مجله انسان شناسی (نامه انسان شناسی)
سال:1384 | دوره:4 | شماره:8 |تعداد مقالات:12

همی گفتم که خاقانی دریغاگوی من باشد                       دریغا من شدم آخر دریغاگوی خاقانیعلی محمد کاردان مردی بود کاردان، معلمی هوشیار، پیری بیدار، انسانی پرکار و پربار، ... او راه دانش را پیش گرفته بود و علم تربیت را برگزیده بود. ابتدا آموزش و پرورش را با فرزندان خود در خانه تجربه کرد و سپس در بیرون خانه با فرزندان میهن به کار برد.

کتاب انسان شناسی رسانه ها شامل مجموعه مقالاتی از نویسندگاه و نظریه پرداران مختلف از رشته های انسان شناسی و ارتباطات است؛ مجموعه ای که در چهار بخش نتطیم شده است.

روستای خاوه در حاشیه کویر سیاه کوه در منطقه بهنام غرب که در جنوب شرقی ورامین واقع شده، در زمان ناصرالدین شاه قاجار (سلطنت 1264-1313 ه.ق.) یکی از معتبرترین روستاهای خالصه ورامین به شمار میرفت.

شناسایی تصویر ذهنی واژه شهر با تبارشناسی آن، هدف این مقاله است. یافته های مقاله نشان می دهد: واژه اوستایی (xšayra) که ریشه واژه شهر است، در اوستا هیچ گاه به معنای سکونت گاه زمینی انسان به کار نرفته و عموما به مفهوم قلمرو مینوی یا ملکوت دلالت داشته است. تحول معنایی این واژه در پارسی میانه (پهلوی) و کاربرد آن به مفهوم سکونت گاه زمینی انسان می تواند به نوعی تلاش برای بازنمایی زمینی قلمرو مینوی پنداشته شود. همچنین در این مقاله در حد بضاعت تلاش شده با روشن شدن مفاهیمی چون شار، شهرستان و شارستان کمکی به کاربرد صحیح این واژه ها در متون مختلف شود.

مروری بر تاریخچه مدیریت محله و مطالعات موردی تجزیه «شهرداری محله» در شهر تربت حیدریه دو بخش اصلی این مقاله را تشکیل می دهند. در گذشته شهرها از چندین محله تشکیل می شدند که هر محله از استقلال نسبی و مرزهای کالبدی و اجتماعی مشخص برخوردار بود. کدخدایان محلات مسوولیت مدیریت محله را بر عهده داشتند و زیرنظر کلانتر و حاکم شهر وظایف خود را شامل رسیدگی به امور عمومی و گردآوری مالیات، انجام می دادند. همبستگی درونی شدید در محلات، ضعف پیوندهای میان محله ای و منافع حاکمیت شهری در عدم اتحاد مردم سبب شده بود تا شهرهای ایران شاهد ناآرامی ها و درگیری های ناشی از ستیز میان محله ها باشد. در دوران معاصر به ویژه از دهه 1340 با دخالت دولت متکی به درآمدهای نفتی در شهرها و اجرای سیاست های شهرسازی مدرنیستی، ساختارهای سنتی زندگی شهری از جمله محله ها دچار دگرگونی های اساسی شد. با این وجود در مناطق سکونتگاهی غیررسمی به دلیل وجود منافع مشترک ناشی از مقابله با سیاست های رسمی نوعی از همبستگی محله ای که به ویژه در هنگام مواجهه با سازمان های رسمی فعال می شد، ایجاد شد. تشکیل شوراهای اسلامی شهرها در 1377 موجبات توجه دوباره به زندگی محله ای را فراهم ساخت. برخی تجربه های مدیریت محله ای در شهرهای تهران، سنندج، زاهدان و تربت حیدریه انجام شد. بررسی موردی تجربه تربت حیدریه نشان می هد که با وجود انگیزه شهروندان برای مشارکت در مدیریت محله، عواملی مانند ماهیت تمرکزگرای نظام برنامه ریزی شهری و شکاف میان مدیران و کارشناسان شهری و مردمان عادی، موفقیت این تجربه ها را با محدودیت مواجه سازد.

