مجله پزشکی هرمزگان
سال:1386 | دوره:11 | شماره:4 |تعداد مقالات:13

مقدمه: استعمال دخانیات از مشکلات مهم بهداشت عمومی به شمار می رود و یکی از عوامل قابل پیشگیری بیماریها و مرگ های زودرس شناخته شده است. هدف این مطالعه تعیین الگوی استعمال سیگار و قلیان در جمعیت بالای 15 سال ساکن شهر بندرعباس بود.روش کار: در یک مطالعه جمعیتی با استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای 1810 نفر از افراد بالای 15 سال ساکن شهر بندرعباس انتخاب شدند. اطلاعات دموگرافیک و وضعیت استعمال سیگار و قلیان به روش مصاحبه حضوری با نمونه های انتخابی جمع آوری شد و با استفاده از نرم افزار آماری SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.نتایج: شیوع استعمال سیگار در کل افراد مورد بررسی 11.7% بود. 22.7% مردان و 0.9% زنان سیگاری بودند و اختلاف آماری معنی داری بین آنها وجود داشت (P<0.0001). شیوع استعمال قلیان در کل افراد مورد بررسی 9.1% بود. 4.6% مردان و 13.6% زنان قلیان استعمال می کردند و اختلاف آماری معنی داری بین آنها وجود داشت (P<0.0001). استعمال سیگار و قلیان ارتباط معنی داری با سن و تحصیلات داشت (P<0.0001).نتیجه گیری: الگوی استعمال سیگار در جمعیت مورد بررسی با اکثر مطالعات مشابه در این زمینه مطابقت دارد. اما استعمال قلیان به میزان قابل توجهی بیشتر از مناطق دیگر کشور می باشد. لذا توصیه می شود مطالعات بیشتری در این زمینه انجام شود تا علل گرایش مردم (بویژه خانم ها) به استعمال قلیان مشخص شود.

مقدمه: سیگار کشیدن با افزایش معنی دار خطر بیماریهای قلبی عروقی در ارتباط است. مطالعات قبلی بیانگر تاثیر نامطلوب سیگار کشیدن بر الگوی لیپیدهای سرمی می باشند. ولی شواهدی مبنی بر ارتباط با سیگار کشیدن و عوامل تشکیل دهنده سندرم متابولیک نظیر لیپید پرفایل و چاقی وجود ندارد. هدف از این مطالعه تایید فاکتورهای شیوه زندگی نظیر سیگار کشیدن بر اجزا سندرم متابولیک می باشد.روش کار: در این مطالعه، توصیفی- تحلیلی، 5573 نفر مردان غیردیابتی مورد بررسی قرار گرفتند. افراد شرکت کننده شاخص های بیوشیمیایی شامل کلسترول تام (TC) و تری گلیسرید (TG) و HDL و LDL مستند اندازه گیری شدند. یافته های بالینی و آزمایشگاهی بین سیگاری ها و غیرسیگاری ها با استفاده از آزمونهای t و کای اسکوئر مقایسه شدند.نتایج: نتایج نشان داد که LDL کلسترول (111.65±40.49 در مقابل 115.34±39.3) و تری گلیسرید (172.32±116.83 در مقابل 175.13±102.05) در سیگاری ها بالاتر از غیرسیگاری ها می باشد. شاخص توده بدنی، دور کمر، نسبت دور کمر به دور لگن در سیگاری ها پایین تر بود. میانگین فشار خون سیستولی (117.25±17.745 در مقابل 112.06±15.888 میلی متر جیوه) و فشار خون دیاستولی (76.23±10458 در مقابل 73.66±10.084 میلی متر جیوه) در سیگاری ها به طور معنی داری کمتر از غیرسیگاری ها بود (P<0.05). نسبت افراد با دو فاکتور سندرم متابولیک بر طبق ATPIII تری گلیسرید 150mg/dl³ و HDL<40mg/dl در سیگاری ها بالاتر از غیرسیگاری ها بود (33% و 39.64%) (P<0.05) ولی درصد سیگاری ها با سه فاکتور سندرم متابولیک به طور غیرمنتظره ای بالاتر بود (49.62% و 43.82%).نتیجه گیری: یافته ها بیانگر این فرضیه است که فاکتورهای شیوه زندگی نظیر سیگار کشیدن بر روی فاکتورهای سندرم متابولیک تاثیر منفی بر جامی گذارند. البته معنی دار بودن تفاوتها ممکن است بخاطر حجم نمونه زیاد که در این مطالعه مورد استفاده قرار گرفته است، باشد و تفاوتها از نظر بالینی معنی دار نباشد که نیاز به مطالعات بیشتر احساس می شود.

