قبسات
سال:1385 | دوره:- | شماره:مسلسل 39-40 |تعداد مقالات:17

مولف «فلسفه مضاف»، سعی کرده  است در این مقاله، مباحث اساسی فلسفه های مضاف را  - هر چند بسیار فشرده - مطرح کند، از جمله: ارایه تعریف خاصی برای فلسفه مضاف، تاکید بر امکان و ضرورت فلسفه های مضاف اسلامی، پیشنهاد معیارهایی برای تقسیم و طبقه بندی فلسفه های مضاف و ...محقق محترم فلسفه مضاف را، «دانش  پژوهش فرانگر - عقلانی احکام کلی مضاف الیه خویش» می داند. مولف سه گونه تقسیم برای فلسفه های مضاف ارایه کرده؛ یکی از تقسیمات پیشنهادی وی تقسیم فلسفه های مضاف به: بسیط، مرکب و مضاعف است. در تقسیم دیگر، مولف، فلسفه های مضاف را به فلسفه های علوم و فلسفه های امور طبقه بندی کرده است.

این مقاله بر آن است تا مساله «چیستی فلسفه دین و مسایل آن» را بررسی کند. در ابتدا شاید این مساله واضح به نظر برسد؛ امّا با تأمل بیشتر مشخص می شود که تعریف فلسفه دین، بسیار مشکل و مناقشه آمیز است؛ در نتیجه، مسایل آن نیز به تبع تعریف معین نیست.تعریف فلسفه دین تابعی از تعریف فلسفه و دین است و تعریف آن ها آن چنان متنوع و گسترده است که تعریف دقیقی از آن ها نیز با مشکل مواجه می شود. تعریف فلسفه مورد ارزیابی قرار گرفته و مشخص گردید که فلسفه روش واحدی برای فلسفه پردازی ندارد و حتی به تعبیری می توان دین را نیز مکتب فلسفی نام نهاد. در مورد دین نیز تعریف های گوناگونی ارایه شده است؛ به طوری که نمی توان تعریف واحدی از آن ارایه داد؛ از این رو برخی دین پژوهان کوشیده اند ابعاد گوناگون دین یا مشخصه های دین ساز را مطرح کنند؛ بنابراین، ما باید در فلسفه دین تعریف خاص خود را از دین ارایه دهیم. سرانجام بر اساس تعریف های گوناگون از فلسفه  و دین، سعی شده است تعریفی از فلسفه دین ارایه شود که اشکالات کمتری داشته باشد:فلسفه دین، فعالیتی عقلانی در جهت معقولیت و توجیه مولفه ها یا آموزه های اصلی دین و سازو اری آن ها با یک دیگر یا در جهت نفی آن ها و نیز ارزیابی نقادانه از آن ها است.

عصر حاضر پرسش های پرشماری فراروی دین پژوهان نهاده که جمع قابل توجهی از آن ها حول محور فلسفه دین گرد آمده اند. نوشتار پیش روی، چیستی فلسفه دین را می کاود. نیل بدین مقصود بدون رجوع به خاستگاه و مفاهیم مشابه و متقارب ممکن نیست؛ بدین جهت، نگاه به واژه هایی چون الاهیات و کلام فلسفی و طبیعی، دین پژوهی، کلام قدیم و جدید ضرورت دارد. در این میان واژه ای که بیش از دیگران به فلسفه دین نزدیک و با آن متداخل است و به ویژه در آثار نویسندگان داخلی مشاهده می شود، کلام، به ویژه با وصف جدید است؛ پس این مقاله در جهت تبیین مفاهیم متقارب به فلسفه دین، توجه بیشتری به تعیین مرز آن با کلام جدید کرده است. کشف این مرز در گرو پرده برداری از سیمای کلام جدید است. در این زمینه پس از اشاره مختصر به چیستی کلام قدیم، آرای طرح شده در تیین کلام جدید به دو دسته حامیان و نافیان تقسیم و ارزیابی شده است؛ سپس بر مبنای نظر برگزیده، وجوه تمایز فلسفه دین و کلام جدید آمده  است. در نهایت، مسایل فلسفه دین و امکان طرح رویکرد اسلامی، محور سخن در این نوشتار است.

