هنرهای زیبا
سال:1385 | دوره:- | شماره:26 |تعداد مقالات:14

هنر اسلامی ظرف دویست سال گذشته مورد توجه و تامل جدی محققان و مستشرقان بوده است. گروهی این هنر را هنری مقدس با بنیان های نیرومند حکمی و عرفانی می دانند، گروهی حضور عنصر اسلامیت در هنر اسلامی را کاملا نفی می کنند و گروهی آرای دسته اول را غیر مستند بر ادله و شواهد تاریخی می دانند. این تشتت آرا محصول برخی عوامل است: عواملی چون فقدان منابع کافی و لازم در اثبات بنیان های حکمی و عرفانی هنر اسلامی، فقدان مطالعات متدیک و علمی توسط محققان و هنر شناسان بومی و نیز قرار گرفتن برخی از بنیان های نظری هنر در اثبات مفاهیم کلامی و تئولوژیک. این مقاله با تعمق در متون حکمی جهان اسلام سعی کرده است مفاهیمی چون قوه خیال، عالم مثال و نیز ذوق را در آرای امام محمد غزالی مورد توجه و تامل قرار دهد. تعمقی که به نظر نگارنده نتایج مهمی نیز داشته است.

طراحی شهری در دهه 1960 با هدف جستجو برای کیفیت شهر به وجود آمد. این جستجو تا به امروز نیز همچنان با دو هدف عملکردی و زیبایی شناختی ادامه یافته است. در کشور ما حرفه و رشته طراحی شهری به مفهوم امروزی آن، سابقه چندان طولانی ندارد. طی حدود 30 سالی که از معرفی این زمینه در کشور ما می گذرد، علی رغم تجارب متعددی که به دست آمده، نتایج مطلوبی عاید نشده و نمونه های موفقی ارایه نگردیده است. در این مقاله با تحلیل و ارزیابی دو نمونه طراحی (محور نواب در تهران و محور عمار یاسر در قم)، با استفاده از معیارهایی به مقایسه این دو پرداخته، و نگرشی نو در طراحی شهری ارایه خواهد شد. نگرشی که طراحی شهری را از حالت انفعالی به فعال، از شکل گرایی صرف به عملکرد – شکل گرا، از طرح – محوری به فرایند – محوری و از دستوری به تعاملی – مشارکتی تبدیل کرده، ارتقای واقعی کیفیت محیط شهری را هدف غایی خود قرار می دهد.

شهر و اجزای آن، با مبادلاتی که انجام می دهند دچار تحول و تغییر می شوند. تحول و تغییر، کمبودها، مسایل و مشکلات، محدودیت ها و نیازهایی را به همراه دارد. رفع و حل آنها با تعیین و تبیین هدف شروع می شود. پرداختن به کمبودها و نیازها و محدودیت ها، هدف ابزاری، و با توجه به مسایل و مشکلات، هدف اساسی تعیین و تبیین شده، شهر را در مسیر حرکت مشخص قرار می دهد. از این رو تعیین هدف در فرآیند برنامه ریزی شهر ضرورت یافته، تعیین جایگاه آن در فرآیند یاد شده، بیش از پیش احساس می گردد. این بررسی با نگرش سیستماتیک، شهر را در سطوح گوناگون مطرح کرده، کمبودها و نیازها، مسایل و مشکلات و محدودیت های همان سطح از شهر را به عنوان خروجی (تبعیت از اصل سلسله مراتبی) ارایه می دهد. هدف طی فرآیندی تعیین و تبیین می شود. ورودی این فرآیند، خروجی (محصول و الگو) دو مرحله از فرآیند برنامه ریزی شهر، یعنی اهداف فرادست و مرحله شناسایی و شناخت سیستم شهر می باشد. در این مقاله فرآیند تعیین و تبیین هدف به عنوان روشی ارایه می گردد. با استفاده از مولفه ها، ابعاد و مشخصه ها، هدف تعیین و تبیین می شود، تا در ادامه، با اولویت بندی آنها، به عنوان ورودی سایر مراحل فرآیند برنامه ریزی شهری بتواند مورد استفاده قرار گیرد.