از منظر باستان شناسی نقش برجسته ها یکی از قابل استفاده ترین منابع مطالعه و شناخت جوامع گذشته به شمار می روند. این دسته از آثار بازتابی از عقاید، ارزش ها و رویدادهای تاریخی عصر خود و در نگاهی عمیق تر بازگوکننده شاخصه های فرهنگی، هنری، سیاسی و اجتماعی حاکم بر حکومت و جامعه ای که زاییده آن اند می باشند. علی رغم کثرت نقش برجسته های باقی مانده از ایران پیش از اسلام - که بیشترین آن ها از ساسانیان برجای مانده است - پس از ورود اسلام به ایران و تحریم کشیدن نگاره های انسانی و حیوانی، هیچ نقش برجسته ای از فرمانروایان این سرزمین در فضای آزاد تا دوره قاجاریه شناسایی نشده است. احیا سنت ساخت نقوش برجسته از شخص شاه در عصر قاجار در پی گرایش فتحعلی شاه دومین شاه قاجاری به فرهنگ و تمدن پیش از اسلام ایران بوده است. این گرایشات که نه تنها توسط شاه قاجار بلکه دیگر اقشار جامعه آن روز ایران دنبال می شد، بر هنر این عصر تاثیر گذارده و منجر به همانند سازی و الگوبرداری از عناصر هنری ایران باستان به ویژه هنر دوره ساسانی شده است. در این مقاله مقدمتا سعی شده است تا عوامل موثر در گرایش فتحعلی شاه به ایران پیش از اسلام و اهداف مدنظر وی از احیا هنر سنگ تراشی پس از یک وقفه طولانی شناسایی شود. همچنین با توجه به شکل گیری نقوش برجسته قاجار تحت تاثیر نقش برجسته های ساسانی، مشخص شود که آیا تاثیرپذیری فتحعلی شده از ساسانیان به الگوبرداری از آثار هنری ساسانی محدود شده و یا موارد دیگری همچون ساختار اداری و اجتماعی عصر قاجار را نیز تحت تاثیر قرار داده است؟ و از آن جا که نقش برجسته ها یکی از منابع معتبر در شناخت ماهیت عصر خود به شمار می آیند، امکان پاسخ به این پرسش بر اساس نقش برجسته های دو دوره نیز مورد بررسی قرار می گیرد.

انسان ها دارای دامنه نامحدودی از نیازها هستند که برحسب شرایط زمانی، مکانی و سطوح فرهنگی - اجتماعی تنوع می پذیرد. این نیازها به مثابه نیرویی برخاسته از ذهنیات و ادراک، اندیشه و رفتارهای افراد را در جهت تغییر وضعیت موجود برای پاسخ به انتظارات تنظیم می کنند. بنابراین، نیازها در سلسله مراتب خود انتظارات خاصی را به وجود می آورند که جامعه باید به آن ها پاسخ دهد. نحوه پاسخگویی به نیازها در طول تاریخ و در جوامع مختلف یکسان نبوده و از شیوه های سنتی و غیررسمی در قالب امور خیریه ای به شیوه های رسمی و سازمانی تبدیل شده است. در فرآیند تحول حمایت های اجتماعی، سازمان تامین اجتماعی در ساختار رسمی مسوولیت ارایه خدمات را در جهت رفع نیازها عهده دار شده است. در ایران نیز سازمان تامین اجتماعی جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده و به ویژه در مورد کارکنان خود نه فقط به عنوان بیمه گر بلکه کارفرما ایفای نقش می کند. بر همین اساس، در این نوشتار ضمن ارایه تعاریف و طبقه بندی متفاوت از نیازها با نقد رویکردهای سنتی و کلیشه ای به فرهنگ، بر جنبه های مادی فرهنگ و ضرورت پاسخ به آن ها جهت نیل به اهداف فرهنگی والاتر تاکید شده است.در این مقاله که با استناد به یافته های پژوهشی تنظیم شده، تلاش شده تا پیوند میان مباحث نظری و تجربی در میان بخشی از اعضای جامعه - بازماندگان کارکنان سازمان تامین اجتماعی - برقرار شود. این مطالعه با روش کمی و کیفی اطلاعات مورد نیاز را گردآوری و سپس مورد توصیف و تحلیل قرار داده است.نتایج به دست آمده نشان می دهد که در میان خانواده های بازماندگان سازمان تامین اجتماعی نیازها و نتظارات معیشتی و بهبود رفاه زندگی از اولویت برخوردار بوده و نیازهای غیرمادی در صورت رفع آن ها معنادار می شوند. بدیهی است توجه به نیازهای فرهنگی صرفا با رویکرد فرهنگ معنوی در مراتب و اولویت های ثانویه، پاسخگوی انتظارات افراد نبوده و می تواند زمینه را برای بروز مسایل و مشکلات اجتماعی متعدد فراهم سازد.

