هنرهای زیبا
سال:1381 | دوره:- | شماره:11 |تعداد مقالات:9

این مقاله در پی روشن نمودن تفاوت های جمال شناسی دینی با زیباشناسی مدرن و ارایه راهکارهایی است که هنر را در جایگاه واقعی خود قرار دهد.عالم پیش از مدرن هستی را با دیدگاه مثالی و خیالی می نگریست. در آن عالم که انسان ها غرق در معنویات بودند به جای کلمه زیبایی بیشتر از حسن و جمال بهره می بردند. عناصر این جمال اعم از سمعی یا بصری و ایستا یا پویا، تنها برانگیزنده احساس نبود. بلکه آنها بیش از هر چیز حقیقی بوده و سرور و ابتهاج حاصل نیز، از حقیقتشان نشات می گرفت.در آن دوران دین، هنر، حقیقت و زیبایی در آغوش هم بوده و هیچ تفاوتی بین امر مقدس و غیر مقدس وجود نداشت. هنر از امر هنری سرچشمه نمی گرفت، هنرمند فرد خاصی نبود و لذت بردن از آثار هنری بر اصول زیبا شناسی استوار نبود. انکشاف و بیرون آوردن وجود از پرده حجاب بود و به همین دلیل به قلمرو پوئیسیس (poiesis) تعلق داشت. در آن دوران هنر یکی از طرق تجلی ساحت الهی بود و کاری را که هنرمند و فن ورز انجام می داد و باعث ظهور بطون می شد نیز زیبا بود.با ورود واژه زیبایی شناسی (Aesthetics) در فرهنگ هنر جهانی توسط بومگارتن آلمانی و کشاندن آن به ورطه حسیات و هدف قرار گرفتن تحقیق در حالات احساسی انسان نسبت به موجود زیبا از آن جهت که متعلق احساس انسان می شود، انقطاع زیبایی و هنر با حقیقت و معرفت به منصه ظهور رسید.

"فرم" یکی از مفاهیم اساسی و کلیدی هنر است که به دلیل گستره معنایی، کاربرد وسیع و کلی بودن و باز بودن آن، نیاز مبرمی به تبیین از منظر خاص هنری دارد. از آنجایی که در کتب مختلف هنری کمتر ابعاد مختلف و وجوه معنایی فرم تشریح شده است، پرداختن به وجوه مختلف مفهوم این اصطلاح پایه ای ضروری به نظر می رسد. برای این منظور در این مقاله سعی گردیده است تا ابتدا با بررسی معنای لغوی واژه فرم بر اساس فرهنگ های معتبر فارسی، فرهنگ های معتبر انگلیسی به انگلیسی و نیز دایره المعارف های معتبر انگلیسی؛ و همچنین بیان چیستی (فلسفه) فرم بر اساس بیان اجمالی نظرات فلاسفه یونان باستان، برخی فلاسفه غرب و فلسفه اسلامی، ویژگی هایی معنایی و مفهوم کلی واژه فرم جمع بندی شود. سپس تعاریف تخصصی ارایه شده از سوی هنرمندان در کتب مختلف هنری ذکر و بررسی می گردد و نهایتا بر اساس کل مطالب ذکر شده، مفهوم فرم و وجوه مختلف آن در هنر، به عنوان نتیجه گیری، بیان می گردد.

هدف این پژوهش، بررسی چگونگی نشر کتاب های فارسی رشته هنر در فاصله سال های 1355 تا 1379 می باشد. از نکات مورد توجه این پژوهش، بررسی تعداد کتاب های منتشر شده موضوع هنر، بررسی سهم هر یک از آثار تالیفی و ترجمه در موضوع های هنر و همچنین بررسی وضعیت نشر ناشرین آثار هنری است. با توجه به معرفی 15637 اثر، مستخرج از بانک اطلاعاتی هنر (خانه کتاب ایران) در دوره مورد مطالعه، پراکندگی موضوع کتاب های هنر، تراکم تالیف در موضوع های مختلف و موضوع هایی که مورد بی مهری قرار گرفته و کمتر مورد توجه بوده مشخص می شود. تحقیق حاضر با توجه به افزایش منابع اطلاعاتی و مطالعات پراکنده در مقوله کتابشناسی هنر، موضوع هایی را که به تحقیق و پژوهش بیشتری نیاز دارند مطرح می نماید. از میان آثار منتشر شده هنر، موضوع طراحی صنعتی 4) عنوان(، پیکره سازی 17) عنوان( کمترین بسامد را دارند و موضوع ادبیات نمایشی (نمایشنامه و داستان) با 10491 عنوان (%67.1) بیشترین بسامد را داشته است.

