اندیشه دینی
سال:1390 | دوره:- | شماره:39 |تعداد مقالات:8

زبان فلسفی شیخ اشراق، زبان نمادها و استعاره های اشراقی است. در این میان واژه نور از ویژگی خاصی برخوردار است. نور و واژه مقابل آن ظلمت، با ظرفیت معنایی زیاد خود بسیاری از معانی ناظر به خارج و اعتبارات مربوط به آن در فلسفه رسمی (مشایی) را در خود جای داده است؛ معانی وجود، شیئیت، حقیقت و واقعیت در نور و معانی عدم، امکان، ماهیت و اعراض در ظلمت قابل اندراجند، اما آن چه در این جا مهم است دو مساله است، اول این که با توجه به دیدگاه مشهور سهروردی - که وجود را از اعتبارات ذهن دانسته - آیا مراد او از نور یک معنای اعتباری (یعنی ساخته ذهن) است؟ و به همین ترتیب در معنای ظلمت نیز این سوال تکرار می شود؛ دوم این که آیا نور تنها استعاره ای ناظر به معنای واقعیات خارجی است یا در مورد فاعل شناسا و جریان شناسایی (یعنی علم) هم به کار رفته است؟این مقاله ضمن بررسی معانی و کاربردهای نور به این دو مساله پاسخ گفته است: در پاسخ سوال نخست این مطلب مورد بحث قرار می گیرد که نور نزد سهروردی ظهور واقعیت است و نه تصور یا مفهوم واقعیت. و پاسخ سوال دوم این است که نور با دو لحاظ هستی شناختی و معرفت شناختی مورد توجه سهروردی بوده و به همین دلیل شناخت (یعنی علم) و فاعل شناسا (یعنی نفس آدمی) هم با همان نور تعریف می شوند.

«تربیت دینی»، تربیتی جامع و منشوری کامل در جهت ارتقای انسان به سوی کمال است. و مقاله حاضر نیز در این راستا و با توجه به این ضرورت، به بررسی مبادی، مبانی و ره آوردهای دو مدل تربیتی در خور استنتاج از آرای دو متفکر بزرگ در دو حیطه تاثیرگذار بر زندگی انسان می پردازد. دیدگاه یک روان شناس به نام اریک فروم (1980-1900) و یک فیلسوف اسلامی به نام ملاصدرا که هر دو مساله دین و کارکردهای خداباوری را در کانون توجه خود قرار داده اند. اریک فروم که از طرفداران روان شناسی اجتماعی است و روان شناسی فردی را مردود می شمرد به شدت از تاثیر اجتماعی دین دفاع می کند و از این منظر، به تبیین روان شناختی دین می پردازد و صدرا نیز فیلسوفی است که معتقد است هر موجودی از شوق و عطشی فطری نسبت به کمال ویژه خود برخوردار است. او حس کمال جویی و سعادت طلبی را در نهاد همه موجودات، اعم از محسوس، طبیعی و نفوس و حتی عقول، متمرکز می داند.مقاله حاضر با مقایسه مفاهیم بنیادین دین، تربیت و تاثیرات متقابل این دو بر یکدیگر از دیدگاه این دو اندیشمند، به مقایسه مدل تربیت دینی در ساحت فکری ایشان پرداخته و با اشاره به نقاط هم سو و در عین حال، جهات افتراق دیدگاه آنها و بیان وجوه مختلفی هم چون حرکت و شدن، عشق ورزی، اخلاق، آزادی، دست یابی به سعادت و ... در نهایت برتری نگرش صدرایی را آشکار خواهد نمود.

نزاع میان واقع گرایی و ناواقع گرایی در زبان دینی، هنگامی اهمیت می یابد که قصد داوری معرفتی در باب ارزش معرفتی گزاره های کلامی، به طور عام، و گزاره های ناظر به خدا و اوصاف او، به طور خاص، را داشته باشیم. در این مقاله، با توجه به آغاز این نزاع که در فلسفه متاخر لودویک ویتگنشتاین است، پس از مروری بر فلسفه تحلیل زبانی، به تشریح دیدگاه های او در فلسفه متقدم و متاخر او پرداخته شده است؛ پس از آن، به بررسی دیدگاه های فیلسوفان دینی می پردازیم که با تاثیر از فلسفه متاخر ویتگنشتاین، معنای حقیقی گزاره های دینی را در کاربردی می جویند که این باورها، به طور پسینی، در عرف خداباوران در جامعه دینی دارند (نه لزوما معنایی پیشینی، از پیش معلوم و فرازبانی). آرای دی. زد فیلیپس را به عنوان اصلی ترین نمایند ی این دسته از فیلسوفان که مشهور به ناواقع گرایان اند، در مقابل آرای راجرتریگ به عنوان نمایند ی اصلی واقع گرایان قرار داده ایم.

