی شهر بابل بشمار می آیند.

الگوی توسعه شتابان شهر نشینی در ایران با آسیب های اجتماعی زیادی همراه شده است. هم اکنون شهرها به ویژه کلان شهرها و در رآس آنها تهران به مهمترین کانون های بروز جرم و جنایت و ناهنجاری تبدیل شده اند. این مقاله از دیدگاه جغرافیای اجتماعی شهرها، بر شناخت مؤلفه های جغرافیایی شهر در آسیب شناسی اجتماعی آنها تاکید می کند، یعنی آسیب شناسی اجتماعی شهرها را از منظر آسیب شناسی سازمان یابی فضای شهری مورد توجه قرار می دهد. در حال حاضر بارگذاری بحرانی جمعیت و فعالیت در شهرهایی با تنگناهای محیطی و مدیریتی با ناموزونی های شدیدی در سازمان فضایی شهر همراه شده و رابطة معقول و موزون میان عناصر تشکیل دهنده فضا را بر هم زده است. ساماندهی این فضا و هدایت آن به سوی یک نظم فضایی منطبق با الزامات جغرافیایی شهر، می تواند به عنوان یک راهکار پایه ای اثرات تعیین کننده ای بر کاهش رفتار ناهنجار و تعدیل آسیب های اجتماعی در شهرها بر جای گذارد.

عمران و توسعه روستایی در چند دهه اخیر همواره یکی از دغدغه های اصلی توسعه در ایران و اکثر کشورهای در حال توسعه بوده است. در بسیاری از کشورها، توسعه روستائی به مثابه راهبردی با اهمیت برای تأمین نیازهای اساسی و توزیع بهینه منافع ناشی از توسعه ملی تلقی شده و بدین منظور با شیوه های متعدد، الگوهای متنوعی برای توسعه روستائی تجربه شده که عمدتاً دستاوردهای مطلوبی نداشته و هنوز نیز سهم جوامع روستائی جهان سوم از توسعه و پیشرفت بسیار اندک است و اکثر فقرای این کشورها یا در روستاها بسر می برند و یا شهرنشینانی عمدتا حاشیه نشین با منشاء روستائی بوده اند. بانک جهانی که در این زمینه، الگوهای غالبا ورشکسته ای را تجربه کرده، در جمع بندی از ناکامی های حاصله، سرانجام به این باور دست یافته که توسعه روستائی، راهبردی برای بهبود زندگی اجتماعی و اقتصادی روستائیان فقیر و تلاشی همه جانبه برای کاهش فقر است که به ویژه با افزایش تولید و ارتقاء بهره وری در محیط روستایی میسر می گردد. توسعه روستایی با نوین سازی جامعه روستایی می باید این جامعه را از انزوای سنتی بدر آورد و با اقتصاد ملی عجین سازد. به همین جهت توسعه روستائی تلاش فراگیر است و به محدوده یک بخش خلاصه نمی شود و کلیه بخش ها و زمینه های اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و .... توسعه را در بر می گیرد.در ایران گرچه از ابتدای قرن شمسی اخیر تلاش های پراکنده ای برای توسعه روستایی آغاز گردیده و در تدوین برنامه های عمرانی اولیه کشور نیز تا حدودی مورد توجه قرار گرفته، ولی عمدتاً در سال های دهه چهل بود که دگرگونی های قابل ملاحظه ای پدید آمد و جامعه روستایی دستخوش تغییر و تحول گردید.تغییر و تحول در جامعه روستایی ایران با انقلاب اسلامی ابعاد گسترده و عمیقی یافت، هرچند به تناسب دگرگونی ها بر مسائل و چالش های توسعه روستایی نیز افزوده شد، به طوری که امروزه ضمن آن که بسیاری از مسائل دیرینه کماکان بجای مانده، چالش های نوینی نیز سربرآورده اند.در این نوشتار، تلاش بر آن است که به اجمال، ضمن مروروی بر وضعیت کنونی جامعه روستایی، روند تحولات گذشته و چشم انداز آتی عمران و توسعه روستایی بررسی شده و چالش های اساسی آن مشخص و تدقیق گردد.

