علوم پایه (دانشگاه آزاد اسلامی)
سال:1384 | دوره:15 | شماره:57 |تعداد مقالات:11

توده نفوذی کوهیان در فاصله 32 کیلومتری شمال شرقی زنجان در منطقه طارم علیا واقع شده است. این توده در میان بخش هایی از سازند ولکانوکلاستیک کرج (ائوسن) جایگزین شده و لذا سنی جوانتر از ائوسن دارد. با توجه به نمودارهای تکتونوماگمایی مربوط به نمونه های کوهیان، نوعی تشابه عمومی با گرانیتوئیدهای قوس های قاره ای یا بعد از تصادم مشاهده می شود و گاه نیز در برخی موارد تا حدودی ویژگی های سنگ های نفوذی درون صفحه ای و یا ریفتی و خشکی زایی را نشان می دهند. وجود دو گروه سنگ های اسیدی و بازیک و عدم رابطه ژئوشیمیایی آنها (Daly Gap) در اغلب نمودارهای بررسی شده و همچنین نبود روند معمول افزایشی یا کاهشی اکسیدهای عناصر نسبت به سیلیس در فرایندهای تبلور بخشی، چنین به نظر می رساند که دو گروه سنگ های اسیدی و بازیک توده کوهیان دارای منشا جداگانه ای بوده، بطوری که احتمالا در فاز کششی بعد از کوهزایی پیرنه، فعال شدن گسله ها موجب صعود ماگمای بازالتی آلکالن سد یک گوشته ای در پوسته و در نتیجه ذوب بخشی و آناتکسی و ماگماتیسم اسیدی پتاسیک در پوسته شده است یعنی محیط تکتونیکی بعد از تصادم شرایط ایده آلی برای این منظور می تواند باشد. وجود حالت بایمودال در گروه های سنگی و Gap بین آنها از ویژگی های نواحی ریفت های قاره ای است.

سازند الیکا در شمال خاوری جاجرم در کوه اوزون (البرز شرقی، زون تدریجی بینالود) با ستبرای 216 متر برون زد دارد. این سازند از رخساره های سیلیسی آواری و کربناته در زمان تریاس پیشین- میانی (اسکیتین- لادی نین) تشکیل یافته است که در محیط پلاتفرمی رسوب گذاری شده اند. این توالی در مرز زیرین خود به واسطه ناپیوستگی فرسایشی بر روی افق ضخیمی از لاتریت- بوکسیت به ستبرای 2 متر متعلق به زمان پرمین پسین قرار دارد. این افق خود نیز به واسطه ناپیوستگی فرسایشی بر روی سنگ آهن های سازند مبارک به سن کربونیفر پیشین (ویزئن) قرار می گیرد. سازند الیکا در مرز بالایی خود نیز با ظهور افق ضخیمی از بوکسیت قرمز رنگ (7 متر) به واسطه ناپیوستگی فرسایشی توسط سازند شمشک به سن تریاس پسین (نورین- رتین) تا اول ژوراسیک میانی پوشیده می شود. وجود افق های بوکسیت در مرزهای پائینی و بالایی سازند الیکا حکایت از دقفه در امر رسوبگذاری و دوره های فرسایشی قاره ای در زمان پرمین- تریاس و تریاس پسین دارد. نبود چینه ای در فصل مشترک بین سازند الیکا و سازند شمشک را می توان مربوط به عملکرد رخداد زمین ساختی سیمرین پیشین و نتیجتا برخورد صفحات ایران و توران دانست که در ناحیه جاجرم احتمالا در اوایل تریاس پیسین (کارنین) به وقوع پیوسته است.