در دهه های اخیر، بسیاری از سازمان ها و نهادهای مدیریت و برنامه ریزی بر ترویج نوعی نگرش مشارکتی برای تشویق مدیریت و برنامه ریزی از " پایین به بالا" و تاکید بر اجتماعات محله ای به منظور توانمند سازی آنها و نظارت بر اقدامات توسعه ای تاکید داشته اند.مقاله حاضر که در پی تبیین نقش و جایگاه "رهیافت محله مبنا" به منظور استفاده از آن در نظام برنامه ریزی و مدیریت شهری است سعی دارد که ضمن توضیح اجمالی چگونگی تغییر و تحول در پارادایم شهرسازی؛ عوامل بروز و ظهور نگرش جدید به مدیریت و برنامه ریزی شهری را بررسی کرده، مشخصه های رویکرد جدید را تبیین کرده و ظرفیت های آن را در نظام مدیریت شهری ارائه نماید. بررسی نظریات، دیدگاه ها مشخصات و مفهوم برنامه ریزی محله مبنا نشان داد که رویکرد مذکور در جستجوی تعامل اجتماعی بوده و مشارکت بازیگران محلی را در دستور کار قرار داده است، تسهیل کننده و هماهنگ کننده بوده و کمتر به مداخلات کالبدی فضایی پرداخته و با نگاه فرایند گرا به پایداری تصمیمات در سطوح مختلف خواهد انجامید.

روش گروه بحث ها، روشی سیستماتیک جهت درک مسایل و مشکلات اجتماعی و یافتن راهکارهای مداخله از طریق مطرح کردن سوالات خاص با جهت گیری های مشخص برای به دست آوردن اندیشه، عقاید و مسایل گروه یا گروه های اجتماعی هدف است. در این روش انجام مصاحبه حضوری و برگزاری جلسات با گروه های هدف با توجه به انتظارات تحقیق، صورت می گیرد. مقاله حاضر کاربرد این روش را در جهت بازخوانی و شناسایی مسایل موجود در محلات فقیر نشین و غیر رسمی شهری شهر بندرعباس مورد توجه قرار می دهد. به کارگیری این روش در شناسایی مسایل بافت های غیر رسمی سکونتی در شهر بندرعباس، نشان داد با توجه به انجام طراحی درخت مساله، میزان انطباق نتایج با واقعیت های مقبول اجتماع محلی، که اساس حرکت برنامه ریزی را تشکیل می دهد، بسیار بالا بوده و می تواند به عنوان چارچوب قابل استناد در تدوین برنامه های مداخله مورد استفاده قرار گیرد. نکته مهم حاصل از اعمال این روش، دستیابی به ریشه های اساسی مشکلات اجتماع محلی نظیر فقدان نهادهای محلی و توجه به ظرفیت سازی گروه های هدف بود که در ابتدای مطالعات عمدتا تصور می شد در چارچوب نیازهای عمرانی خلاصه شود.

حس مکان به معنای ادراک ذهنی مردم از محیط و احساسات کم و بیش آگاهانه آنها از محیط خود است که شخص را در ارتباطی درونی با محیط قرار می دهد، به طوری که فهم واحساس فرد با زمینه معنایی محیط پیوند خورده و یکپارچه می شود. این حس عاملی است که موجب تبدیل یک فضا به مکانی با خصوصیات حسی و رفتاری ویژه برای افراد خاص می گردد. حس مکان علاوه بر این که موجب احساس راحتی از یک محیط می شود، از مفاهیم فرهنگی مورد نظر مردم، روابط اجتماعی و فرهنگی جامعه در یک مکان مشخص حمایت کرده و باعث یاد آوری تجارب گذشته و دست یابی به هویت برای افراد می شود.با توجه به اهمیت این حس در ارتقای کیفیت فضای طراحی شده، این پژوهش به بررسی مفهوم حس مکان و عوامل موثر بر آن پرداخته و تاثیر عوامل کالبدی و عوامل شناختی استفاده کنندگان بر احساس افراد نسبت به فضا را بررسی می کند. این مقاله در ابتدا به معنای حس مکان و مفهوم آن از دیدگاه های مختلف پرداخته و در نهایت سطوح مختلف و عوامل شکل دهنده آن را بیان می کند و در نهایت مدلی برای نشان دادن چگونگی تاثیرات این عوامل ارایه می کند. مدل پیشنهادی قابل فهم و کاربردی این مقاله می تواند چارچوبی برای آگاهی طراحان نسبت به چگونگی تاثیر فضای معماری بر حس استفاده کنندگان فراهم آورد.

