علوم پایه (دانشگاه آزاد اسلامی)
سال:1382 | دوره:13 | شماره:49 (ویژه نامه زمین شناسی) |تعداد مقالات:8

عناصر جزیی در نمونه های رسوب بستر رودخانه که از 35 سایت در حوزه آبریز رودخانه خرم آباد جمع آوری شده اند، مورد تجزیه شیمیایی قرار گرفتند. مکان های نمونه برداری بیانگر وجود زمین های مورد استفاده برای کشاورزی، معدن، نواحی مختلط، اماکن شهری/تفریحی و شرایط پایه هستند.عناصر کادمیوم، سلنیوم و روی در تمامی سایت های جمع آوری نمونه های رسوب بستر رودخانه شناسایی شدند. این عناصر جزیی به دلیل اثرات سمی، به عنوان شاخص های آلودگی شناخته می شوند. غلظت های روی و کادمیوم رسوبات کف رودخانه در نقاط فعالیت های معدنی حوزه آبریز خرم آباد به بالاترین حد خود می رسند. بالاترین میزان غلظت سلنیوم رسوبات بستر رودخانه در این ناحیه، مربوط به زمین های کشاورزی است. غلظت عناصر جزیی در رسوبات بستر رودخانه معمولا با کاهش اندازه ذرات افزایش می یابد.

در بخش میانی کوه خشومی سنگ های گرانیتی به سن مزوزوییک در سنگ های دگرگونی کمپلکس چاپدونی تزریق شده اند. دایک های فراوانی سنگ های دگرگونه و آذرین را قطع کرده اند. این دایک ها دو گروه هستند. برخی از دایک ها دگرگونه و متعلق به پرکامبرین می باشند و برخی دیگر نادگرگونه اند. دایک های دگرگون نشده فراوان ترند و شامل دایک های نسبتا باریک تا حد واسط از نوع دلریت، آندزیت بازالتی و تراکی آندزیت، و دایک های اسیدی از جنس ریولیت و داسیت هستند. دایک های نسبتا باریک در سری آلکالن و دایک های اسیدی در سری کالکوالکالن قرار می گیرند. ماگمای دایک های بازیک از ذوب گوشته حاصل شده اند و ماگمای سازنده این سنگ ها احتمالا در نتیجه باز شدگی شکاف های محلی بیرون ریخته اند. دایک های اسیدی منشا قاره ای دارند و احتمالا از پوسته فوقانی منشا گرفته اند.

تشکیل گسل های عادی معلول رژیم های کششی است که در بخش های مختلف پوسته زمین به خصوص در مناطق کافت های قاره ای و پشته های میان اقیانوسی گسترش زیادی دارند. علاوه بر این نواحی، درمناطقی از پوسته زمین که تحت رژیم های فشاری قرار دارند (که عمدتا تشکیل چین خوردگی ها و گسل های رانده و معکوس محصول آن است) در شرایط ویژه ای گسل های عادی شکل می گیرند. فرآیند فشردگی موجب چین خوردگی و بالاآمدگی می گردد. بالا آمدگی حاصل موجب تاثیر نیروی کشش سطحی شده و متعاقب آن گسل های عادی را تشکیل می دهد. در نواحی مکران در اثر فرایند به هم افزوده شدن رسوبات و تشکیل گوه های افزایشی، در مناطق شمالی و جنوبی آن (حاشیه جازموریان و مناطق ساحلی مکران) گسل های عادی به خوبی شکل گرفته اند. نحوه تشکیل گسل های عادی مناطق ساحلی با گسل های عادی حاشیه جنوبی جازموریان تا حدی با یکدیگر متفاوتند. حرکت مطلق بالا رونده فرودیوار در گسل های رانده و معکوس حاشیه جازموریان در اثر شیب زون فرورانش سبب شده است که به طور نسبی گسل های عادی تظاهر نمایند. در حالی که در مناطق ساحلی مکران تشکیل گسل های عادی، معلول کشش سطحی پدید آمده از بالا آمدگی و بالا راندگی فرادیواره در گسل های هم آغوش است، به طوری که مناطق بالا آمده در بخش بالارانده شده تحت تاثیر نا پایداری ثقلی، گسل های عادی را به وجود آورده اند. تراکم جنوبی شیب این گسل ها و وجود شکستگی های کششی قائم hoo نیز موید همین مطلب است.

