مجله جامعه شناسی ایران
سال:1389 | دوره:11 | شماره:3 |تعداد مقالات:8

مطالعات جامعه شناختی در خصوص نقش طبیعت در جامعه، سابقه ای به اندازه خود رشته جامعه شناسی دارد. در نگاه بسیاری از متفکران کلاسیک جامعه شناسی، جامعه مدرن، دارای رابطه ای دوگانه با طبیعت است؛ یعنی این جامعه، در عین آن که بخشی از جهان طبیعی قلمداد می شود، در تقابل با این جهان نیز قرار دارد. بررسی اندیشه اجتماعی قرن نوزدهم نشان می دهد که در این دوران، طبیعت را غالبا تعیین کننده وضعیت جامعه تلقی کرده اند. طبق دیدگاه اندیشه ورزان اجتماعی آن زمان، محیط زیست و عوامل جغرافیایی، فرهنگ را شکل می بخشند. با پیدایی جنبش های زیست محیطی جدید از اواخر دهه 1960، اصطلاح طبیعت در نوشته های جامعه شناختی، معمولا مترادف با اکوسیستم یا در ارتباط با زوال اکوسیستم ها به کار گرفته شد و رشته ای به نام جامعه شناسی زیست محیطی، تنها پس از پدیداری آن چه که آگاهی زیست محیطی عمومی در امریکای شمالی در دهه 1970 خوانده شده، پدید آمد.

در طول سه دهه گذشته باروری در کشورهای مسلمان به طرز بی سابقه ای کاهش پیدا کرد. هدف از این مقاله توصیف تفاوت در گذار باروری کشورهای مسلمان در طول دوره 1980-2005 و بررسی نقش برنامه های توسعه و تنظیم خانواده در هم گرایی با سطوح و روندهای جهانی باروری می باشد. این بررسی از نوع تحلیل ثانویه است. جمعیت آماری شامل 33 کشور با دست کم 50 درصد جمعیت مسلمان است. داده ها عمدتا از پایگاه داده های آماری برنامه توسعه سازمان ملل متحد و بخش جمعیت سازمان ملل متحد گردآوری شده است.نتایج نشان می دهد که کشورهای مسلمان سطوح باروری متفاوتی در مقایسه با سطوح باروری مشاهده شده در دنیا طی دوره مورد بررسی تجربه کرده اند. علاوه بر این، کشورهای مسلمان از نظر زمان بندی گذار باروری، میزان کاهش باروری در طول دوره گذار، رسیدن به باروری سطح جایگزینی، و استمرار کاهش باروری متفاوت از هم می باشند. بر اساس این بررسی هم گرایی باروری در کشورهای مسلمان پدیده جدیدی است که در آستانه هزاره سوم تجربه شده است. نتایج نشان می دهد که این پدیده ناشی از بهبود در شاخص توسعه انسانی و گسترش استفاده از وسایل پیشگیری از حاملگی بوده است. بر اساس نتایج به دست آمده می توان گفت اقدامات توسعه ای در راستای بهبود شاخص های توسعه انسانی از یک طرف و موضع گیری رهبران دینی و سیاست گذاران کشورهای مسلمان در پذیرش برنامه های تنظیم خانواده و ترویج استفاده از روش های پیشگیری از حاملگی از سوی دیگر، نقش مهمی در روندهای آینده باروری در کشورهای مسلمان خواهد داشت.

از جمله سوال های مهمی که در جامعه شناسی سیاسی و به ویژه در بحث تکوین و تغییر نگرش های سیاسی همواره وجود داشته، نوع نگرش سیاسی مردم و تحلیل جامعه شناختی منشا و عوامل موثر بر این نگرش ها بوده است. این پژوهش با هدف تعیین توزیع اجتماعی نگرش های سیاسی نوگرا و سنت گرا در شهر یزد انجام شده است.روش تحقیق، پیمایشی بوده و داده ها با استفاده از ابزار پرسشنامه محقق ساخته جمع آوری گردید. جامعه آماری پژوهش، کلیه افراد بالای 18 سال شهر یزد بوده که 280 نفر از آنها به عنوان نمونه انتخاب شدند.یافته های تحقیق نشان داد تفاوت معناداری میان افراد جوان و افراد مسن و نیز میان افراد مجرد و متاهل از نظر نوع نگرش سیاسی وجود داشت. همچنین رابطه مستقیمی بین پایگاه اقتصادی اجتماعی، آگاهی سیاسی، مشارکت سیاسی و میزان استفاده از وسایل ارتباط جمعی با میزان نوگرایی سیاسی وجود دارد. متغیرهای میزان استفاده از رسانه های ارتباط جمعی، میزان آگاهی سیاسی، میزان مشارکت سیاسی و میزان دینداری تاثیر معنی داری بر نگرش سیاسی داشتند. در بین متغیرهای تحقیق، میزان مشارکت سیاسی با 6 درصد بیشترین سهم را در تبیین نگرش سیاسی داشت. با استفاده از واریانس ترکیب خطی متغیرهای مستقل 20.6 درصد از واریانس نگرش سیاسی تبیین گردید.