همه سنت های معنوی در گوشه و کنار جهان در حال توسعه راه هایی برای نجات بشرند و آموزه هایی ویژه در دفاع از باورها و عقاید خویش دارند. عرفان نیز به مثابه یکی از دیرین ترین سنت های جهان هماره نجات و آسودگی و رستگاری بشر را وجهه همت خود قرار داده و تعالیم خاص خود را سینه به سینه و سطر به سطر، به نسل های بشری تقدیم داشته است.در این میان، هر یک از ادیان، تجربه عرفانی اصیل فرد را در قالب ادبیات و اصطلاحات رایج در میراث فرهنگی خاص خود می ریزد. گرچه فلسفه دین نیز کوشش می کند به فهم طبیعت و ماهیت الوهیت نایل آید، اما این تفاوت های فرهنگی را نادیده می انگارد. فلسفه عرفان اما گامی فراتر می نهد و سعی دارد به طبیعت تجربه بشر از الوهیت از طریق دریافت و درک ارتباط محوری آن ها با یکدیگر دست یازد.عرفان همواره موضوعی جذاب برای فیلسوفان و زمینه ای مناسب برای پژوهش های فلسفی تلقی شده است و به این ترتیب، «فلسفه عرفان» با ابتنای بر این حقیقت شکل گرفته است که مطالعه فلسفی تجربه ای مستقیم از الوهیت هم ممکن است و هم به وسیله هر فردی به چنگ آمدنی است.مباحثی از قبیل چیستی عرفان و تجربه عرفانی، انواع و اقسام تجارب عرفانی، نسبت تجربه عرفانی به تجربه دینی، معرفت شناسی عرفانی، زبان عرفانی و بسیاری دیگر از پژوهش های فلسفی ناظر به تجربه عرفانی، در قلمرو فلسفه عرفان قرار می گیرند.در این مقاله کوشش بر آن بوده تا با بهره گیری از معتبرترین منابع فلسفی و عرفانی به اختصار ولی جامع به این مباحث اشاره شود، باشد که از رهگذر آن پژوهشگران علاقمند به حوزه های فلسفه، عرفان و فلسفه عرفان ضمن ردیابی این قبیل بحث ها و کاوش در این حوزه ها، خود به ابداع و ابتکار درآن ها دست زنند.

درباره اخلاق، علوم گوناگونی پدید آمده است که هر کدام به جنبه خاصی درباره آن می پردازد؛ مثل علم اخلاق، اخلاق وصفی، فلسفه اخلاق و ...فلسفه اخلاق به مبادی تصوری و تصدیقی علم اخلاق می پردازد و می توان مباحث آن را به شکل ذیل تنظیم کرد:1. مبادی تصویری همچون مفاد باید و نباید، حسن و قبح، مسوولیت، ارزش، الزام.2. مبادی تصدیقی همچون ماهیت قضایای اخلاقی، مدرک قضایای اخلاقی، معیارهای قضایای اخلاقی، کلیت قضایای اخلاقی، رابطه باید و هست.3. نظام اخلاق اسلام و مبانی آن.بایسته های فلسفه اسلامی عبارتند از: ارایه نظام اخلاقی با همه تفاصیل، استخراج یک فلسفه اخلاق از آیات و روایات، بیان نتایج دور و نزدیک نظام اخلاقی اسلام.

فلسفه تعلیم و تربیت در جایگاه یکی از فلسفه های مضاف، از دو زاویه قابل بررسی و مطالعه است: 1. دیدگاه های فیلسوفان درباره تعلیم و تربیت؛ 2. رشته دانشگاهی.فلسفه تعلیم و تربیت از نگاه اول، تاریخی به قدمت اندیشه ورزی و نظریه پردازی فیلسوفان شرق و غرب عالم در باب تربیت دارد؛ اما از نگاه دوم حدود یک قرن از عمرش سپری می شود.از فلسفه تعلیم و تربیت، بسته به نوع دید و مبانی فلسفی متناسب با آن، مفاهیم و تعاریف گوناگونی ارایه شده است: استنتاج آرای تربیتی از مبانی فلسفی، کاربرد فلسفه در تعلیم و تربیت، نظریه عمومی تعلیم و تربیت، تحلیل و پردازش مفاهیم و گزاره های تربیتی و مانند آن. نگارنده این مقاله، فلسفه تعلیم و تربیت را تبیین و اثبات مبادی تصوری و تصدیقی تعلیم و تربیت تلقی می کند و در سه سطح پیش استنتاجی یا بازیافت، استنتاجی یا کشف، و فرا استنتاجی یا خلق به بررسی فلسفه تعلیم و تربیت می پردازد. طراحی و اجرای تدابیر و راهکارهایی در سه سطح بازیافت، کشف و خلق، از شرایط اساسی پی ریزی فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی است.رشته فلسفه تعلیم و تربیت، تحولات و تطوراتی را پشت سر نهاده که در دو مرحله قابل تشخیص و بررسی است؛ مرحله رویکرد ایسم ها و مرحله رویکرد تحلیلی. فلسفه تعلیم و تربیت در حال حاضر در مرحله پساتحلیلی و مشتمل بر رویکرد ها و دیدگاه های متنوعی در جهان غرب است.