کارست حاصل فرآیندهای متعددی است که در پهنه های آهکی و تحت شرایط اقلیمی، زمین شناسی و هیدرولوژی گوناگون بوجود می آید. در منطقه مورد مطالعه که بخشی از زاگرس را در بر می گیرد پدیده های کارستی محصول دخالت مشترک فرایندهای مرفودینامیک درونی (ساختار زمین شناسی و لیتولوژی) و بیرونی (اقلیم، ارتفاع، پوشش گیاهی و زمان) می باشند. در این مقاله سعی شده که ضمن بررسی عوامل موثر در کارستی شدن منطقه، شاخص ترین چشم اندازهای مرفیک کارست شناسایی و نقش آنها در جذب، هدایت نزولات جوی و منابع آب زیرزمینی مورد بحث قرار گیرد. اشکال و مناظر کارستی موجود در منطقه بدلیل نقش مهمی که در جذب نزولات جوی و نفوذ آب دارند، در برآورد پتانسیل منابع آب زیرزمینی و بیلان آب منطقه بسیار حائز اهمیت هستند. مطالعه حاضر در حوضه لردگان حاکی است در نقاطی از پهینه آهکی مورد بحث که اشکال و پدیده های کارستی توسعه و تحول یافته اند این امر منجر به افزایش میزان نفوذ و تغذیه منابع آب زیرزمینی بویژه چشمه ها شده است. در حقیقت اشکال سطحی کارست موجود، حجم آبدهی مناسب چشمه های منطقه را توجیه می کند. از این رو شناسایی ناهمواری های کارستی در منطقه مذکور به منظور بهره برداری صحیح از این منابع حائز اهمیت بوده و در برنامه ریزی منابع آب جهت عمران و آمایش سرزمین نقش بسزایی ایفا خواهد نمود.

حوضه آبریز شازند در حدود 40 کیلومتری جنوب غرب شهرستان اراک قرار دارد و از نظر تقسیمات سیاسی جزئی از شهرستان سربند محسوب می شود. محدوده مورد بررسی از نظر ذخایر منابع آب در استان مرکزی بسیار حایز اهمیت می باشد. در این میان ذخایر کارستی منطقه به عنوان یکی از منابع استراتژیک آب استان مورد توجه مسوولین قرار دارد. هدف تحقیق حاضر بررسی ویژگی های تکتونیکی منطقه و ارتباط آن با تشکیل و توسعه آبخوان کارستی شازند می باشد. به این منظور ضمن جمع آوری اطلاعات هواشناسی، زمین شناسی، ژئوفیزیک و هیدرولوژی با استفاده از روش های مختلف مطالعه کارست، منجمله بررسی چشمه های منطقه، ساختار کارست منطقه بررسی شده است. نتیجه تحقیقات نشان می دهد که منشا کارست شازند را می توان نتیجه دو فرایند زمین شناسی ساختمانی (تکتونیک) و آب و هوایی دانست. کارست منطقه شازند در یال های یک cynclinal پلانژدار تشکیل شده است. لیتولوژی آبخوان کارست منطقه عمدتا شامل واحدهای سنگ شناختی آهک توده ای K3 و تا حدودی واحدهای آهک مازنی K4 و آهک های ریفی K5 می باشد. رژیم هیدرولیک کارست منطقه به تبعیت از بزرگی آبخوان کارستی، معابر اصلی و فرعی زیرزمینی و حجم ریزش های جوی بصورت رژیم های تخلیه یک، دو یا سه گانه خود را نشان می دهد و مشخص است که آبخوان کارستی از لحاظ توسعه یافتگی در نقاط مختلف با هم متفاوت است.

هدف از بررسیهای ژئوشیمیایی کانسار مس آباد زنجان، تعیین مناطق برونزد کانسار، شناخت مدل کانی سازی و تعیین مناطق امید بخش بوده است که برای رسیدن به این اهداف، پس از بررسی های زمین شناسی و تکتونیکی ابتدا یک شبکه نمونه برداری مقدماتی طراحی گردید و پس از انجام عملیات نمونه برداری و آنالیز نمونه های، نقش بستر مشخص و اثر آن حذف گردید. در گام بعد پردازش تک متغیره و چند متغیره و تعیین همبستگی و روابط بین عناصر مد نظر قرار گرفت. در ادامه پس از تهیه نقشه های ژئوشیمیایی و تعیین مناطق ناهنجار آنها و مطالعه کانی سازی و تعییین سطح فرسایش، مدلی برای کانی سازی پیشنهاد گردید.

