پژوهش ادبیات معاصر جهان
سال:1390 | دوره:16 | شماره:61 |تعداد مقالات:7

تئاتر روایی برتولت برشت که نقطه مقابل تئاتر ارسطویی است، تحول عظیمی را در ادبیات نمایشی آلمان به وجود آورد. مهم ترین وجه تمایز بین تئاتر ارسطویی و غیر ارسطویی، نوع نگرش و تاثیری است که این دو نوع تئاتر روی تماشاگران می گذارند. از دیدگاه برشت، محور موضوعی تئاتر ارسطویی، قضا و قدرگرایی و دغدغه های فردی است. او با طرح تئاتر روایی بر این نوع طرز تفکر که قرن ها بر ادبیات نمایشی جهان به خصوص اروپا حاکم بود، خط بطلان کشید و پیشنهادهایی برای اصلاح ساختارهای سنتی نمایشنامه نویسی ارائه داد. برشت در پی تغییر نوع نگرش بیننده تئاتر بود و برای دستیابی به این هدف می کوشید فرایند ادراک مخاطب را زیر سوال ببرد و برای فهم درست پدیده ها، امور بدیهی را ناشناخته و حیرت آور جلوه دهد. این روش او که به عنوان «بیگانه سازی» مشهور است، با هدف ایجاد دید انتقادی بیننده، بین تماشاگر و نمایش فاصله ایجاد می کند. این جستار در صدد است که با تقابل تئاتر روایی برشت و تئاتر ارسطویی، جهت فکری برشت را در گستره تئاتر روایی و شیوه های مختلف فن بیگانه سازی وی را با استناد به نمایشنامه ننه دلاور و فرزندانش به تصویر بکشد.

هدف این جستار این است که وجوه رنگارنگ بازنمایی گفتمان روایی و به ویژه شیوه جریان سیال ذهن را در مقابل تک گویی درونی، از دیدگاه روایت شناسی و با اشاره به آثار ادبی ایرانی و غربی بررسی کند. مساله اینجاست که این دو شگرد نزدیک به هم را گاهی چنان به کار می برند که گویی یک شگرد بیش نیستند. و همین کنش است که کار دسته بندی این گونه آثار را مشکل کرده است. این مقاله، پس از بررسی آثار و آرای گوناگون در این زمینه، و نیز نگرش به برخی رمان های معاصر فارسی، همگی گونه های بازنمایی گفتمان روایی را بر پیوستاری یگانه می نهد که از بیش ترین حضور شخصیت و کم ترین حضور راوی (تک گویی درونی و انواع آن) تا کم ترین حضور شخصیت و بیش ترین حضور راوی (طیف جریان سیال ذهن) در آمد و شد است. بی گمان بسیاری از اندیشمندان بدین مطالب پرداخته اند، اما این مقاله، تبار واژه شناختی و ادبی این وجوه و مسایل غامض آن ها را پر رنگ تر بررسی می کند.

ادبیات و فرهنگ کشور ما جایگاه ویژه ای را به اسطوره ها، اعم از اسطوره های کهن و نو، اختصاص داده است. علیرغم گستردگی اسطوره های ایرانی، ادبیات معاصر این سرزمین شاهد حضور چشمگیر اسطوره های بیگانه و نشات گرفته از ادبیات خارجی، اعم از شرق و غرب بوده است. در این مقاله، پژوهندگان کوشیده اند تا با بهره گیری از نظرات پیر برونل که رویکرد نوینی را در عرصه نقد اسطوره شناختی ارائه کرده است، به اهمیت نقش و جایگاه اسطوره های غیر ایرانی در متون شعر و ادب فارسی بپردازند. همچنین، تلاش شده تا با استفاده از اصطلاح اسطوره ادبی به نقل از فیلیپ سلیه، هم به اسطوره های ادبی ایرانی به جا مانده از نسل های پیشین و هم اسطوره های ادبی نوپدید-که در ادبیات خارجی ریشه دارند-اشاره شود و میزان نفوذ آن ها در ادبیات فارسی مورد بررسی قرار گیرد. نتیجه این مطالعات ما را از اهمیت نفوذ و سیطره اسطوره های بیگانه در ادبیات سده اخیر کشورمان آگاه کرده و جایگاه ناچیز اسطوره های ایرانی در عرصه شعر معاصر را آشکار می سازد که این اثرپذیری به رغم برخورداری ایران از مجموعه کم نظیری از اساطیر، انجام پذیرفته است، هر چند ورود عناصر بیگانه می تواند برای ادبیات غنای بیشتری فراهم آورد و یا موجب از دست رفتن هویت و اصالت آن گردد.