مقدمه: سیگار به عنوان اولین علت قابل پیشگیری مرگ و میر در دنیا شناخته می شود. عوامل موثر بر ترک از گستره وسیعی مشتمل بر مسایل اجتماعی، خانوادگی و فردی تشکیل شده است. وابستگی شدید به نیکوتین نیز یکی از عوامل برجسته ای است که ترک سیگار را برای فرد بسیار مشکل می سازد. ابزارهایی برای اندازه گیری میزان وابستگی به نیکوتین جهت استفاده بالینی وجود دارد که یکی از مناسب ترین، پرکاربردترین و غیرتهاجمی ترین آنها، آزمون فاگروشتروم می باشد.روش کار: این مطالعه به صورت مقطعی- تحلیلی انجام شده است. اطلاعات از طریق بررسی پرونده کلیه افراد سیگاری که در طی سالهای 80 الی 82 در دوره های آموزشی- درمانی ترک کلینیک ترک سیگار تهران شرکت کرده بودند، بر اساس پرسشنامه طراحی شده، جمع آوری شد و ارزیابی میزان وابستگی با استفاده از آزمون فاگرشتروم (FT) و بررسی ترک بر اساس بیان فرد مبنی بر عدم مصرف سیگار از جلسه سوم دوره درمان به بعد و تایید با اندازه گیری میزان مونواکسیدکربن بازدمی، صورت گرفت. سپس اطلاعات بدست آمده توسط نرم افزار SPSS و استفاده از آزمون T-test و مجذور کای مورد بررسی قرار گرفت.نتایج: در این مطالعه، 987 نمونه مورد بررسی قرار گرفتن که 786 نفر (79.6%) را مردان تشکیل می دادند. بررسی میزان وابستگی به تیکوتین مشخص نمود که بیش از نیمی (544 نفر- 52%) از افراد مراجعه کننده دارای وابستگی زیاد، 330 نفر (33.8%) وابستگی متوسط و 112 نفر (11.4%) وابستگی کم بودند. میزان موفقیت در ترک در انتهای دوره با کسر گروه حذف شده 89.6% (642 نفر) بدست آمد. بررسی ارتباط نتایج ترک در پایان دوره با میزان وابستگی به نیکوتین (آزمون فاگشتروم) در افراد شرکت کننده در طرح با در نظر گرفتن سه گروه موفق، شکست و حذف نشان داد که بیشترین میزان موفقیت در ترک در افراد با وابستگی کم (79 نفر- 70.5%) و کمترین میزان موفقیت در افراد دارای وابستگی بالا (323 نفر- 59.4%) وجود داشته است (P<0.001).نتیجه گیری: بنظر می رسد کسانی که وابستگی زیاد به نیکوتین دارند، با درصد کمتری موفق به ترک می شوند. بنابراین پیشنهاد می گردد تا تمهیدات ویژه ای مشتمل بر تشکیل دوره های خاص و با مدت زیادی طولانی تر و با استفاده از ترکیبات چند دارویی برای ترک افراد دارای وابستگی بالا صورت گیرد.