منطقه مورد بررسی در جنوب استان چهارمحال و بختیاری بین ′28، °50 تا ′13، °51 طول شرقی و ′20، °31 تا ′38، °31 عرض شمالی واقع شده است. نقشه زمین شناسی موجود از این منطقه، نقشه 1:250000 بروجن، تهیه شده توسط وزارت نفت است که به جهت مقیاس، محدوده مطالعاتی در آن با اطلاعات مختصر زمین شناسی قابل رویت می باشد. لذا تهیه نقشه و تفسیر زمین شناسی منطقه فوق با ذکر جزییات چینه شناسی الزامی به نظر رسید. این منطقه توسط گسل باغ حیران به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می گردد. بخش شرقی در زون زاگرس مرتفع قرار دارد و رسوبات آن مربوط به پالئوزوئیک و مزوزوئیک می باشد. گسل های فراوان و خردشدگی سازندهای موجود از ویژگی های بارز این قسمت است. رسوبات این بخش معادل باروت، زایگون و لاکون و میلا می باشد. علاوه بر این، رسوبات کربناته مربوط به ژوراسیک و کرتاسه نیز در این بخش قابل تشخیص است. گسل های موجود در این بخش در جنوب روستای باغ حیران روند N-340 و در شمال و شمال غرب روستای مزبور روند شرقی – غربی دارند. بخش غربی که قسمت اعظم محدوده مورد مطالعه را در بر می گیرد شامل رسوبات دوران سوم و چهارم می باشد. سازندهای عمده تشکیل دهنده این بخش عبارتند از: 1- رسوبات ائوسن که عمدتا آهکی است و در مواردی به آهک دولومیتی و دولومیت مبدل می شود. 2- رسوبات الیگوسن که عمدتا آهکی، آهک مارنی و گاهی شیل می باشد. 3- سازند آسماری که شامل سنگ های آهکی و سنگ های آهکی مارنی است. 4- گروه فارس که در بخش تحتانی شامل کنگلومرا و در بخش فوقانی شامل مارنهای گچدار، سیلتستون و ماسه سنگ می باشد. 5- سازند بختیاری که شامل کنگلومرا و ماسه سنگ است. 6- رسوبات دوران چهارم که در این بخش به صورت پادگانه های آبرفتی، آبرفت های جوان و مخروطه افکنه ها قابل رویت می باشند. گسل های موجود در این بخش روند شمال غربی – جنوب شرقی، شمال شرقی – جنوب غربی و شمالی – جنوبی دارند. در پایان به تهیه نقشه زمین شناسی محل با ذ کر جزییات و راهنما اقدام گردید که می تواند در طرح های عمرانی مورد استفاده قرار گیرد.

با توجه به اینکه جریان حاصل از تخلیه سفره های آب زیرزمینی در سیستم جریا نات سطحی یکی از مولفه های مهم جریان کلی رودخانه در فصول خشک می باشد، مقادیر تغذیه سفره های مرتبط با رودخانه زاینده رود با استفاده از داده های متوسط روزانه جریان کلی این رودخانه بر اساس یک مدل تحلیلی تغذیه آب زیرزمینی با عنوان روش رورابوف تعیین گردید. از آنجا که در این روش ترسیم منحنی فروکش مولفه جریان حاصل از تخلیه سفره ها الزامی است، لذا منحنی فروکش غالب جریان آب زیرزمینی برای رودخانه زاینده رود به دو روش دستی و خودکار ترسیم گردید. سپس مقادیر تغذیه با استفاده از برنامه رایانه ای «رورا» و همچنین روش دستی برای مدت پانزده سال از سال آبی 1361-1360 تا سال آبی 1375-1374 محاسبه شد. گر چه نتایج به دست آمده اختلاف بسیار کمی را نسبت به هم نشان می دهند، ولی با توجه به عدم بروز خطای انسانی در روش خودکار، نتایج حاصل از این روش دقیق تر می باشد.