فلسفه علم کلام از جمله «فلسفه های مضاف» است که در قرن اخیر مورد توجه دانشمندان قرار گرفته. هر چند بیشتر و پیش تر غربی ها بدان پرداخته اند. اخیرا از نگاه اندیشه وران مسلمان نیز مغفول نمانده است. فلسفه کلام، نگاهی بیرونی به مباحث و مسایل این علم دارد که با ارایه گزارش وصفی - تحلیلی به آن ها می پردازد.مسایلی که تحت عنوان فلسفه علم کلام در این نوشتار آمده است عبارتند از:نام گذاری، تعریف، موضوع، غایت، وظایف و مسوولیت، روش ها، قلمرو، مذاهب و مکاتب کلامی، عوامل و زمینه های پیدایی، ادوار و مراحل تاریخی، رویکردهای کلی، ویژگی ها.  

با ظهور فلسفه های مضاف ضرورت تدوین فلسفه منطق امری اجتناب ناپذیر شده است و مجموعه فراهم شده در این نوشتار مروری در مباحث منطقی قدیم و تامل در آن ها به منظور بدست آوردن سوالات فلسفی درباره آن ها است سوالاتی که برخی از آن ها را خود منطق دانان مسلمان در لابلای مباحث منطقی پاسخ گفته اند و برخی نیز مباحثی است که در حوزه فلسفه منطق قابل طرح است و پاسخ می طلبد.بی شک مباحثی که در حوزه فلسفه منطق قابل طرح است فراتر از این مقداری است که در اینجا مطرح شده اند. در این مجموعه سعی شده است مسایل فلسفه منطق بر اساس منطق قدیم مطرح شود ولی احیانا پرسش های فلسفی در مورد منطق جدید مطرح شده است که با مباحث منطق قدیم بی ارتباط نیست از قبیل اعتبار جدول ارزش تابع ارزش، تابع ارزش بودن متصله و منفصله.

فلسفه های مضاف با دو نوع رشته فلسفه علوم و فلسفه حقایق ظاهر گشته اند. فلسفه علوم، دانش فرانگرانه توصیفی - تحلیلی رشته علمی و فلسفه حقایق، دانش درونگرانه توصیفی - عقلانی پدیده های حقیقی و اعتباری است.فلسفه فلسفه اسلامی، دانش فرانگرانه فلسفه اسلامی و رویکردهای مشایی، اشراقی و صدرایی و رهیافت های شخصیت های برجسته حکمت اسلامی است.این مقاله، علاوه بر تبیین مفاهیم کلیدی تعریف پیش گفته و روش شناسی تحقیق، به انواع فلسفه رشته های علمی و مسایل آن ها و تفاوت رووس ثمانیه با فلسفه های علوم پرداخته است. و در پایان چهارده مساله مهم فلسفه فلسفه اسلامی بیان گردیده است.

فلسفه فلسفه اسلامی نگاهی برون سازمانی به فلسفه اسلامی است که شاخه ای از آن فلسفه حکمت متعالیه است. ملاصدرا نظامی فکری و فلسفی را تاسیس کرد که جامع روش ها و امتیازهای مکاتب پیش از خود و امتیازهایی بیش از آن ها بود. وی با ملاحظه نیازها و اقتضاهای عصرخود برای تامین پاسخ های کافی و راه حل های مناسب برای مشکلات فکری و فرهنگی آن دوران، نظامی را طراحی کرد که عقل، عرفان و وحی را در رسیدن به هدف مورد نظر همراه ساخت و با برقراری تعامل میان آن سه، در افقی بالاتر از کلام و جدل، به حلّ مسایل گوناگون فلسفی، فکری و اعتقادی پرداخت. چیستی حکمت متعالیه، موضوع، غایت، قلمرو، روش شناسی، نسبت آن با مکاتب دیگر، علل و عوامل تاسیس و آسیب شناسی آن، مباحث تشکیل دهنده این جستار هستند.