مقدمه: سازمان بهداشت، کیفیت زندگی را به مفهوم درک برداشت هر فرد از موقعیت خود در زندگی با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی دانسته است. هدف این مطالعه بررسی ارتباط آگاهی، خودکارآمدی و کیفیت زندگی با کنترل قد خون و چربی خون در افراد مبتلا به دیابت قندی، بر اساس مصرف دخانیات بیماران می باشد.روش کار: این مطالعه یک مطالعه مقطعی بوده و در مدت سه ماه در کلینیک دیابت شهر بندرعباس انجام گرفت. 125 بیمار مبتلا به دیابت نوع دوم به روش سرشماری وارد مطالعه شدند. تمامی بیماران دارای سابقه بیش از یکسال مبتلا به دیابت بودند. پرسشنامه کیفیت زندگی WHOQOL BREF-26، پرسشنامه استاندارد خودکارآمدی و پرسشنامه استاندارد دانش و آگاهی در بیماران دیابتیک مورد استفاده قرار گرفت. در این بیماران، میزان HbAlc، میزان LDL میزان تری گلیسرید، میزان کلسترول تام، میزان HDL، سنجیده شده است. کلیه داده ها پس از جمع آوری بوسیله نرم افزار SPSS12 و استفاده از t-test و آزمون من ویتنی تجزیه و تحلیل شد.نتایج: میانگین دانش و آگاهی در بیماران سیگاری کمتر از بیماران غیرسیگاری و معنی دار بود. سطح کیفیت زندگی بیماران سیگاری کمتر از غیرسیگاری و معنی دار بود (P<0.01). میزان توانایی تمرکز در بیماران سیگاری کمتر از بیماران غیرسیگاری بود (P<0.04). احساسات منفی مانند غمگینی، نگرانی و افسردگی در بیماران سیگاری بیشتر از بیمارانی بود که سیگار نمی کشیدند (P<0.05).نتیجه گیری: با وجود این که در این بررسی، تفاوت میان بیماران دیابتیک غیرسیگاری بر اساس پرسشنامه های ذکر شده مشخص شد، ولی با مقایسه بین متغیرهای آزمایشگاهی، هیچگونه اختلاف معنی داری بین افراد دیابتیک سیگاری و غیرسیگاری ملاحظه نشد. بنابراین پیشنهاد می گردد که یک مداخله آموزشی جهت بالا بردن سطح دانش و آگاهی بیماران دیابتیک سیگاری انجام گیرد.

مقدمه: بر اساس نظریه های جراحان امریکا، مهمترین و قابل پیشگیری ترین علت مرگ در آمریکا مصرف سیگار می باشد. در این کشور سالانه 440000 نفر در اثر استعمال سیگار گرفتار دام مرگ می شوند و این در حالی است که شیوع استعمال سیگار در میان جوانان در حال افزایش و سن شروع آن رویه کاهش می باشد. هدف این مطالعه بررسی عوامل موثر بر رفتار کشیدن سیگار بر اساس مدل بزنف در دانشجویان خوابگاههای اصفهان می باشد.روش کار: در یک مطالعه توصیفی- تحلیلی، تعداد 100 نفر از دانشجویان خوابگاههای علوم پزشکی اصفهان (جی و خرازی) که در حال استعمال سیگار بودند، بطور تصادفی ساده انتخاب و اطلاعات از طریق پرسشنامه محقق ساخته که روایی و پایایی آن مورد تایید قرار گرفته بود، جمع آوری و داده ها با استفاده از آزمون کای دو، آنالیز واریانس و ضریب همبستگی پیرسون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.نتایج: نتایج نشان می دهد که از بین عوامل قادر کننده موثر بر رفتار کشیدن سیگار، عامل دسترسی آسان به سیگار (44%) و از عوامل نرمهای انتزاعی، دوستان سیگاری (52%) دارای بیشترین فراوانی بودند. همچنین بر اساس آزمون کای دو رابطه معنی داری بین عوامل قادرکننده و زمان شروع استعمال سیگار و همچنین بین نرمهای انتزاعی و سیگاری بودن پدر پیدا شد (P<0.05).نتیجه گیری: نتایج، اهمیت هنجارهای انتزاعی و عوامل قادر کننده موثر را که بر رفتار کشیدن سیگار موثر هستند را نشان می دهد.