دشت ورامین دارای مساحتی بیش از 130 هزار هکتار بوده که حدود 60 هزار هکتار از آن جزء اراضی کشاورزی محسوب می شود. به دلیل کم بودن منابع آب سطحی، حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در کل سطح دشت رواج چشمگیری داشته و لذا مطالعه آب زیر زمینی که به عنوان اصلی ترین منبع آب آبیاری در کل دشت محسوب می شود، ضرورت به نظر می رسد. در این تحقیق برای بررسی آب زیر زمینی جهت استفاده در آبیاری، ابتدا داده های کمیت و کیفیت چاه های بهره برداری و پیزومتر تهیه شد و سپس سطح آب زیرزمینی و جهت جریان مورد مطالعه قرار گرفت و با محاسبه عمق سفره بحرانی، نقشه آن ترسیم گردید. همچنین تأثیر سطح سفره در اراضی کشاورزی بررسی شد. و با استفاده از دیاگرام ویلکوکس نقشه قابلیت آبیاری در کل دشت ترسیم گردید که مساحت کلاسه های مختلف آبیاری از آن استخراج شد. نتایج نشان داد که استفاده از آب زیر زمینی برای آبیاری در منطقة شمالشرقی دشت باید با دقت بیشتری صورت گیرد، چون این قسمت از دشت، سطح سفره پایین تری نسبت به مناطق دیگر دارد و اگر روند افت سطح آب در این قسمت ادامه یابد، شاهد شوری زایی آب زیر زمینی و به تبع آن تخریب خاک و کاهش عملکرد و در نهایت شروع بیابان زایی در این قسمت خواهیم بود. از طرف دیگر، در منطقه جنوب غربی دشت، مساحتی حدود 9354 هکتار دارای سطح آب زیرزمینی کمتر از سه متر می باشد که عملاً انجام عملیات کشاورزی را در با محدودیت مواجه می سازد.عملیات کشاورزی را در با محدودیت مواجه می سازد. تنها قسمتی که می توان از آب زیرزمینی جهت آبیاری اراضی کشاورزی بدون هیچ محدودیتی استفاده کرد، قسمت مرکزی دشت است که قلب کشاورزی منطقه محسوب می شود و در سایر مناطق باید به مسائل مدیریتی مانند انتخاب نوع محصول، نوع سیستم آبیاری مورد استفاده، وضعیت زهکشی و نفوذ پذیری خاک دقت لازم به عمل آورد.

تحقیق و پژوهش در چگونگی رشد و توسعه کلانشهر ها در جهان و مشکلات و مسائل سیاسی ـ اجتماعی و اکولوژیکی اغلب آنها در کشورهای در حال توسعه از چندین دهه قبل مورد توجه و تأمل صاحب نظران علوم اجتماعی و علوم شهری بوده و هست. در این مقاله روند رشد وتوسعه آنها و برخی مسائل و چالش ها مورد کند و کاو قرار گرفته است. هدف مقاله حاضر بررسی عوامل پیدائی کلانشهرهای ایران و ارزیابی راهبردها و روند توسعه ناپایدار کلانشهر مذهبی شهر مشهد به عنوان دومین کلانشهر کشور پس از تهران است که با تأکید بر تعادل بخشی میان توسعه شهری و محیط، به روش تحلیلی و با استفاده از آمارهای منتشره به انجام رسیده است.نتایج پژوهش با ارزیابی توسعه کلانشهرهای ایران از جمله شهر مشهد که از چالش های مهم نظام شهری کشور می باشد، ارائه شده است.

منطقه مورد مطالعه در شمال غربی ارتفاعات تالش واقع شده است. فعالیت های کوه زایی در قسمت های مختلف ایران هنوز هم ادامه دارد. کوه های تالش نیز به عنوان بخشی از پیکره جغرافیایی ایران از این قاعده مستثنی نیست. بنابراین برای آگاهی از میزان فعالیت های نیروهای درونی و تکتونیکی در دامنه شمال غربی تالش از شاخص های ژئومرفیک نظیر سینوزیته جبهه کوهستان، نسبت پهنای کف دره به ارتفاع، شاخ گرادیان رودخانه و .... استفاده گردیده است. شاخص گرادیان رودخانه (SL)، در پانزده حوضه شمالغربی بین 88.5 تا 780.9 محاسبه شده است. جنوبشرقی منطقة با متوسط گرادیان 524.5 دارای گرادیان بیتشری نسبت به سایر بخش ها (ارتفاعات جنوب اردبیل و ارتفاعات شمال شرقی) ، از فعالیت تکتونیکی بیشتری برخوردار است. میزان سینوزیته رودخانه در پانزده حوضه بین 1 تا 1.6 می باشد که نشانه فعالیت تکتونیکی منطقه است. مقدار نسبت پهنای کف دره به ارتفاع آن در جنوب شرقی منطقه کمتر از دو بخش دیگر می باشد (0.64). این قسمت از بالاآمدگی بیشتری نسبت به سایر قسمت ها برخوردار است و دارای دره های تنگ تری است. جنوب شرقی منطقه باردار بودن Smf پائین (1.1 تا 1.5) از فعالیت تکتونیکی بیشتری نسبت به ارتفاعات شمال شرقی و ارتفاعات جنوب اردبیل برخوردار است. به طور کلی بررسی و مطالعه پارامترها و شاخصهای فوق نشان می دهد که منطقه مورد مطالعه از نظر تکتونیکی هنوز هم فعالیت دارد. اما در بخش جنوب شرقی منطقه این نیروها دارای شدت بیشتری نسبت به ارتفاعات جنوب اردبیل و ارتفاعات شمال شرقی منطقه است.