صبح روز سه شنبه مورخ 4/12/1383 زلزله ای با شدت 6.5 ریشتر در منطقه شهرستان زرند – استان کرمان – رخ داد که به کشته شدن بیش از ششصد نفر و مجروح شدن هزاران تن انجامید. بررسی های انجام شده پس از زلزله های مختلف رودبار، قائنات و بم نشان از آن داشت که از میان آسیب های گوناگون ناشی از مراحل شکل گیری ساختمان – از بدو سیاست گزاری تا بهره برداری – آسیب های ناشی از مرحله اجرا همواره از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده اند. در این مرحله حساس، متاسفانه کم توجهی و اهمال از یک سو و دستورالعمل های ساختمانی تدوین نشده ولی رایج از سوی دیگر، منشا، اصلی ناهنجاری ها را تشکیل می دهند. بدین ترتیب است که به نظر می رسد ما از جنبه های مختلف آموزش در سطوح گوناگون طراحی، نظارت و اجرا غافل بوده ایم. آموزشی که علاوه بر جنبه های آکادمیک، در شکل آگاهی دهنده و حساسیت برانگیز آن نزد عامه مردم نیز بسیار کم اثر و گاه غایب بوده است. در این مقاله سعی شده است با بازدید از منطقه و توجه به گونه های ساختمانی حاضر، این مرحله از شکل گیری ساختمان مورد توجه قرار گیرد و با در نظر گرفتن آیین نامه 2800 بدین پاسخ دست یابیم که اجرای نامناسب ساختمان ریشه در کدام مقوله دارد.

در اولین سال های دهه 1340 خورشیدی تغییری در ساختار اجتماعی و اقتصادی روستاهای ایران پدید آمد و نظام دیرپای زمین داری دگرگون شد. تا پیش از پیدایش شرایط جدید که در نهایت به اصلاحات ارضی انجامید، دولت ها بر درآمد حاصل از تولید کشاورزی متکی بودند.اصلاحات ارضی در ایران از سویی بخش کثیری از دهقانان را از ستم ارباب رهانید و از سویی دیگر، با حذف مدیریت تولید زراعی و کشاندن سرمایه ها از روستا به شهر، افول تولید کشاورزی و مهاجرت به شهرها را باعث گردید.روستای پس از اصلاحات ارضی تحت تاثیر این پی آمدها، به شهر وابسته گشت، الگوی گسترش و معماری شهری را پذیرفت و خزشی تدریجی از موقعیت پیشین به سمت جاده – به مثابه شریان دسترسی و بهره مندی از خدمات شهر – را آغاز کرد. حصارهای درهم تنیده پیشین شکسته شد، فضاهای سکونتی شبه شهری وسعت یافت و ورود و استفاده از مصالح و شیوه های غیر بومی ساخت و ساز چهره روستا را تغییر داد.

در بناهای دوره سلجوقی و ایلخانی دو نوع تزیین اساسی دیده می شود: تزیین آجری و تزیین گچبری، توپی گچی ته آجری زینتی است که با استفاده از گچ و آجر به وجود می آید؛ اما نه در رده تزیینات گچی قرار می گیرد و نه در زمره تزیینات آجری. آرایه ای است قائم به ذات، با پشتوانه بصری قوی که با سادگی ابتدایی و هماهنگی چشم نواز ساختمان را از بند تزیینات پیچیده و رمز آلود جدا ساخته، نوعی رهایی و آزادی در ترکیب تزیینات بنا به وجود می آورد. علت اصلی ایجاد توپی های گچی علاوه بر مباحث زیبا شناختی اعتماد معماران و اساتید زمان صفویه با پاتین روی آجرها که ماده سخت نگهدارنده بدنه آجری و عدم تراش این پاتین و کاربرد بند کشی های گچی به خاطر پوشاندن عیوب آجرها و جلوگیری از همان تراش در از بین بردن پاتین آجر بوده است.

