شیعه شناسی
سال:1395 | دوره:14 | شماره:56 |تعداد مقالات:7

تحولات عظیم رخ داده در برخی کشورهای خاورمیانه و افریقا با عنوان «بیداری اسلامی» طی سال های اخیر، تاثیرات عمیقی در منطقه خاورمیانه برجای گذاشته است. اما در این بین، بیداری اسلامی در کشور بحرین، از اهمیت خاصی برای جمهوری اسلامی برخوردار است. با عنایت به هویت ظلم ستیزانه و اسلامی شیعی اکثریت معترضان و به ویژه جمعیت «الوفاق» در این کشور و تعاملات معنوی بسیار نزدیک رهبران این جنبش با جمهوری اسلامی، به نظر می رسد بر مبنای آموزه ها و محورهای موجود در نظریه سازه انگاری بتوان راهبرد اتخاذ شده در سیاست خارجی جمهوری اسلامی در قبال بیداری اسلامی در بحرین را تحلیل کرد. یافته های این مقاله، نشان می دهد بر مبنای آموزه های مطروحه در نظریه سازه انگاری، جمهوری اسلامی ایران بر اساس هویتی که از خود، رژیم های آل سعود عربستان و آل خلیفه تعریف کرده و تحولات بحرین را مصداقی بارز از بیداری اسلامی می داند، سیاست خارجی خود را در قبال این تحولات پی گیری می کند. حمایت کامل سیاسی و رسانه ای از گروه سیاسی غیردولتی اسلام گرای الوفاق بحرین و شخص شیخ علی سلمان دبیر کل آن، مصداقی بارز بر این مدعاست. به بیان دیگر، به نظر می رسد ساختار بین الاذهانی شکل گرفته بین ایران و جمعیت الوفاق به نمایندگی از شیعیان بحرین (عقاید مشترک، دشمنان مشترک و اهداف همراستا)، باعث شده تا جمهوری اسلامی ایران، حمایت از این گروه سیاسی غیردولتی را تامین کننده منافع ملی و مقوم اصول و ارزش های نظام خود بداند.

روحانیان در ایران، همواره در میان جامعه، از نفوذ اجتماعی برخوردار بوده اند، اما میزان نفوذ این گروه تاثیرگذار، بر اثر تحولات گوناگون، دستخوش تغییرات می شود. تغییرات در میزان نفوذ اجتماعی آنان، محرک برخی برای شناخت عوامل موثر بر کاهش آن است. مقاله دکتر شجاعی زند با عنوان «کاهش نفوذ اجتماعی روحانیت در ایران، الگویی برای بررسی»، از جمله معدود کارهایی است که وظیفه خود را شناخت عوامل موثر بر کاهش نفوذ اجتماعی روحانیان در ایران دانسته است. با وجود تلاش مفید، کار وی به دلایل متعدد ناتوان از حصول به اهداف تعریف شده است، لذا مقاله حاضر، می کوشد با نقد محتوایی نوشته فوق، در دو بعد بیرونی و درونی، ابهامات، نقایص و اشکالات آن را نشان دهد و اثبات کند مقاله نویسنده، نه الگویی مناسب برای تبیین علل کاهش نفوذ اجتماعی این قشر است و نه توانسته این مساله را تبیین کند. در ادامه بحث، الگوی مختار این قلم به عنوان بدیل الگوی مورد نقد ارائه می شود.

بیش از یک دهه از تصویب و تاسیس رشته دانشگاهی شیعه شناسی در ایران می گذرد. رشته ای که رویکرد اصلی خود را رویکردی اجتماعی معرفی کرده و در زمان نسبتا کوتاهی، به خوبی توانسته خود را به جامعه علمی کشور بشناساند و به همین جهت، مراکز و موسسات دانشگاهی فراوانی این رشته را تاسیس نمودند. اما سوال اصلی این است که چرا به رغم تعریف اولیه رویکرد اجتماعی و نیز معرفی مناسب آن به فضای دانشگاهی کشور، گرایش جامعه شناسی این رشته عملا توسعه جدی نیافته است؟ در بخش اول مقاله، معرفی اجمالی این رشته و سپس گزارشی از وضعیت آن در دانشگاه های ایران آمده است. در بخش دوم نیز تلاش شده به سوال فوق پاسخ داده شود. تحلیل ها نشان از آن دارد که دیدگاه حوزویان درباره علوم ناظر به واقع به طور عام و درباره جامعه شناسی به طور خاص، آن است که این علوم از علوم حوزوی نبوده و از «احصائیات» به شمار می آید که از درجه اول اهمیت برخوردار نیستد. دانشگاهیان نیز مجموعه شیعه شناسی را از وظایف حوزویان به شمار آورده، و از ورود در این عرصه چالش برانگیز اجتناب کرده اند. در نگارش بخش اول این مقاله، از روش مصاحبه استفاده شده و بخش دوم آن نیز با روش تحلیلی به نگارش درآمده است.