یکی از اهداف کلان توسعه در اغلب کشورها و از جمله کشور ما، کاهش بیکاری و توسعه فعالیت های شغلی است. دراین مقاله دو هدف اصلی دنبال می شود: اولین، شناخت و ریشه یابی وضع موجود بیکاری و اشتغال در سطوح مختلف( بین المللی - محلی) و دومین چگونگی تغییر وضع موجود بیکاری و اشتغال در راستای دستیابی به وضع مطلوب است. روش بررسی، گردآوری آمار و اطلاعات از منابع اسنادی و مطالعات میدانی محلی و تئوری تحقیق نیز نظریه توسعه یکپارچه روستایی متشکل از عناصر جغرافیایی توسعه است. درمجموع، عمده ترین یافته های تحقیق عبارت ازاین است که راه مقابله با بیکاری و توسعه نیافتگی فعالیت های شغلی درکشور ما و منطقه مورد مطالعه را می توان دراجرای برنامه های توسعه یکپارچه روستایی جستجو نمود. علاوه براین، از دیگر نتایج مقاله حاضر و مهمترین، آن است که راه حل های بخشی نگر و تفریدی قادر به حل مسائل جند بعدی اشتغال و بیکاری نیستند. از جمله مهمترین ضرورت ها برای چنین تحقیقی آن است که در جهت پاسخگویی به یکی از عمده ترین مشتکلات عصر حاضر خصوصا برای نواحی روستایی کشور طراحی شده است.

در منطقه خشک و نیمه خشک کاشان واقع در ایران مرکزی علیرغم ضعف شبکه زهکشی نقش جریانات سطحی در فرسایش لندفرم ها تولید رسوب و تحولات مرفولوژیکی منطقه دارای اهمیت بسزایی است. در منطقه بارش های دگباری و کوتاه مدت روانابهای سطحی ضعیفی را ایجاد نموده که از کوهستانهای اطراف به سمت چاله های مرکزی جریان یافته و با فرسایش مکانیکی و شیمیایی در مسیر خود به ویژه در جنوب منطقه و فراهم آوردن مواد رسوبی در تحول ناهمواری ها مؤثر می باشد. آبهای سطحی در دامنه ها با توجه به نوع سنگ ساختار زمین و مرفولوژی منطقه الگوهای بستر رودخانه ای و پوشش گیاهی در سطح دشت ها انواع اشکال حاصل از کاوش آب مانند فرسایش شیاری آبراهه ای و سولیفلوکسیون همچنین لند فرم های تراکمی مانند مخروط افکنه ها رسوب های بادبزنی و دشت های سیلابی را بوجود آورده است. رودخانه های مهم منطقه ( در جنوب و جنوبغربی) که در حال حاضر از میزان آب کمی برخوردارند. ویژگی مرحله بلوغ را نشان می دهند. این مسئله نمایانگر شرایط مرطوب تر اقلیم منطقه خشک در گذشته ای نه چندان دور است. معضلات محیطی این گونه مناطق نتیجه عملکرد عوامل متعددی است که در نهایت شامل پارامترهای اقلیمی و افزایش تأثیر فعالیت های اقتصادی انسان بر محیط می باشد. از اینرو مدیریت توسعه پایدار برای هماهنگ کردن مسائل محیطی و اکولوژیکی با برنامه ریزی مبتنی بر امکانات و ویژگی های منطقه الزامی می نماید.