موضوع این مقاله ارائه کننده یک جریان مطالعاتی کاربردی و نتایج حاصل از یک سری بررسی های جامع شامل دیدگاه های زمین شناسی، پتروفیزیکی، ژئوفیزیکی و مهندسی مخازن هیدروکربنی می باشد.داده های ورودی تهیه شده در این تحقیقات برای مطالعه مخزن ماسه سنگی اشباع از گازی در کرتاسه تحتانی در حوضه رسوبی  کپه داغ، ساختمان گنبدلی واقع در شمال شرقی ایران استفاده شده و خروجی حاصل از آن به سمت یک شفاف سازی از وضعیت فضایی مخزن بر اساس وارون سازی زمین آماری و شبیه سازی مزدوج بین خصوصیت اگوستیک امپدانس و تخلخل مخزنی رفته است. این مطالعه که با اخذ داده های لرزه نگاری سه بعدی در میدان گنبدلی شروع و با فرایند وارون سازی استوکاستیکی و شبیه سازی مزدوج خصوصیات لرزه- مخزنی پیش رفته است. در خلال این تحقیقات داده های پتروفیکی حاصل از 9 چاه حفاری شده در منطقه با سایر داده ها ادغام شده و نتایج حاصل از این ترکیب بصورت مدل های سه گانه احتمالاتی توزیع فضایی تخلخل در مخزن (P85, P50, P15) ارائه شده اند. این مدل ها بر اساس عمق تطابق داده شده با داده های چاه ها و داده های لرزه نگاری سه بعدی بدست آمده اند. از محاسن کاربرد این فن آوری که با استفاده از دو نرم افزار پیچیده مدل سازی و آنالیز داده ها یعنی RMS و JASON عملی شده است این بوده که مدل های ساخته شده مخزنی توانسته اند علیرغم نقص روش های قدیمی بین شفاف سازی عمودی حاصل از چاه ها و شفاف سازی های جانبی حاصل از لرزه نگاری سه بعدی همخوانی بالایی را ایجاد نمایند.پس از این تجزیه و تحلیل ها مدل های خصوصیت مخزنی به سمت یک بهینه سازی مقیاس برای آماده شدن جهت ورود به نرم افزار های شبیه ساز مخزنی (جهت تولید) رفته اند و مقدمات انجام آنالیز ریسک توسعه میدان فراهم آمده است. کمی کردن عدم اطمینان در سنجش های ژئوفیزیکی و مخرنی مثل عدم اطمینان حاصل از خصوصیات امپدانس و تخلخل به جهت آنالیز ریسک توسعه بسیار ضروری است. در مقوله سرشت نمایی مخزن و اکتشاف این مهم بسیار تعیین کننده است. ما در این مطالعات نشان داده ایم که روش های استوکاستیک همچون روش SGS و SGCCS توانسته اند بسیار عالی در مقوله تعیین مقادیر مورد انتظار توزیع فضایی تخلخل در حجم مخزن ماسه سنگی گنبدلی موثر باشند و ابهامات مطالعات قبلی را بر طرف نمایند.ضرورت کاربرد این فن آوری کاهش عدم اطمینان در خصوص نتایجی است که از ادغام داده های زمین شناسی، لرزه نگاری سه بعدی، لاگ های چاه ها و سایر داده ها حاصل می گیرد و روش های قدیمی جوابگوی این ضرورت نیستند.با استفاده از این فن آوری جدید سطح اعتماد برنامه تولید از مخزن در آینده نزدیک بالاتر رفته و همچنین تخمین دقیق تری از حجم گاز در جای مخزن در بخش بالا و پایین لایه (DII , DI) DI سازنده شوریجه صورت گرفته است.مضاف بر اینکه انسدادهای بین لایه ای (عدم تراوایی) در این مخزن بخوبی شفاف سازی شده که برنامه تخلیه مخزن و شناخت مکانیزم رانش هیدروکربن را روشن می سازد.