شهرستان رشیدی مجموعه سکونتی و دانشگاهی بزرگی بوده است، که در قرن هشتم هجری در حومه دارالسلطنه تبریز، به دست رشیدالدین فضل اله همدانی وزیر فرزانه پادشاهان مغول (ایلخانیان) ساخته شد، رشیدالدین این مجموعه سکونتی و دانشگاهی را رشیدآباد خوانده است.طبق مستندات وقفنامه ربع رشیدی، شهر رشیدآباد شامل دو بخش بود: یکی ربع رشیدی و دیگری شهرستان رشیدی، ربع رشیدی مانند قلعه ای در قلب شهرستان قرار گرفته و دارای عملکردهای آموزشی، مذهبی، درمانی بود. شهرستان رشیدی از محلات مختلف تشکیل می گردید و عناصر مهم شهری مانند بازار، قیصریه، کاروانسراها، حمام ها، مساجد، کارخانه های کاغذسازی و رنگ سازی، گازرگاه در آن قرار داشت. تمام این مجموعه و باغ های آن در بارویی محصور بود که با چهار دروازه به اطراف راه می یافت.در مرحله اول این تحقیق، نظام کالبدی ربع رشیدی مورد پژوهش قرار گرفت و در این مرحله سازمان فضایی شهرستان رشیدی بررسی می شود. در این تحقیق؛ بر اساس داده های وقفنامه یک طرح شماتیک فرضی از شهرستان رشیدی به دست داده شده است. این طرح کاملا منطبق با مستندات وقفنامه ربع رشیدی نوشته رشیدالدین فضل اله است، البته سایر منابع نیز دیده شده اما طرح، مبتنی است بر داده های وقفنامه.روش تحقیق تحلیل محتوا است و گزینه تصوری، از طریق آزمون و خطای فرضیه های متعدد به دست آمده است. تحلیل سیستم آبرسانی شهر که در نوع خود بی نظیر است؛ به شکل گیری زمینه های طرح فرضی شهرستان کمک اساسی نموده است.در مرحله سوم این طرح، که بعدا انجام خواهد شد. سعی می شود که این طرح فرضی با موقعیت زمین قلعه رشیدی در شهر تبریز انطباق داده شود.

موضوع فضای شهری از جمله مباحث پر جاذبه ای است که بسیاری از اندیشمندان مسایل شهری به آن توجه داشته و اهمیت آن را اساسا به جهت رابطه ای می دانند که آن با راهبردهای اجتماعی، پالایش ساخت اجتماعی، تولید کیفیت انسانی - عاطفی در جامعه، بیان زندگی فعال مردم، فعالیت سیاسی، زندگی سالم شهری و مانند آن دارد. اما از آنجا که عمدتا شناخت، تحلیل و تولید این گونه فضاها در شهر غالبا با تاکید بر جوانب زیبایی شناختی و با تکیه بر فرم فضا صورت پذیرفته و کمتر به محتوای فضا توجه شده است. لذا لازم است ضمن توجه به فرم، به محتوای آن توجه شود.موضوع این مقاله بیان چارچوب نظری محتوای فضای شهری با تاکید و توجه به عوامل موثر و نیروهای اجتماعی - فرهنگی تعیین کننده محتوای فضا است. این چارچوب ما را در درک و تحلیل محتوایی فضای شهری یاری رسانیده و در تولید این گونه فضاها اثری راهبردی دارد. از سوی دیگر، با ارایه این چارچوب تعریف مفهوم فضای شهری توسعه یافته و آن را به مثابه عرصه ای عمومی - اجتماعی، فرهنگی و کالبدی معرفی می کند که نه فقط می بایست واجد ویژگی های زیبایی شناختی باشد بلکه باید به عنوان فضای شهری بستر حیات مدنی شهر باشد. این ویژگی حاصل عمل نیروهای اجتماعی - فرهنگی است. نیروهایی که طالب فضای عمل اند و به پشتوانه پویش های مدنی جامعه که فضایی مدنی را تدارک دیده اند، به تولید فضای شهری نایل می آیند. به این ترتیب، فضای شهری نه فقط با فرم بلکه با محتوایش تعریف می گردد.

علیرغم کوشش های انجام شده و گفتگوی بسیار از توسعه پایدار و طراحی اکولوژیک در مجامع تخصصی، کیفیات محیطی شهرهای بزرگ کشورمان به دلایلی از جمله عدم باور بسیاری از کارفرمایان، برنامه ریزان و طراحان از وخامت شرایط کنونی محیط زیست، و فقدان یک برنامه و سیاست جامع محیطی، با افت روزافزونی مواجه شده است. به این موارد می باید فقدان مفاهیم و اصول روشن را در ارتباط با راه حل های پایدار اضافه نمود. به لحاظ اخیر، هدف از این مقاله، تاکید بر ملاحظات محیطی در جهت دستیابی به "پایداری" و "سرزندگی و حیات شهری"، از طریق ارایه اصولی در طراحی خیابان های شهری است.بهسازی و سازماندهی معابر شهری، نیاز به رویکردی جامع در ارتباط با برنامه ریزی، مدیریت و طراحی فضا دارد. نقش طراحی از این جهت مهم و هدایتگرست که می تواند زمینه گر زندگی متعادل تر و خودکفاتری را از نظر منابع و بستر سرزنده تری را از نظر روح مکان ایجاد نماید. در همین راستا سه اصل کلی: نظم دهی به محیط در یک چارچوب اکولوژیک، توجه به محدودیت های مربوط به مصرف انرژی، و الویت دادن به احیا، مرمت و بازیافت به جای تعریض و احداث، می توانند در پایداری شهری، ارتقای کیفیت فیزیکی خیابان و نیز سرزندگی و حیات شهرها نقش مهمی داشته باشند، پس از بررسی اجمالی معضلات و مشکلات خیابان های شهر تهران، به نکاتی در جهت ساماندهی مورد تحقیق با توجه به اصول فوق اشاره شده است.

