چکیده فارسی:منظور از برزخ در این مقاله قوه خیال و عالم صور خیالی بعنوان واسطه ای بین عالم عقلی و عالم جسمانی است. در تاریخ فلسفه اسلامی از زمان فارابی تا عصر حاضر بحث از خیال از مباحث بسیار مهم بوده و در حل بسیاری از مسایل موثر افتاده و توانسته است که به حل مسایل غامض تری چون مساله شناخت، ربط حادث به قدیم و بحث از حیات اخروی مدد برساند، تا جایی که بعضی صاحب نظران این توجه را از ممیزات فلسفه اسلامی دانسته اند. فارابی تجرد خیال را چه در قوس صعود و چه در قوس نزول منکر است، بلکه جمیع قوای مربوط به غیب نفس غیر از عقوه عاقله را مادی می داند، لذا قایل است که انسان تنها به عنوان عقل جزیی بعد از موت باقی است و سایر قوای او از بین می رود. ابن سینا همگام با وی، خیال را قوه ای جسمانی می داند و به تبع، به عدم بقای خیال و صور خیالی ملتزم می شود، گرچه نشانه هایی از گرایش به تجرد خیال در بعض آثار او به چشم می خورد.سهروردی با استناد به عالم خیال به حل بسیاری از مسایل و مخصوصا به جمع میان دین و فلسفه؛ و مشاهده و برهان؛ و نقل و عقل نایل می شود. وی علیرغم پیروی از شیخ الرییس در جسمانیت خیال، صور خیالی را مجرد، باقی و موجود در عالم مثال اکبر یا خیال منفصل می شمارد. از اینرو در کتب خود از یک سو برهان بر وجود چنین عالمی که از آن به مثال مطلق و عالم برزخ «برزخ نزولی» تعبیر می شود، اقامه نموده است و از سوی دیگر قوه متخیله و همین طور سایر قوای مربوط به غیب نفس غیرعاقله را مادی می داند و سنخیت بین مدرک و مدرک را حفظ نکرده و قایل به رویت صور خیالی در مثال مطلق توسط نفس می شود.در این میان صدرالمتالهین بر خلاف فلاسفه پیشین، خیال را قوه ای مجرد - به تجرد مثالی - و باقی به بقا نفس و به تعبیر دقیق تر، عامل بقای نفس پس از مفارقت از بدن می داند. از نظر او جمعیت صور خیالیه در موطن وصقع نفس اند و صوری را که نفس اختراع می نماید و از دعابات وهم و قوه خیال است، نمی توان در عالم مثال مطلق دانست. بهشتی که آدم از آن هبوط نمود، مثال مطلق است و جنتی را که برای متقین مهیا نموده اند، «برزخ صعودی» است نه نزولی. نسبت صور خیالی به قوه تخیل و متخیل نسبت علت به معلول است نه حال به محل و مقیام صور خیالی به نفس قیام صدوری است نه حلولی و صور علمیه مخلوق نفس و نفس منشا صور است. اثبات اختصاص این نظریه به ملاصدرا و نقد نظریه سهروردی و ابن سینا بر اساس آن با عنایت به نتایج و آثار فلسفی مترتب بر هر یک، هدف اصلی این مقاله است.
چکیده عربی:المراد من البرزخ فی هذا البحث ملکه الخیال و عالم الصور الخیالیه بوصفه واسطه بین العالم العقلی والعالم الجسمانی. و قد کان الخیال من الموضوعات المهمه طوال تاریخ الفلسفه الاسلامیه منذ زمن الفارابی والی یومنا هذا، و له دوره فی معالجه العدید من القضایا و المسائل الغامضه نظیر اشکالیه المعرفه، و ربط الحادث بالقدیم، والحیاه الأخرویه، الی درجه أن بعض الباحثین اعتبروا الاهتمام بهذا الموضوع من میزات الفلسفه الاسلامیه. ینکر الفارابی تجرد الخیال فی قوس الصعود و قوس النزول، بل یری کافه القوی الخاصه بغیب النفس ذات طابع مادی ماعدا القوه العاقله. لذلک یعتقد أن الانسان یبقی بعد الموت علی شکل عقل جزئی و حسب، أما سائر قواه فتضمحل وتتلاشی. ویجاریه ابن سینا فی أن الخیال قوه جسمانیه، لهذا یذهب الی عدم بقاء الخیال والصور الخیالیه. هذا رغم وجود قرائن تدل علی قوله بتجرد الخیال فی بعض اعماله.و یتوکأ السهروردی علی عالم الخیال لیعالج به الکثیر من القضایا المهمه کالتوفیق بین الدین والفلسفه، والمشاهده والبرهان، والنقل والعقل. و رغم اتباعه للشیخ الرئیس فی جسمانیه الخیال، الا انه یؤکد علی تجرد الصور الخیالیه وبقائها و وجودها فی عالم المثال الاکبر أو الخیال المنفصل. لذلک نراه من ناحیه یقیم البراهین لصالح وجود مثل هذا العالم الذی یسمی المثال المطلق وعالم البرزخ «البرزخ النزولی»، و من ناحیه ثانیه یعتبر قوه الخیال و غیرها من القوی المتعلقه بغیب النفس غیر العاقل قوی مادیه، و لا یحفظ السنخیه بین المدرک والمدرک، و یذهب الی قدره النفس علی رؤیه الصور الخیالیه فی المثال المطلق.أما صدرالمتألهین فإنه بخلاف الفلاسفه الذین سبقوه یعد الخیال قوه مجرده بالتجرد المثالی و باقیه ببقاء النفس، و بعباره ادق فهی سبب بقاء النفس بعد مفارقتها للبدن. یعتقد صدر المتألهین ان کافه الصور الخیالیه موجوده فی موطن النفس أو صقع النفس، أما الصور التی تخترعها النفس وهی من دعابات الوهم وقوه الخیال فلا یمکن اعتبارها موجوده فی عالم المثال المطلق. الجنه التی أخرج منها آدم مثال مطلق، والجنه التی اعدت للمتقین «برزخ صعودی» و لیس نزولیا. ان علاقه الصور الخیالیه بقوه الخیال والتخیل کعلاقه العله بالمعلول، و لیس من قبیل علاقه الحال بالمحل، و قیام الصور الخیالیه بالنفس قیام صدوری و لیس حلولیا، والصور العلمیه مخلوقه من قبل النفس أی أن النفس مصدر هذه الصور. الغایه التی نرمی الیها فی بحثنا هذا هی اثبات ان النظریه المذکوره من ابداع الملاصدرا الذی وجه نقوده فی ضوئها لنظریات السهروردی و ابن سینا بالنظر للنتائج و الآثار الفلسفیه المترتبه علی کل واحده من هذه النظریات.