علوم قرآنی به مجموعه ای از دانش هایی بیرونی قرآن اطلاق می شود که ما را با قرآن و چگونگی تفسیر آن آشنا می سازد. این دانش به فاصله اندکی پس از نزول قرآن پدید آمد و با رهنمون پیامبر و اهل بیت و شماری از صحابه و تابعان به بالندگی رسید و پس از درگذشت پانزده سده راه طولانی و پر نشیب و فراز را طی نمود. آنچه امروزه به عنوان آثار و نگاشته های علوم قرآنی در اختیار ما قرار گرفته سرمایه گرانسنگی است که از گذشتگان به میراث رسیده و در عرصه های گوناگون قرآن شناخت خدمات شایسته ای ارایه نموده است. آنچه امروزه برای ما، میراث بران این دانش اهمیت دارد بازکاوی و بازنگری بیرونی و نگاه معرفت شناسانه از نوع درجه دوم به این دانش است که اصطلاحا با آن «فلسفه علوم قرآن» اطلاق می گردد. تا از این رهگذر ضمن بازشناخت چند و چون این میراث علمی، کاستی ها و ضعف های آن را تبیین نموده و برای برطرف ساختن آن ها چاره اندیشی کنیم.مقاله حاضر به این هدف فراهم آمده و نگارنده در آن به بررسی پنج مساله پرداخته است که عبارتند از:1. چیستی علوم قرآنی؛ 2. مراحل تاریخی شکل گیری علوم قرآنی؛ 3. ترابط یا تداخل بخشی از مباحث علوم قرآنی با سایر علوم اسلامی؛ 4. روش شناسی مباحث علوم قرآنی؛ 5. کاستی های علوم قرآنی.

فلسفه تفسیر چیست؟ در این دانش به دنبال چه هستیم؟ مهم ترین مسایل و مباحث دانش فلسفه تفسیر چیست؟ چه علومی در تفسیر دخیل هستند؟ علت تکثر تفاسیر چیست؟ این سوالات و مباحثی دیگر، محتوای مقاله را تشکیل می دهد.

در این مقاله کوشیده شده است به مباحث زیر پرداخته شود: فلسفه فقه چه دانشی است؟ وصفی است یا دستوری؟ چه گزاره هایی دارد؟ آیا تاسیس چنین دانشی لازم است؟ چه تاثیراتی بر علم فقه دارد؟

فلسفه سیاست یکی از گونه های فلسفه مضاف است که برخلاف برخی از گونه های دیگر، قدمتی طولانی دارد. هر چند اصطلاح فلسفه سیاسی نیز رواج دارد، به نظر می رسد تعبیر فلسفه سیاست به معنای تاملات فلسفی در فعل سیاسی دقیق تر باشد. در مورد تقید فلسفه سیاست به قید اسلامی اختلاف نظرهایی وجود دارد. معنای رایج فلسفه سیاست اسلامی به معنای فلسفه سیاست مسلمانان است؛ هر چند فلسفه سیاست به معنای تاثیرپذیری فلسفه سیاست از مبادی و پیش فرض های برگرفته از آموزه های اسلامی و نیز به معنای وجود استدلال های عقلانی - استدلالی در متون دینی نیز به گونه ای قابل قبول هستند. این مقاله کوششی برای تبیین مفهوم، مکاتب، روش شناسی و مسایل فلسفه سیاست اسلامی است.