وضعیت لرزه، زمین شناسی ساختی هر منطقه ای زلزله خیز به شرایط زمین شناسی و ژئودینامیکی آن بستگی دارد. تغییر در وضعیت ژئودینامیکی و لرزه- زمین ساختی بعد از وقوع هر زلزله را می توان با بررسی الگوی وقوع زمین لرزه های آن منطقه مطالعه نمود. تحقیقات انجام گرفته حاکی از تغییر خوشه بندی زمین لرزه ها پس از وقوع زلزله اصلی است. بنابراین مطالعه ی الگوی خوشه بندی زمین لرزه ها یکی از روش های مناسب و موثر برای شناخت بهتر رژیم لرزه- زمین ساختی مناطق زلزله خیز بشمار می رود. در این تحقیق که تحلیلی نسبتا جدید در مطالعات لرزه- زمین ساختی ایران می باشد، الگوی توزیع مکانی زمین لرزه های هفت منطقه ی زلزله خیز که طی سال های 1977 تا 2000 شاهد وقوع زلزله هایی با بزرگی امواج درونی mb³5.5  بوده مورد مطالعه قرار گرفته است. الگوهای رقومی بدست آمده در مناطق مورد مطالعه دلالت بر پیدایش تغییرات محسوس و منظمی در وضعیت ژئودینامیکی بعد از وقوع زلزله اصلی دارد. بنابراین محاسبه طیف فرکتالی و تعیین الگوهای رقومی توزیع زمین لرزه ها می تواند در شناخت بهتر رژیم لرزه- زمین ساختی و پیش بینی زلزله در مناطق زلزله خیز مفید و موثر باشد.

اسکولودونتها آرواره کرم های دریایی هستند که به وفور از رسوبات دوران های مختلف زمین شناسی بسیاری از نقاط جهان گزارش شده اند. تاکنون بر روی این گروه از میکروفسیل های دریایی در ایران، بررسی و تحقیق صورت نگرفته است. از این رو مولف، این گروه از میکروفسیل ها را در رسوبات پالئوزوئیک زیرین ناحیه کپه داغ ایران در سازند نیور مورد تحقیق و بررسی قرار داد، تا ارزش چینه شناسی آن ها در بایوستراتیگرفی رسوبات پالئوزوئیک ایران در آینده بتوان استفاده نمود. در این ارتباط تعداد 200 نمونه از واحدهای سنگ چینه ای سازند های قلی و نیور انتخاب و در آزمایشگاه مدیریت اکتشاف وزارت نفت مورد تجزیه قرار گرفت. در این مطالعه، تعداد 17 گونه از اسکولکودونتها در سازند نیور (سیلورین زیرین) شناسایی گردید که در مقایسه با افق های رسوبی هم زمان با دیگر نقاط جهان، این گروه از تنوع و فراوانی بسیار خوبی در ایران برخوردارند. در این منطقه، بر طبق انتشار گونه های اسکولکودونتی، 3 زون اسکولکودونتها شناسایی شد، که زون 1 و 2 سن اردویسین (سازند قلی) و زون 3 سن سیلورین زیرین (سازند نیور) را دارند. تعیین سن این زون ها، بر مبنای مطابقت آن ها با زون های آکریتارش، شناسایی شده در منطقه توسط آقای دکتر قویدل سیوکی، صورت گرفته است. چنانچه زون 1 و 2 مطابق زون های 5 و 6 آکریتارش و زون 3، معادل زون 6 آکریتارش منطقه است و در این مقاله تنها زون 3 اسکولکودونتها و سازندنیور مورد بررسی قرار گرفته است. در میان خانواده های مختلف اسکولکودونتها در ناحیه مورد مطالعه، دو خانواده پلی کتاسپیدا و پلی نیتیدا از نظر جنس و گونه، از تنوع و وفور بیشتری نسبت به سایر خانواده ها برخورد دارند. از اسکولکودونتهای یافت شده در این ناحیه، می توان به گونه های ذیل اشاره کرد:Atraktoprion cf. cornutus kalloprion sp., Mochtyella sp., Protarabellites cf. staufferi, polychaetapis cf. latus, Polychaetapis cf. gadomskae, kettnerites sp., …گروهی از این جنس ها، از گروه های تحت کنترل رخساره بوده اند و با تغییرات رخساره آب و هوا، تعداد و تنوع گونه ها نیز تغییر کرده اند. محیط رسوب گذاری ناحیه مورد مطالعه با توجه به تنوع و وفور زیاد گونه های اسکولکودونت و حضور گونه های استنوتوپیک شاخص رسوبات نواحی کم عمق از قبیل پروتارابلیتیس محیط دریای کم عمق می باشند.جنس ها و گونه های شناسایی شده فوق الذکر از ناحیه مورد مطالعه با نمونه های کشورهای استونی، لهستان، سوئد، ایتالیا و آمریکا شباهات بسیاری را نشان می دهد، که می توان از آن ها در بازسازی جغرافیای گذشته استفاده نمود.لازم به ذکر است گونه ها خانواده پلی نیتیدا که یکی از 2 خانواده غالب در منطقه می باشند، در مقاله ای جداگانه در خارج از کشور تحت بررسی قرار دارد و در این مقاله از این جنس و گونه ها آورده نشده است.