منطقه مورد مطالعه محدوده ای به وسعت 510 کیلومترمربع است که در فاصله طول های شرقی ″ 56 ′ 30 °58 تا″ 2 ′ 51 °58 و عرض های شمالی ″42 ′15 °28 و ″00 ′30 °28 در جنوب شرق بم واقع شده است. سنگ های این منطقه که از لحاظ چینه شناسی متعلق به ترشیری هستند، شامل نهشته های ائوسن و سنگ های پلوتونیک و ساب ولکانیک میوسن می باشند نهشته های ائوسن خود انواع سنگ های آذر آواری از قبیل توف های حد واسط، اسیدی و ایگنیمبریت و سنگ های آتشفشانی شامل آندزیت – بازالت، آندزیت، داسیت – آندزیت و داسیت را در برمی گیرند سنگ های میوسن شامل دیوریت و انواع گرانیتوئیدها از قبیل تونالیت، گرانودیوریت، گرانودیوریت پورفیری، گرانیت، گرانیت پورفیری، لوکوگرانیت و گرانوفیر هستند. مجموع مطالعات صحرایی، ژنوشیمیایی و تکتونوماگمایی نشان می دهد که ماگماتیسم در منطقه مورد نظر به دو دوره زمانی جداگانه اختصاص دارد. در دوره ائوسن که این پدیده به صورت ولکانیسم ظهور می نماید، ماگمای اولیه ای با ترکیب بازیک وجود داشته که تفریق کانی هایی مانند پیروکسن و پلاژیوکلاز در این ماگما سبب تحول شده و در نتیجه سری سنگ های کالکوالکالن در آندزیت – بازالت تاداسیت را به وجود آورده که همراه با سنگ های ولکانوکلاستیک فوران یافته اند. در دوره میوسن ماگمای دیوریتی وجود داشته است که در یک مرحله با نفوذ در بخش های بالای پوسته، داخل سنگ های ولکانیک ائوسن نفوذ کرده که گسترش کم سنگ های دیوریتی در منطقه از شواهد صحرایی این فرایند است. سپس تشکیل کانی هایی نظیر پیروکسن، تیتانومانیتیت و پلاژیوکلاز سبب تحول در ماگمای دیوریتی شده که در نتیجه آن با نفوذ ماگما به بخش های فوقانی گرانیتوئیدهای متنوعی بسته به ترتیب ماگما و عمق نفوذ تشکیل شده اند. این گرانیتوئید ها از تیپ I و متعلق به گروه گرانیت های قوس آتشفشانی (VAG) هستند که مقایسه نمودار عنکبوتی آنها تشابه بسیار نزدیکشان را با گرانیتوئید لیما در پرو نشان می دهد.

امروزه مطالعات ژئومرفولوژی پایه و اساس بررسی های منابع طبیعی است. در این تحقیق سعی شده است واحدها و پدیده های عمده ژئومرفولوژی در جنوب چهارمحال و بختیاری شناسایی، تفکیک و مشخص شوند. این واحدها شامل: 1- کوهستان ها 2- تپه ماهورها (تپه ماهورهای سنگی و تپه ماهورهای آبرفتی) 3- دشت های آبرفتی می باشد. کوه های محدوده مورد بررسی، مرتفع با قلل نسبتا تیز و پرتگاهی، دامنه های پر شیب و دره های تنگ و باریک و عمدتا V شکل است. عوامل عمده در فرسایش ناهمواری های این واحد اقلیم (نوع نزولات جوی، شدت بارندگی و نوسانات حرارتی)، توپو گرافی، جنس سازند و جریان های سطحی می باشد. در این واحد انواع فرسایش فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک قابل تشخیص است. ریزش، واریزه و لنداسلاید از جمله حرکات توده ای روی دامنه کوه های این منطقه به شمار می رود. سازندهای کنگلومرای بختیاری، ماسه سنگ ها و مارن های گروه فارس تشکیل تپه ماهورهای سنگی را در منطقه مطالعاتی داده اند. در این واحد قلل تپه ماهورها گرد و مدور و نیمرخ دامنه ها غالبا محدب می باشد. آثار تخریب فیزیکی و تجزیه شیمیایی در این واحد نیز به صورت واضح نمایان است. تپه ماهورهای آبرفتی در سازندهای رسی و مارنی شمال غرب و غرب منطقه مشاهده می شوند. فرسایش آبی به صور مختلف نقش مهمی در تغییر شکل ناهمواری های این واحد ایفا کرده است. خزش، سولیفلوکسیون، لنداسلاید و آبراهه های تنگ و باریک از پدیده های موجود در این واحد محسوب می شود. دشت های آبرفتی دامنه ای در منطقه مطالعاتی شامل دشت های آلونی و جمال می باشد. دشت آلونی از جمله دشت هایی است که در نتیجه فرونشست های فشاری در پای گسل دنا پدید آمده است. جالب ترین پدیده در دشت جمال، گود است که در حقیقت حوضه بسته کوچکی است که شیب توپوگرافی آن به طرف مرکز می باشد و آب های سطحی از آن خارج نمی شوند. دشت مرکزی در منطقه مطالعاتی در واقع یک پهنه آبرفتی است که از نهشته های رسوبی دو رودخانه خانمیرزا از شمالشرقی و چله خانه از جنوب شرقی به وجود آمده است. در این دشت فرسایش شیاری و ورقه ای در سطح و مخروط های واریزه ای در پای دامنه های تند به وضوح دیده می شود. اشکال عمده مرفولوژیک در این منطقه شامل رسوبات رودخانه ای، پادگانه های آبرفتی، رسوبات دریاچه ای، چشمه ها و مخروط افکنه ها است که در این تحقیق به بررسی آنها پرداخته شده است.