در پاسخ به مثال های نقضی «ادموند گتیه» در باب کافی نبودن اجزای سه گانه در تعریف سه جزیی معرفت، «آلوین گلدمن»، معرفت شناس معاصر، جزو چهارمی را به اجزای سه گانه تعریف می افزاید که به «شرط علی معرفت» معروف است. بر مبنای این شرط، باور به یک گزاره باید معلول مستقیم یا نامستقیم محکی خارجی آن گزاره باشد. در این مقاله، از طریق مطالعه تطبیقی میان تقسیم گزاره مسوره به حقیقیه و خارجیه از یک سو و شرط علی معرفت از سوی دیگر و با تکیه بر تحلیل مختار از قضایای حقیقیه و خارجیه، نظریه «شرط علی معرفت» مورد نقد قرار می گیرد. این مقاله نشان می دهد که نظریه شرط علی با هیچ یک از دو قسم قضایای حقیقیه و خارجیه سازگار نیست و بر همین اساس، این شرط با مبانی منطق قدیم و جدید در تحلیل گزاره های کلی نیز ناسازگار است. در پایان، مقاله می کوشد، ضمن معرفی منطق حاکم بر نظریه شرط علی معرفت، میزان کارآیی و اثربخشی آن را نیز مورد بررسی و نقد قرار دهد.

تناقض باوری دیدگاهی است که ادعا می کند برخی تناقض ها صادق (یا موجه) هستند. تناقض باور سعی می کند تناقض های مورد نظر خود را از استدلال های صحیحی بیرون بکشد. منتقدان در تلاش اند که اولا ناصحیح بودن استدلال ها ی تناقض باوری را نشان دهند، ثانیا سعی می کنند یک سری استدلال های کلی عیله تناقض باوری مطرح نمایند. در این مقاله، به بررسی و نقد تناقض باوری، به خصوص آرای گراهام پریست، پرداخته شده است.

مساله علیت ذهنی این است که حالت ذهنی چگونه رفتار را ایجاد می کند. برای حل این مساله، لازم است که نوعی قانون روان فیزیکی تدوین کنیم که اولا چگونگی ظهور امر ذهنی از ساختار فیزیکی و ثانیا نقش علی حالت ذهنی در ایجاد رفتار را تبیین کند. این همانی نوعی به عنوان فیزیکالیسم تحویل گرا منجر به شبه پدیدارگرایی می شود و این همانی مصداقی نیز به عنوان فیزیکالیسم غیرتحویل گرا نتیجه ای جز شبه پدیدارگرایی ندارد. کارکردگرایی به جای علیت، مفهوم تحقق را مطرح می سازد، ولی در نهایت با خلط معرفت شناختی و وجودشناختی مواجه می گردد و همچنین تلاش برخی از فلاسفه برای ارائه فیزیکالیسمی که منتهی به شبه پدیدارگرایی نشود، نافرجام می ماند. بنابراین فیزیکالیسم با یک قیاس ذوحدین رو به رو است که یک سوی آن شبه پدیدارگرایی و سوی دیگر آن حل یک مساله وجودشناختی با ترفند معرفتی است.

تقریبا همه دانشمندان مسلمان، اعم از فیلسوف، متکلم، عارف و مفسر، در اصل جاودانگی و خلود در دوزخ اتفاق نظر دارند، اما این که خلود در دوزخ مستلزم عذاب دائم و ابدی است یا با انقطاع عذاب نیز می تواند همراه باشد مساله ای است که محل تشتت آرا و انظار واقع شده است. ابن عربی و، به تبع او، ملاصدرا معتقدند هیچ ملازمه ای بین خلود در دوزخ و عذاب دائم وجود ندارد، بلکه با توجه به مقتضای قاعده امتناع قسر دائم و اکثری و با توجه به مساله شمول رحمت واسعه الاهی نسبت به همه موجودات، عذاب مخلدین در دوزخ اجل مسمی و مدت معین دارد و پس از سپری شدن این مدت، دوزخیان از نعیمی که متفاوت با نعیم بهشتیان است بهره مند می شوند، بدین صورت که طبیعت ناریه پیدا می کنند و دیگر احساس سوزش و رنج و عذاب نمی کنند. اما این نظر با آیات قرآن کریم و احادیثی که اهل دوزخ را در عذاب الاهی مخلد می دانند، سازگار نیست. این مقاله به بحث و بررسی ادله ای که ابن عربی و ملاصدرا برای اثبات این نظریه فراهم آورده اند و نقدهایی که بر آن وارد است می پردازد و سپس آیات قرآنی و احادیثی از اهل بیت (ع) مورد بررسی قرار می گیرد و سرانجام نظر نهایی ملاصدرا بیان می شود که مطابق با آیات و روایات است.

این مقاله در تحلیل یکی از بنیادی ترین مفاهیم فلسفه کانت، یعنی «شهود» است. «شهود» زیرساخت اندیشه کانت است. تحلیل کارکرد و روابط و تعامل آن با «فاهمه» و معنای شهود و انواع آن در این مقاله مطرح شده است. آن چه از آثار کانت به دست می آید این است که «شهود» اساس اندیشه کانت و مقدم بر فاهمه است و با تکیه بر آن است می توان علوم تجربی را در برابر شک گرایی «هیوم» مقاوم، نجات داد.