علوم اجتماعی در ایران با استناد به میزان کمی انتشارات به کم کاری و عدم هماهنگی با جریان پرشتاب تولید و انتشار علم متهم شده است. مساله اصلی نوشتار حاضر این است که این اتهام با توجه به داده های عینی و بی طرفانه تا چه حد متوجه علوم اجتماعی در ایران است؟با توجه به ادبیات جامعه شناسی علم، انتشار از سویی ذخیره انواع سرمایه را غنی می کند و از سوی دیگر ابزاری برای منازعه رقابتی در میدان علم و اثبات شایستگی علمی است، این فرآیند بخش مهمی از نظام پادش دهی در اجتماع های علمی و اسباب تعامل علمی دانشمندان و معرف هنجار اجتماع گرایی است.از همه مهم تر میزان کمی و کیفی انتشارات علمی نشان دهنده رشد علم در هر زمینه و شاخه از علوم بشری است. به لحاظ اینکه علم یک اندام واره زنده است و «زندگی علم» شباهت های بسیاری با زندگی طبیعی دارد، نظریه «زیست بوم شناختی علم» می تواند استعاره ها و مفاهیم قوی برای توضیح رشد علم را در اختیار محققان قرار دهد.مقاله حاضر با بهره گیری از این رویکرد و با استفاده از روش «علم سنجی» تلاش می کند تحولات تولید علم در قلمرو علوم اجتماعی را در دهه 1378-88 بازشناسی کند.یافته های این مطالعه نشان می دهد، الگوی اصلی تولید علم در قلمرو علوم اجتماعی در کشور ما «تولید کتاب» بوده است. در این عرصه در دهه اخیر، 80 درصد تولید علم به علوم انسانی و 14.9 درصد به علوم اجتماعی اختصاص داشته است. از نظر کمی، در میزان تولید علم، علوم اجتماعی در رتبه سوم پس از ادبیات و دین قرار دارد. این مساله بیانگر «اصل تنوع» در زیست بوم علم است به این معنا که نحوه تولید و زیست بوم علوم اجتماعی بر اساس الگوی کتاب است نه مقاله ISI. هر جند در برخی رشته ها مانند شیمی این الگو متفاوت است. از سویی یافته ها نشان داد در دهه مورد مطالعه رشد کمی تولیدات علوم اجتماعی با رشد کمی سایر رشته ها همزاد و همراه است. این مساله نیز پدیده «هم تطوری» را در زیست بوم علم بازنمایی می کند.سایر یافته ها با توجه به مولفه هایی چون ترجمه ای یا تالیفی بودن، میزان تهرانی یا شهرستانی بودن علوم اجتماعی، زنانه یا مردانه بودن علوم اجتماعی، تولید چاپ اول و تجدید چاپ و سایر شاخص های کمی انتشار مانند تیراژ و صفحه و ... وضعیت موجود و سیر تحول دهه اخیر را نشان می دهد.

در این پژوهش به بررسی تاثیر متغیرهای مستقل سرمایه اجتماعی، سرمایه فرهنگی و پایگاه اجتماعی - اقتصادی والدین، منطقه محل سکونت و متغیرهای زمینه ای سن و جنس بر متغیر وابسته شخصیت اجتماعی پیشرفته جوانان شهر بابل پرداخته شده است روش بررسی در این پژوهش، پیمایش و با استفاده از ابزار پرسشنامه می باشد. جمعیت آماری تحقیق را افراد جوان واقع در سنین 18 تا 30 ساله خانواده که در زمان تحقیق ساکن شهر بابل بوده اند، تشکیل می دهد که از بین آنها بر اساس فرمول نمونه گیری کوکران، حجم نمونه مورد مطالعه 264 نفر (139 نفر زن و 125 نفر مرد) تعیین شد. یافته های تحقیق نشان داد که متغیرهای مستقل سرمایه فرهنگی و متغیر زمینه ای سن و منطقه محل سکونت به میزان 0.493 با شاخص شخصیت اجتماعی پیشرفته رابطه معنادار داشته و به میزان 0.234 از واریانس شخصیت اجتماعی پیشرفته را تبیین می کنند.