مقدمه: بیماریهای قلبی و عروقی در صدر بیماریهای منجر به مرگ و میر قرن و بیست و یکم می باشند. از میان عوامل خطرآفرین قابل پیشگیری این بیماریها، می توان از کنترل مصرف دخانیات نام برد و در این میان، برآورد میزان مصرف دخانیات و مواد مخدر اقشار مختلف جهت اجرای برنامه های آموزشی مداخله ای، از اهمیت بالایی برخودار می باشد. هدف مطالعه حاضر، بررسی وضعیت مصرف دخانیات و مواد مخدر در مشاغل مختلف بندرعباس می باشد.روش کار: در یک مطالعه مقطعی توصیفی، بر روی 2114 نفر رانندگان کامیونها، تریلرها و اتوبوس های بین شهری و همچنین 600 صیاد، 612 نفر از کشاورزان، 502 دانشجو و نیز 500 نفر از کارمندان بندرعباس در سالهای 85 و 86 بصورت نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب گردیدند. پرسشنامه شامل خصوصیات دموگرافیک و عادات مصرف مواد دخانی بصورت حضوری برای تک تک واحدهای نمونه تکمیل گردید. در پایان داده ها با بکارگیری نرم افزار آماری SPSS 14 و استفاده از روشهای آماری توصیفی و آزمونهای آماری Chi-square و t-test تجزیه و تحلیل گردیدند.نتایج: در جمعیت مورد مطالعه، 72.6 درصد رانندگان، 44 درصد صیادان، 18.8 درصد کارمندان، 28.7 درصد کشاورزان و 42.4 درصد دانشجویان یکی از مواد دخانی نظیر سیگار، قلیان و یا پیپ به صورت روزانه مصرف می کردند. میانگین مصرف سیگار در رانندگان حدود 14 نخ در روز و میانگین مصرف قلیان در این قشر حدود 1.2 سر در روز محاسبه گردید.نتیجه گیری: با توجه به نتایج بدست آمده، به نظر می رسد اعمال اقدامات آموزشی مداخله ای جهت بالاتر بردن سطح آگاهی اقشار مختلف از اهمیت بالایی برخوردار است.

مقدمه: پریودنتیت بیماری شایع التهابی نسوج نگهدارنده دندان هاست که توسط باکتری ها ایجاد شده و منجر به التهاب و از دست دادن غیر قابل برگشت حد چسبندگی لثه، تخریب استخوان آلوئول و از دست دادن دندانها می شود. اگر چه عفونت برای ایجاد پریودنتیت ضروری می باشد ولی شدت و پیشرفت آن به عواملی از جمله ارث، رفتارهای بهداشتی و شرایط محیطی دارد. مصرف دخانیات یکی از عوامل عمده محیطی در ایجاد پریودنتیت می باشد. هدف از انجام این تحقیق، بررسی تاثیر مصرف دخانیات روی شدت بیماریهای پریودنتال در افراد 50-20 ساله مبتلا به پریودنتیت مراجعه کننده به مرکز بهداشتی درمانی در شهر کرمان بوده است.روش کار: این پژوهش یک مطالعه مقطعی، توصیفی تحلیلی است که روی 384 بیمار 50-20 ساله مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی که دچار پریودنتیت مزمن بودند و به روش چندمرحله ای انتخاب شده بودند، انجام شد. ابزار گردآوری اطلاعات شامل پرسشنامه و معاینه بالینی بیمار بود. پرسشنامه شامل اطلاعات دموگرافیک و مصرف دخانیات بصورت سیگار و قلیان بود. معاینه بالینی بیمار با استفاده از آینه سطح دندان پزشکی و سوند ویلیامز انجام گرفت. سپس داده ها با استفاده از آزمون کای دو و آنالیز واریانس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.نتایج: در این تحقیق، 39.4% مرد و 60.6% زن با میانگین سنی 38.3±6.22 سال بودند. 39% افراد سیگار مصرف می کردند و 17.9% افراد از قلیان استفاده می کردند. میزان از دست دادن حد چسبندگی بالینی کمتر یا مساوی 3.5 میلی متر در 41.1% و 3.5-5.5 میلی متر در 48.4% افراد و بیش از 5.5 میلی متر در 10.4% افراد مشاهده شد. رابطه معنی داری بین مصرف سیگار و شدت بیماری پریودنتال و همچنین مصرف قلیان و شدت بیماری پریودنتال مشاهده شد (P<0.05).نتیجه گیری: نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که مصرف دخانیات بصورت سیگار یا قلیان بایستی به عنوان عامل خطر مهمی در طرح درمان بیماران مبتلا به پریودنتیت مورد ملاحظه قرار گیرد.