این مقاله کندو کاوی است برای یافتن و باز نمودن جنبه های گوناگون نظام آموزشی استاد – شاگردی در نقاشی دوره قاجار و تبدیل آن به نظام آموزشی آکادمیک یا مدرسه ای و همگانی شدن این نظام، فرضیه اصلی این مقاله هم بر این محور استوار است که تبدیل این دو نظام به یکدیگر و جایگزینی دومی به جای اولی، بر اثر فراهم آمدن اسباب و امکاناتی میسر شد که از ارتباط ایران با غرب فراز آمد و در حقیقت این تحول بازتابی سر راست از تعامل هنری بین ایران و اروپا بود و گر چه این تعامل از روزگار صفویان پدیدار شد ولی در دوره قاجار از همه جهت نفوذ و تاثیری چشمگیر بر جای گذارد. گفتنی است که این تبدیل و تبدل با حمایت دربار صورت گرفت و در حقیقت تحولی از فراز بود نه از فرود؛ ولی عوامل "فرود" و فرودست جامعه بیشترین بهره را از آن گرفت.  

تناقص یا هماهنگی هنر قدسی با وجوه مختلفی از تکنولوژی، موضوع بحث این مقاله است. دغدغه خدشه دار شدن ابعاد قدسی زندگی توسط این پدیده، موجب می شود تا جایگاه تکنولوژی در عرصه های گوناگون مورد بررسی قرار گیرد. مباحث هنر و تکنولوژی در جهان هستی و نیز قداست و فضای قدسی، مداخلی برای ورود به مقوله فوق قرارداده شده اند که درک منشا اصلی هنر مقدس و نوع بیان آن را سهل می کنند. طرح متغیرهایی از قبیل انسان مقدس، کتاب مقدس، فضا و مکان های مقدس، اثبات می کند که قداست واقعی نمی تواند از آن هر آن چه ماورای طبیعت است باشد؛ بلکه سایه و روح الهی است که از تقدس وجود خود، در فضا، مکان، انسان و هنر قرار می دهد. از این روی، این که اثر هنری با ابزار بدوی و یا تکنیک های نوین به ثمر رسیده باشد، در بیان قدسی آن تاثیری ندارد.

نوشتن تبیین گفتار است و نوشته را شکل بصری سخن می توان شمرد. از اولین آثار چاپی تا اولین پوستر، نوشته در پیوند با کلام و حلقه واسطه میان محتوی پیام و گیرنده است. نوشته اگر چه در قالب خوشنویسی و یا تایپوگرافی ارایه شود در آثار گرافیکی حایز اهمیت است.پوستر از دو بخش مهم تصویر و نوشته شکل می گیرد. در این مقاله به بررسی اهمیت نوشته در پوستر، و تحولات آن طی یک صد سال اخیر می پردازیم. در تحولات پوستر همواره نوشته نقش و جایگاه ویژه داشته و تغییر آن در تغییر سبک های طراحی گرافیک موثر است. همچنین گرافیک در قرن بیستم از سبک های نقاشی نیز تاثیراتی اخذ کرد که در ضمن این تحقیق بدان پرداخته خواهد شد. این تاثیرات به نحوه کاربرد نوشته یا حروف در سبک های نقاشی مربوط است. به نظر می رسد در طی سال ها با وجود انواع گرایشات و تغییرات کاربرد نوشته در اثر گرافیکی، محورعمده این تغییرات بر خوانایی و وضوح و یا عدم اهمیت خوانایی و روشنی نوشته مطرح گشته است. در چند سال اخیر این بحث به گرافیک ایران نیزکشیده شد. در این جا با مطرح کردن انواع گرایش ها در این زمینه بی آن که مجال پرداختن به آن در ایران را داشته باشیم، کوشش شده تحولات نوشته و یا تایپوگرافی بررسی شود.