فرض بر آن است که دیدگاه به «تاریخ» و سنت تاریخ نویسی و بر مبنای این دو، نگاه نظری و تاملی به تاریخ که از آن اصطلاح «فلسفه تاریخ» را اراده می کنیم، به دو دوره کلی قدیم و مدرن (جدید) قابل تقسیم است. در دیدگاه قدیم و سنتی، «تاریخ» نه امری منحاز و مستقل از «وجود»، بلکه یکی از شئون و جلوه های هستی و اغلب مظهر و مجلای اراده الوهی تلقی می شد؛ درحالی که در دیدگاه جدید و برآمده از قرن هیجدهم میلادی و عصر روشنگری اروپا، «تاریخ» مستقل از عالم و در نسبت با آگاهی فاعل شناسا و اراده جزیی تحلیل و تفسیر می شود. در واقع آنچه در دیدگاه اصیل سنتی به اراده کلی و فطرت عالم نسبت داده می شد، در نظرگاه مدرن به فاهمه و عقل آدمی نسبت داده می شود و طبیعی است این اختلاف در مبنا، تمایز در روش و نتایج هم به بار خواهد آورد.در این مقاله ضمن بیان چگونگی شکل گیری دیدگاه جدید درباره تاریخ و تمایزهای آن با ادوار پیشین، به برخی ویژگی ها و مختصات نگاه به تاریخ بر مبنای اندیشه دینی نیز پرداخته خواهد شد.

فلسفه هنر به تبیین مبادی و مبانی غیر هنری هنر یا به تعبیر دیگر به تبیین مبادی فلسفی هنر می پردازد. هر چند فلاسفه اسلامی بخش مستقلی را در آثار خود به فلسفه هنر اختصاص نداده اند، اما به طور پراکنده در لابلای مباحث گوناگون به طرح مباحثی پرداخته اند که در قالب فلسفه هنر می گنجد. چنان چه در مورد معرفت شناسی و فلسفه علم هم وضع به همین منوال است.یکی از مباحث محوری در فلسفه هنر بحث زیبایی است. فیلسوفان اسلامی تعاریف و دیدگاه های ویژه درباره زیبایی دارند به عقیده حکمای اسلامی زیبایی های موجود در این عالم جلوه های ناقص و مقیدی از زیبایی مطلق یعنی حق تعالی هستند. دومین بحث محوری در فلسفه هنر، نقش خیال در پیدایش آثار هنری است. حکمای اسلامی به وجه مبسوط به بحث خیال و قوه خیال و عالم خیال و تاثیر آن در پیدایش آثار هنری مثل شعر پرداخته اند.از طرف دیگر در تلقی متعالی صدرالمتالهین از فلسفه هنر، منشا هنر برخی اسما و صفات الاهی از قبیل خالقیت و احسن الخالقیت حق تعالی دانسته شده است به این بیان که همه انسان ها به نحو تشکیکی خلیفه خداوند و وارث صفات الاهی اند. هنرمندان هم با خلق آثاری در حد خود تجلی بخش این اسماء و صفاتند. همچنین حکمای اسلامی تلقی متعالی از محاکات دارند که با تلقی افلاطون و ارسطو از محاکات تفاوت عمیق دارد و بسیار ژرف تر از آن ها است. 

تاریخ تاملات فلسفی در موضوعات پزشکی پیشینه ای به اندازه پزشکی و فلسفه دارد. در هر عصری متفکرین منتقد هم در پزشکی و هم در فلسفه درصدد فهم سطوحی از پزشکی و عمل آن بودند که از طریق روش شناسی خود پزشکی بدست نمی آمد. در این سال ها (مخصوصا در این سی سال اخیر) مباحثی مطرح شده بر این مبنا که آیا حوزه ای مناسب از پژوهش و تحقیق به نام فلسفه پزشکی (philosophy of medicine) وجود دارد و یا می تواند وجود داشته باشد؟ و اگر وجود دارد چه مباحثی را شامل می شود؟ و یا خود حوزه ای مجزا است یا شاخه ای از فلسفه علم است؟ ارتباط این حوزه با قلمرو تکوین یافته اخلاق پزشکی چیست؟ این سوالات و سوالاتی نظیر آن تا سال ها محور عمده مباحث پیرامون «فلسفه پزشکی» بود و اگر چه تا به امروز اجماعی در این زمینه حاصل نشده اما متفکرین مختلف هر یک با تعریفی از این رشته ساختاری را برای آن مشخص کرده اند. فلسفه پزشکی را می توان کاربردی ترین نوع فلسفه های مضاف دانست، چون مفاهیمی که در آن مورد بررسی قرار می گیرد به طور کامل تمام حوزه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه را در بر می گیرد. این مقاله به بررسی تاریخ و موضوعات مهم این رشته می پردازد.