مقدمه: استنشاق دود دخانیات محیط توسط افراد غیرسیگاری موجب بروز عوارضی چون سرطان ریه، بیماری ایسکمی قلبی و آسم در بزرگسالان و سندرم مرگ ناگهانی شیرخواران، آسم، کاهش رشد جنینی و مشکلات تکامل عصبی در کودکان خواهد شد. این مطالعه با هدف تعیین خصوصیات دموگرافیک و اجتماعی افراد در معرض دود سیگار و نیز بررسی تاثیر مداخلات جامعه نگر جهت کاهش تماس با دود دخانیات در شهرهای اصفهان، نجف آباد و اراک انجام شد.روش کار: این مطالعه جزیی از برنامه قلب سالم اصفهان است که در آن 12600 نفر از ساکنان بزرگسال و 4000 نفر از کودکان و نوجوانان شهرهای اصفهان، نجف آباد و اراک. به روش نمونه گیری چندمرحله ای انتخاب شدند. اطلاعات دموگرافیک، مدت زمان تماس با دود سیگار و مکان تماس با آن به کمک پرسشنامه های استانداردسازی شده جمع آوری گردید. مداخلات مبتنی بر جامعه جهت کاهش تماس با دود سیگار محیط در افراد غیرسیگاری در شهرهای اصفهان و نجف آباد (مورد) در مقایسه با شهر اراک بعنوان مرجع (شاهد) انجام شد داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS و آزمونهای t کای اسکویر و آنالیز واریانس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.نتایج: فراوانی استنشاق دود سیگار در شهرهای مورد مداخله و شاهد طی سه سال ارزیابی متوالی کاهش قابل ملاحظه ای را نشان می دهد (P<0.0001). میانگین مدت زمان تماش با استنشاق دود سیگار بر حسب دقیقه در هفته در سالهای قبل و بعد از مداخله در شهرهای مورد و شاهد کاهش معنی داری داشت (P<0.0001). در شهرهای مورد بررسی، فراوانی تماس با استنشاق دود سیگار در افراد مجرد، مطلقه و دانشجو بطور قابل ملاحظه ای از سایرین بالاتر بود (P<0.0001).نتیجه گیری: فراوانی قابل توجه با استنشاق دود سیگار در گروه سنی جوانان و نیز در دانشجویان و افراد مجرد حاکی از شرایط آلودگی محیط خانوادگی، تحصیلی و کاری این افراد می باشد که آنها را در معرض خطر بیماریها و احتمال تبدیل شدن به یک سیگاری فعال قرار می دهد. مداخلات گسترده جهت کاهش این روند باید در اولویت برنامه های سلامت جامعه قرار گیرد.

مقدمه: دود سیگار از شایع ترین آلاینده های فضایی بسته است. با توجه به اینکه دستگاه ایمنی و ریه ها در سنین پایین در حال رشد هستند، تماس با این مواد در این سنین می تواند آثار زیان باری را بدنبال داشته باشد. به نظر می رسد تماس با دود سیگار بعنوان یک علت برای بروز حملات خس خس نباشد، بلکه بعنوان یک عامل تشدید کننده است. این مطالعه با هدف شناسایی ارتباط مواجهه محیطی دود سیگار با شروع و شدت علایم آسم و آلرژی در شهر یزد طراحی و اجرا گردیده است.روش کار: مطالعه به روش توصیفی مقطعی در بین دانش آموزان انجام شده است. روش نمونه گیری در مدارس بصورت خوشه ای تصادفی ساده و در هر مدرسه بصورت سرشماری بین دانش آموزان بوده است. برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه استاندارد لیساک استفاده شده است. پرسشنامه ها در محیط نرم افزاری SPSS و با استفاده از آزمونهای کای اسکوئر و ANOVA مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.نتایج: در این مطالعه، 2769 دانش آموز 7-6 ساله و 3201 نوجوان 14-13 ساله مورد بررسی قرار گرفته اند. پدران 24.5% جامعه مورد مطالعه سیگاری بودند. شیوع علایم آسم در هر دو گروه سنی و رینیت آلرژیک در گروه سنی 14-13 در کودکانی که فرد سیگاری در منزل زندگی می کرده است. با اختلاف معنی داری بیشتر می باشد. تماس با دود قلیان در منزل و وجود مادر سیگاری در اطفال 7-6 ساله باعث افزایش معنی دار علایم آسم رینیت آلرژیک شده است. در 14-13 ساله ها وجود پدر سیگاری باعث افزایش معنی داری رینیت آلرژیک و وجود فرد سیگاری در منزل سبب افزایش فراوانی خس خس سینه و با علایم رینیت آلرژیک با اختلاف معنی داری شده است.نتیجه گیری: نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهد که تماس با دود سیگار در دوران کودکی همراه با افزایش شانس خطر بیماریهای آتوپیک بخصوص آسم و رینوکنژکتیوت می باشد. توجه والدین در مورد مضرات تماس کودکان با دود سیگار و قلیان در بروپ و یا تشدید علایم آسم و آلرژی در آنها و لزوم اجتناب از این موضوع توصیه می گردد.