مقاله حاضر، به بررسی علل مهاجرت اشعریان به قم و تاثیر آن ها بر تحولات اجتماعی این منطقه می پردازد. شناخت ماهیت پدیده مهاجرت در شرایط تاریخی آن و در نظر گرفتن عوامل متناسب برای تبیین چرایی آن، نیازمند تحقیق تاریخی گسترده ای است که البته مستلزم ایضاح مقولات و مفاهیم اجتماعی است. دورکیم اعتقاد داشت که مهاجرت می تواند انسجام اجتماعی یا همان عصبیت را به مرور زمان تضعیف نماید. اما به نظر می رسد اشعریان قم توانستند بعد از مهاجرت، الگوهای برآمده از عصبیت را برای مدت های طولانی حفظ کنند و شاید رمز ماندگاری آن ها به عنوان یک هویت واحد قبیله ای همین بود. اشعریان در قم، ضمن پاسداشت الگوهای فرهنگی عصبیت و قابلیت انطباق اجتماعی، بر نهاد دین تاثیر گذاردند و مبدع تحولاتی درعرصه های اجتماع و اقتصاد نظیر حفر قنوات و احیای روستاها شدند، به طوری که در تحول روستاهای پراکنده به روستاهای مجتمع محلات بعدی قم نقش اساسی ایفا نمودند.

شیخ محمدباقر بهاری، از جمله روحانیان پیشرو در نهضت مشروطه به شمار می رود. یکی از مهم ترین اقدامات شیخ در دفاع از مشروطیت، نگارش رساله ایضاح الخطا بود. موضوع این رساله، پاسخ گویی به اتهامات و شبهات مخالفان مشروطه و تطبیق مبانی مشروطیت با احکام شرع است. هدف از این پژوهش، تبیین دیدگاه و نگرش آیت اله بهاری درباره برخی از اصول و قوانین مشروطیت است. نگرشی که به دنبال انطباق و تایید اصول مشروطیت با احکام و آموزه های اسلامی بود. در بخشی از مقاله حاضر نیز به تطبیق برخی آرا شیخ با نظریات علامه نایینی، به عنوان شاخص ترین نماینده علمای مشروطه خواه در عرصه قلم، پرداخته می شود. شیخ در زمینه مسائلی هم چون: حریت و مساوت و هم چنین توجیه نظام مشروطیت در غیاب امام زمان (عج) استدلال ها و ابتکاراتی دارد که در نوع خود منحصر به فرد است. نوشتار حاضر، با روش توصیفی تحلیلی و مبتنی بر اسناد و منابع کتابخانه ای فراهم شده است.

نیمه اول قرن هفتم هجری، عصری تعیین کننده در تکامل مکتب تشیع، محسوب می گردد. در این محدوده زمانی، تشیع امامیه، تحت تاثیر عوامل گوناگون، به یک جریان قدرتمند اجتماعی فرهنگی در بغداد تبدیل گشت. در میان عوامل متعددی که در زمینه سازی برای رشد تشیع موثر بودند، یکی نیز وجود و فعالیت مدرسه مستنصریه است. مقاله حاضر، درصدد است تا با بهره گیری از اندک داده های موجود، به شیوه توصیفی تحلیلی، به تبیین تاثیر مدرسه مستنصریه بر گسترش تشیع امامیه بپردازد. پژوهش حاضر، نشان می دهد که این مدرسه، با تبدیل نمودن منازعات مذهبی به مناظراتی مسالمت آمیز، فرصتی فراهم ساخت تا شیعیان امامیه، ضمن حضور در کادر اداری آن، به ترویج و تبلیغ عقاید و افکار خود بپردازند.

شیخ حیدر صفوی در اقدامی مبتکرانه، تاج قزلباش را به عنوان پرچم و نشانه طریقت صفوی رواج داد و پس از آن پیروان این طریقت، با نام قزلباش شناخته شدند. انتساب تاج به امام علی و وجود دوازده ترک، آن را به نشانه تشیع تبدیل کرد. به مرور زمان، تغییراتی در ساختار تاج ایجاد و بر تزیینات آن افزوده شد. پادشاهان صفوی تاج را با جقه بر سر می گذاشتند. قزلباش ها سعی کردند استفاده از تاج را انحصاری کنند، اما به تدریج، گروه ها و اشخاص دیگر هم اجازه یافتند تاج بر سر بگذارند. کسانی که مطیع دولت صفوی می شدند، تاج را به نشانه اطاعت و وفاداری بر سر می گذاشتند. این روند تا پایان دوره صفوی ادامه داشت و حتی پس از سقوط آن دولت، باز هم مدعیان جانشینی صفوی از تاج قزلباش استفاده می کردند. این نوشتار، بر آن است با استفاده از منابع تاریخی، به بررسی اهمیت، جایگاه و عملکرد تاج قزلباش در دوره صفویه بپردازد. روش تحقیق در این مقاله، به صورت کتابخانه ای و تطبیق و تحلیل منابع موجود، به خصوص منابع اصلی است. در این پژوهش، پس از جمع آوری اطلاعات لازم، به سازمان دهی اطلاعات و تجزیه و تحلیل و سرانجام استنتاج آن ها پرداخته شده است.