دموکراسی از نظام های مورد مطالبه در قرون اخیر بوده است. تمایل به دموکراسی همواره به نتیجه دلخواه یعنی به گذار ختم نشده است و در این مسیر هواداران دموکراسی با چالش ها و مسائل بسیاری مواجه شده اند. ایران نیز یکی از کشورهایی است که مطالبه دموکراسی تقریبا از دوره مشروطه به این سو در آن وجود داشته است. در این میان ویژگی تکثر، چند قومی و چند فرهنگی بودن جامعه ایران نیز همواره به عنوان عاملی موثر در امر گذار مطمح نظر بوده و اتفاقا بر پیچیدگی موضوع نیز افزوده است. این نوشتار تاکید عمده خود را بر بررسی فرهنگ سیاسی اقوام یعنی کردهای (ایران و عراق) و فارس ها (ایران) در وهله نخست و اثر عامل قومیتی یا در تقابل با آن اثر زمینه ملی بر شکل گیری نوع فرهنگ سیاسی آنها در گام بعد، نهاده است. تز مرکزی که این نوشتار در چارچوب نظری خویش از آن بهره می برد، نظریه جدید رونالد اینگلهارت و کریستین ولزل درباره فرهنگ سیاسی می باشد و آن تناظر فرهنگ سیاسی و ارزش های رهاینده است.داده های مورد استفاده برای پاسخگویی به پرسش و آزمون فرضیه اصلی تحقیق از مجموعه داده های پیمایش جهانی ارزش ها اخذ شده است. پیمایش ذکر شده طی سال های 2005 تا 2009 میلادی در بین کشورهای مختلف از جمله ایران و عراق به اجرا درآمده است. این پیمایش در عراق با 2701 نمونه آماری و در سال 2007 در ایران با 2667 نمونه آماری به انجام رسیده است. با توجه به ثبت قومیت پاسخگو، در مجموع 384 نمونه از مجموعه داده های مربوط به کردهای عراق، 185 نمونه مربوط به کردهای ایران و 1526 نفر مربوط به فارس های ایران در تجزیه و تحلیل مورد استفاده قرار گرفته اند.نتایج تحقیق حاکی از شدت تاکید تقریبا یکسان کردهای ایران و فارس ها بر ارزش های رهاینده و وجود تفاوت معنی دار و شدید میان تاکید کردهای ایران و کردهای عراق بر این ارزش ها است. همچنین نتایج موید تز اثر زمینه ملی بر فرهنگ سیاسی است، اگر چه تئوری ارتباط قومیت و فرهنگ سیاسی را نیز کاملا رد نمی کند.

در ادبیات ایران شناسی مفهوم شهر و اقتصاد شهری پیشاسرمایه داری به صور مختلف تعریف شده است. آن یا به مثابه تبعات ثانویه اقتصاد فئودالی و محل استقرار اربابان غایب از ده (رویکرد مارکسیست های روسی)، و یا به عنوان مکان استقرار بوروکراسی حکومتی برای مدیریت منابع ارضی (رویکرد مارکسیست های آسیاگرا) مفهوم یابی شده است. رویکرد سومی نیز وجود دارد که شهر را محل تولد طبقه تجار ایرانی می داند، لیکن تجاری که به دلیل دخالت حکومت مستبد نتوانسته اند هنجارهای عقلانی رفتار اقتصادی را، همانند تجار غربی، نهادینه سازند (رویکرد وبر گرایان). در هر دو تعریف نخست، شهر فاقد منطق اقتصادی مجزا، و تابع اقتصاد روستایی است و در تعریف سوم نیز، شهر ایرانی به شکل سلبی از روی مفهوم شهر غربی، به عنوان نمونه آرمانی شهر، تعریف می شود. هر سه تعریف فوق، به دلیل ساختار تئوریک شان توان شناسایی منطق اقتصادی مجزا برای اقتصادهای شهری ایران پیشاسرمایه داری را نداشته و به تبع آن فاقد توان لازم برای مفهوم سازی مستقل از شهر ایرانی هستند. این مقاله با عنایت به نقایص تئوریک موجود در ادبیات ایران شناسی بر آن است تا با رویکرد مارکسیسم ساختاری، مفهومی مستقل از شهر ایرانی در دوره پیشاسرمایه داری ارائه نماید. یافته ها نشان می دهد با کاربرد نظریه شیوه تولید خرده کالایی و نظریه مفصل بندی، می توان تعریفی مستقل از شهر ایرانی در عصر پیشاسرمایه دارانه ارائه کرد.