مطالعات رسوب شناسی باد زن آبرفتی موجب شد تا شرایط آب و هوایی این حوضه رسوبی در زمان های رسوبگذاری آبرفت a و b و c در پیلو- پلیستوسن مورد بررسی قرار گیرد که چکیده آن به شرح زیر است:- مجاورت کانی های ناپدیدار پیروکسن و پلاژیوکلاز با کانی های مقاوم و گرد شده کوارتزدر آبرفت a و c ضمن آنکه وجود سیکل های رسوبی قدیمی را نشان می دهد و نشان دهنده حمل و رسوبگذاری سریع رسوبات است.- مشاهده کانی های پیروکسن و پلاژیوکلاز تجزیه شده و در حال تجزیه و سالم وجود شرایط مرطوب را در منشا نشان می دهد که حمل و رسوبگذاری سریع مانع از ادامه آن شده است.- وجود کانی های رسی کلریت و غلبه آن بر سایر کانی های رسی و وجود کانی های ناپدیدار مانند پیروکسن و پلاژیوکلاز در آبرفت c,b,a کمبود شرایط مرطوب را در حوضه رسوبی کرج نشان می دهد. - با کمبود شرایط مرطوب و رسوبگذاری سریع رسوبگذاری سریع در حوضه رسوبی کرج منشا کانی های رسی مختلط لایه که در شرایط مرطوب و مناسب هیرولیز تشکیل می شوند نمی تواند به طریق نوظهوری و یا تبدیلی باشد. بنابراین بیشتر دارای منشا وراثتی می باشد.- با توجه به نوع کانی های موجود در آبرفت های   c,b,aو رنگ رسوبات آب و هوا در حوضه رسوبی کرج در پلیو- پلیوستوسن سرد و خشک همراه با دوره های کوتاه مدت گرم و خشک بوده است.- وجود جریان های خرده دار در آبرفت های c,b,a و کانی های رسی مختلط لایه با توجه به منشا وراثتی آنها شرایط مرطوب را  در منشا نشان میدهد. بنابراین در حوضه آبخیز کرج آب و هوای سرد و مرطوب در پلیو- پلیستوسن برقرار بوده است.

به منظور تشخیص سطح فعالیت های زمین ساختی نسبی در مرز البرز- ایران مرکزی، شاخص های زمین ریختی متعددی چون انتگرال فرازسنجی، عدم تقارن حوضه زهکشی، شاخص درازا- گرادیان رود، موج سانی پیشانی کوهستان و نسبت پهنای کف دره به فرازی آن در گستره مورد نظر اندازه گیری شدند. افزون بر این، مخروط های افکنه قدیمی و جدید نیز از یکدیگر تفکیک گردیدند و رابطه ریخت شناسی رودخانه ها و زمین ساخت جنبا نیز مورد بررسی قرار گرفت.بر این اساس، پیشانی های گسلی عطاری، شمال سمنان، نارکان، نمکدان، گرمسار، کوه سرخ و پیشوا در رده اول، پیشانی های گسلی شمال سرخه، قراول کوه در رده دوم و پیشانی گسلی پارچین در حد فاصل رده اول و دوم فعالیت های زمین ساختی نسبی قرار گرفتند. همچنین داندگی گرمسار به عنوان جنباترین پیشانی کوهستانی در نظر گرفته شد و باید بخش باختری آن را به دلیل وجود سابقه لرزه ای و تبدیل ناگهانی الگوی پیچان رودی به بریده بریده رودخانه حبله رود، جنباتراز بخش خاوری آن به حساب آورد.