برای رفع فاصله و تقابل موجود میان نظریه های حاکم بر علوم تجربی و انسانی، ضمن تاکید بر استقرا به عنوان ویژگی مبنایی انسان شناسی و رشته های مشابه آن باید نقش زیبایی شناسی را به عنوان عامل جهت بخش فعالیت های بشری مورد تاکید قرار داد و توجه داشت که چیستی زیبایی و انسان را نمی توان از موضوع علم خارج کرد. مروری بر دیدگاه های تجدیدنظر طلبانه توصیف گرایان و بن بست هایی که بر اثر تبعیت علوم انسانی از نظریه های علوم تجربی رخ نموده اند و نیز اعترافات دانشمندان علوم تجربی به ابهاماتی که برای گریز از آن ها به دین و فلسفه تمسک جسته اند، شناسایی نیروی عظیمی را که در کنار غریزه در وجود انسان ایفای نقش می کند بیش از همیشه الزامی ساخته و تنها با پذیرش دو کانونی بودن وجود انسان می تواند به تعریف زیبایی نزدیک شد؛ آن گاه می توان ارتباط مقولاتی چون الهیات ،اخلاق و حقوق با توانایی های رهایی بخش زیبایی را مورد تاکید قرار داد و نقطه عزیمتی برای رفع دو آلیسم بازدارنده نظریه های موجود و دست یابی به تعریف مناسب تری از انسان شناسی و سایر علوم انسانی فراهم ساخت که در برگیرنده و پاسخگوی الزامات گرایش به استقرا و پرهیز از قیاس گرایی نیز باشد.

پریان در افسانه های ایرانی و آپسارا در «ریگ ودا» زنانی آب پیکرند با خویش کاری مشترک. بررسی تطبیق نشان می دهد که این دو در ذات واحدند و هر دو با آب پیوندی تمام دارند، اما گویی پری ایرانی در طول دگردیسی اش و نیز آمیختن با تخیل پویای ایرانی بدل به زن - ایزدی شده در کمال جادوکاری ولی آپسارای هندی ایزد - زنی است که تنها چندی در جلد زنان به زمین می آید.پریان و آپساراها هر دو در نهایت غیب می شوند: یکی به بهشت (پری) و دیگری به آسمان (آپسارا) باز می گردند و سبب نیز برافتادن رازی است که از خرد ماورایی آنان سرچشمه می گیرد و فاش شدنش حریم خدای گونه آنان را به روی آدمیزاده فانی می گشاید، اما فانی را صبر و دانش آن سر نیست.در این حیطه افسانه هایی که در سرتاسر ایران از «خضر نبی» روایت می شود مشترکانی با این تیپ افسانه های پریان دارند ...

در این مقاله تلاش شده است، بنابر مقوله لوی - استروس که نقدی بر رده بندی داستان های پریان پروب است، ارتباطی میان اسطوره سیاوش و داستان پریان کره اسب دریایی برقرار شود. لوی - استروس در آن مقاله بر این باور است، تا وقتی در رده بندی داستان های پریان، پیوند آن ها با اسطوره ها روشن نشود، رده بندی صرف آن ها بر پایه فرم بی نتیجه است. زیرا ما درگیر فرم می مانیم، نه محتوا که همان ساختار است. در ایران نه رده بندی صوری داستان های پریان به طور کامل انجام گرفته و نه پیوند آن ها با اسطوره ها مطرح شده است. اما داستان های پریان و اسطوره ها با دو رویکرد و هدف متفاوت در شیوه روایت و ساخت، بن مایه واحدی را باز می نمایانند. کشف این بن مایه در چنین داستان هایی ما را به دریچه هایی نو در پژوهش فرهنگ عامیانه رهنمون می سازد. در این مقاله کوشیده شده است، برخی داستان های پریان ایرانی را که بن مایه مشابهی با اسطوره سیاوش دارند، شناسایی و همگی در زیر گروه رده بن مایه تقابل آبی/ گیاهی با خشکسالی/ مرگ قرار داده شوند.

این نوشتار حاصل پژوهشی میدانی در میان دراویش طریقت قادریه در مناطق مختلف استان کردستان است که با روش و فنون متداول انسان شناسی - مصاحبه، مشاهده مشارکتی و منابع کتابخانه ای - صورت گرفته است. برای گردآوری اطلاعات، محققان به مدت یک سال در تکیه های دراویش طریقت قادریه در ایام مختلف سال و در مواقع برگزاری مراسم خاص دراویش شرکت نموده اند. در این مقاله کل دین ورزی دراویش قادریه با موقعیت های متفاوت مورد بررسی قرار گرفته است. مشایخ طریقت قادریه نفس و خلق را دو مانع مشاهده حق دانسته و یگانه راه وصول به حق را در ترک خویش می دانند. با توجه به این که حوزه دینداری افراد بسته به موقعیت اجتماعی آن ها متفاوت است و می توان گفت که شرایط زمانی - مکانی و شرایط اجتماعی - فرهنگی در نوع دین ورزی تاثیر غیرقابل انکاری دارد. بنابراین شرایط و موقعیت های مختلف اجتماعی اقتضای نوعی خاص از دین ورزی را دارد و همین شرایط و موقعیت اجتماعی، گونه خاصی از دین ورزی را چه در سطح جمعی و چه در سطح فردی تشویق می کند. در این مقاله سعی شده تا با مطالعه میدانی این مراتب به طور دقیق مورد بررسی قرار گیرند.