آبی ترین چشم از تونی موریسون، بیان کننده یکی از ابعاد ایدئولوژی مسلط آمریکاست، در این رمان، گفتمان هژمونیک سفیدپوستان آمریکا، سیاهان را هرچه بیشتر مجبور به پذیرش استانداردهای بورژوازی زندگی می کرد. این پژوهش به جامعه سرمایه داری و استانداردهای بورژوازی ایالات متحده می پردازد و روی عنصر ایستادگی در برابر ایدئولوژی مسلط بر اساس دو مکتب مادیگرایی فرهنگی و نو تاریخی باوری تمرکز دارد. در جامعه آبی ترین چشم، اکثریت قریب به اتفاق سیاهان، از خود بیگانه و از خود متنفرند، کلاودیا و خواهرش دو شخصیتی اند که در برابر استانداردهای زیبایی ایستادگی می کنند. با تاکید بر عنصر مقاومت، در این رمان نظریه نوتاریخی باوران درست به نظر می رسد، چرا که مقاومت های کلاودیا در برابر هژمونی جامعه آمریکا شکست می خورد. اما بنابر نظر آلن سین فیلد- یکی از مادیگرایان فرهنگی- که معتقد به پیروزی احتمالی مقاومت (صدای مخالف) بر ایدوئولوژی مسلط است، در جامعه آمریکایی رمان، چنین فرایندی رخ داده است، امروز سیاهان جامعه آمریکا با تکیه بر عناصر بازمانده و شکوفای فرهنگ آفریقایی-آمریکایی خود به ارزش و زیبایی خود پی برده اند و این کمترین کاری است که مقاومت سیاهان می توانسته انجام داده باشد.

استنلی گرامن واینبام، نویسنده علمی-تخیلی دهه های 1920 و 1930 در آمریکا، واقعیت مجازی را در ابتدای شکل گیری این گونه ادبی در داستان هایش پیش بینی کرد. در آثار واینبام، ماشین در تولید فضا و زمان های مجازی نقش بسزایی دارد. اختراعات داستانی واینبام زمینه را برای فرار ذهن فراهم می کند، اما این سفر نیازی به حضور فیزیکی مسافر ندارد. همچنین، فضا و زمان های مجازی در آثار واینبام آرمانی نیستند، هرچند به آرمانشهر بسیار شبیه اند. این فضا و زمان های مجازی گاهی از ویژگی ضدآرمانشهری نیز برخوردارند، و آرمان ها و رویاهای شخصیت اصلی داستان را در هم می کوبند. واینبام رابطه ای روایی میان ذهن و ماشین برقرار می کند. به نظر می رسد واینبام در خلق آثارش از آتلانتیس نو و اندیشه های فرانسیس بیکن بسیار الهام گرفته است. اما این بدان معنا نیست که او آرمان های بیکن درباره فناوری را به یکباره پذیراست. پژوهش حاضر با مرور چند داستان علمی-تخیلی واینبام، به بررسی چگونگی تاثیر آرمانشهر علمی بیکن بر تعبیر واینبام از مفاهیم ذهن و ماشین در فرایند تولید فناوری خواهد پرداخت. پژوهشگران با بهره گیری از رویکردی تطبیقی، شباهت ها و تفاوت های داستان های علمی-تخیلی واینبام و ارمانشهر داستانی بیکن را باز خواهند جست، و با مستندات لازم نشان خواهند داد که فلسفه علمی بیکن در ابتدای قرن هفدهم، زمینه ساز ایجاد و رواج داستان های علمی-تخیلی در ابتدای قرن بیستم بوده است.

زمانی که کافکا به سال 1912 برای نگارش تمثیلی تحت عنوان «مسخ» دست به قلم می شود، در واقع گلایه و شکوه خود را از زمانه و تاثیرات منفی زندگی صنعتی در قبال ارزش های انسانی بیان می کند. نگاه کافکا در مسخ، نگاهی به انگاره ها و شخصیت خود او در یک جامه سوداگر صنعتی است. کافکا در صدد اثبات مضرات تحولات صنعتی و تاثیرات سوء آن در رفتارهای انسانی است. او رشد جوامع صنعتی را عاملی برای دوری و نادیده گرفتن ارزش های انسانی می داند. در نگرش کافکا انسان زوال یافته از روند شتابان صنعتی شدن به موجودی پوچ و زائد همچون حشره تبدیل می شود. کافکا در مسخ خود را در نقاب حشره ای به نام گرگور زامزا پنهان می کند و در این قالب جامعه پیرامون خود را به زیر ذره بین نقد می برد. نگارنده مقاله بر آن است تا با پرداختن به گزیده هایی از تمثیل مسخ، بر اثبات روند رو به زوال انسانیت و ناتوانی انسان در برابر مدرنیته و از خود بیگانگی انسان حاضر صحه بگذارد.

این مقاله بر آن است نشان دهد چگونه مایکل آنداچی کوشیده تاریخ شرق از دید غرب را در رمان بیمار انگلیسی (1992) بازنویسی کند. در پرتو رویکرد مطالعات استعمار و پسااستعمار و نیز با توجه به نظریه هیدن وایت مبنی بر روایتمندی تاریخ (مجازی بودن ذاتی سخن تاریخی)، نویسندگان کوشیده اند چگونگی به چالش کشیده شدن تاریخ مکتوب را در این رمان بررسی کنند. آنداچی، به عنوان یک نویسنده مهاجر پسااستعماری، سکوت دیرپای تحمیل شده بر به حاشیه رانده شدگان و استعمارشدگان تاریخ را می شکند تا صدای آن ها از پس قرن ها شنیده شود. او، همچنین، در این زمینه نوشتار ادبی را ابزاری برای درهم شکستن استیلای گفتمان متصلب تاریخ نگاری غرب می کند، که در آثار ادبی غربی نیز بازتاب یافته است. از سوی دیگر آنداچی مرز میان تاریخ و داستان را در بیمار انگلیسی مبهم و تار می کند تا با به پرسش کشیدن شان شبه علمی تاریخ، داستان پسااستعماری را ابزاری برای بازنویسی تاریخ از دیدگاه «دیگری» کند.