معنایی که محیط و ویژگی های کالبدی ساخته های انسان القا می نمایند، آن دسته از اصول و ارزش های فرهنگی و جهان بینی جامعه می باشد و شکل دهنده محیط بوده اند. به بیان دیگر محیط مصنوع با سمبل ها و تناسب و اجزا و نشانه ها و شکل و رنگ و دیگر بارزه هایش، هم بیانگر جهان بینی و فرهنگی است که بانی شکل گرفتن آن شده است و هم اینکه اصول و ارزش های آن را به انسان القا نموده و به نوعی در تحولات فرهنگی ایفای نقش می نماید.محیط و فرهنگ بر یکدیگر تاثیر متقابل دارند. تاثیر محیط (به طور عام) بر انسان و بر شکل گیری شخصیت و رفتارهای او از گذشته های دور و از منظر بسیاری متفکران مورد توجه بوده است و در عصر حاضر نیز نظر متفکران رشته های مختلف علوم (روان شناسی، زیبایی شناسی، جامعه شناسی و فلسفه) را به خود جلب نموده است. قلمرو محدودی از محیط (محیط مصنوع شهر و معماری) مورد نظر این مقاله است، که پس از ذکر مقدمه ای مشتمل بر کلیات و تعاریف تحت عنوان های زیر مورد بررسی قرار خواهند گرفت.ریشه های ایده تاثیر محیط بر انسان، مولفه های تاثیر محیط بر انسان، فرآیند تاثیر محیط مصنوع بر انسان، القای ارزش های فرهنگی در شهرهای ایرانی، به اختصار مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در نهایت توصیه هایی به عنوان نتیجه گیری ارایه خواهد شد.

در این مطالعه "باز آفرینی تصوری"، دریافت و تدوین تصویر اجتماعی - کالبدی در دوره ای خاص از تحول شهر تعریف شده است. به منظور تدوین چنین دریافتی شهر کهن نیشابور با پیشینه فرهنگی - تاریخی غنی برای مطالعه موردی انتخاب شده است. مراجعه به متون تاریخی و ادبی همزمان با دوره مورد مطالعه شهر، یعنی از بامداد اسلام تا انتقال شهر به مکان جدید در دوره شاهرخ تیموری، و همچنین مشاهدات اسنادی و آثار و نشانه های باقیمانده از شهر کهن اطلاعات مورد نیاز تحقیق حاضر را فراهم آورده است.در این مقاله، تصویر اولیه بدست آمده که به صورت نقشه و با مقیاس واقعی ترسیم شده، با حاصل تحقیقات قبلی در این زمینه به صورت تحلیلی و مستند مقایسه و تصویر نهایی تراکم شده است. به دلیل نیاز به تحقیق میدانی بیشتر، و احتمالا کاوش های باستان شناسی که در کوتاه مدت قابل انجام نیستند، در نقشه نهایی حصار شهر کهن به شکل قطعی ترسیم نشده است. از ویژگی های تصویر جدید ترسیم شده جزییات محلات و حدود دروازه های کهندژ، شارستان و محدوده بیرونی شهر کهن است.نتایج بدست آمده، میتواند ضمن کمک به تعیین محدوده شهر کهن و حفظ حریم فرهنگی - کالبدی آن، نشانه های مستندی را برای انجام تحقیقات باستان شناسی بعدی فراهم آورد؛ و در مقابل جمع آوری چنین اطلاعاتی به اصلاح و تکمیل مجدد تصویر شهر کمک خواهد کرد. مجموعه این تلاش ها زمینه های ایجاد جاذبه های فرهنگی و گردشگری شهر کهن و شهر فعلی نیشابور را فراهم آورده، و در رشد فرهنگی ساکنین شهر جدید موثر خواهد بود.

در نوشتار زیر پس از مقایسه شباهت های فرآیند طراحی و فرهنگ، تعاریف هر دو شاخه و روش های بررسی تعامل های میان آندو در طی تاریخ مرور می شود. در ادامه بحث، امکان های تبیین طراحی صنعتی در برنامه ریزی فرهنگی مورد بررسی قرار می گیرد. هدف از نوشتار فوق شناسایی جایگاه راهبردی طراحی صنعتی در عرصه فرهنگ مادی و راهکار توسعه فرهنگی است. در خاتمه به مروری بر موانع تبیین راهبردهای فرهنگی در ایران پرداخته می شود.