مقدمه: یکی از رفتارهای غیربهداشتی که سلامتی افراد جامعه را به خطر انداخته و هزینه های قابل توجه ای را بر جوامع تحمیل می کند، مصرف سیگار است. توجه به این گونه رفتارها در سنین نوجوانی و جوانی که زمان شکل گیری هویت فرد است از اهمیت خاصی برخوردار است. پژوهش حاضر با هدف تعیین وضعیت استعمال سیگار و علل آن در دانشجویان دانشگاه بندرعباس انجام شد.روش کار: در این مطالعه توصیفی، 200 نفر که به روش نمونه گیری تصادفی خوشه ای از دانشجویان دانشگاه بندرعباس انتخاب گردید. جمع آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه ای شامل دو قسمت، قسمت اول اطلاعات دموگرافیک و قسمت دوم عادات مربوط به استعمال سیگار بود، انجام گرفت و برای تجزیه و تحلیل آماری از نرم افزار SPSS استفاده شد.نتایج: نتایج بررسی نشان داد که 9% دانشجویان سیگار و 12% قلیان و 20.5% هر دو را تجره نموده بودند. 34.5% آنها فرد سیگاری در خانواده خود داشته اند و مهمترین عامل مصرف سیگار به ترتیب 29% تفریح و سرگرمی، 13.5% معاشرت با دوستان سیگاری و 10.5% دسترسی آسان به آن را بیان نمودند. بین سن، جنس و وجود فرد سیگاری در خانواده، با استعمال سیگار بر اساس آزمون کای ارتباط معنی داری مشاهده گردید.نتیجه گیری: رفتارهای بهداشتی اکتسابی است و در عین حال قابل آموزش تغییر می باشند. آموزش بهداشت بویژه به نوجوانان و جوانان نسبت به مضرات سیگار یکی از راههای مناسب در پیشگیری از استعمال آن می باشد.

مقدمه: ارتقا بهداشت و تامین سلامت افراد جامعه از ارکان مهم پیشرفت جوامع می باشد. اهمیت موضوع سلامت و علل مرتبط با آن محققان را بر آن داشته که به بررسی عوامل مرتبط با سلامت بپردازند. هدف این مطالعه تعیین ارتباط مصرف سیگار با سلامت عمومی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی ایران بود.روش کار: در این مطالعه تحلیلی، تعداد 1300 دانشجو در مطالعه شرکت کردند. نمونه گیری به صورت طبقه ای انجام شد. جمع آوری اطلاعات از طریق استفاده از پرسشنامه مشتمل بر سه بخش پرسشنامه دموگرافیک، سبک زندگی در بعد سیگار کشیدن و سلامت عمومی با 28 سوال بود. نتایج با استفاده از آزمون کای دو مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت وP<0.05  معنی دار تلقی گردید.نتایج: بر اساس نتایج به دست آمده، سلامت عمومی با سیگار کشیدن (P<0.05) و جنس دانشجویان (P<0.01) ارتباط معنی دار و با سن و وضعیت سکونت ارتباط نداشت. سبک زندگی با مصرف سیگار ارتباط معکوس معنی دار داشت (P<0.05).نتیجه گیری: جهت ارتقای آگاهی دانشجویان کاربرد وسایل آموزشی مانند (پمفلت، بروشور و پوستر) و ارایه دوره های آموزشی و راهکارهای مناسب در جهت ترک سیگار و یا کاهش مصرف آن توصیه می شود.