مدرس علوم انسانی
سال:1385 | دوره:10 | شماره:2 (پیاپی 45) ویژه نامه جغرافیا |تعداد مقالات:8

گردشگری و اقتصاد گردشگری در حال حاضر، در حال تبدیل شدن به یکی از ارکان اصلی اقتصاد تجاری جهان است، افزون بر این بسیاری از برنامه ریزان و سیاستگزاران توسعه نیز از صنعت گردشگری به عنوان رکن اصلی توسعه پایدار یاد می کنند. در این راستا گردشگری روستایی نیز جزیی از صنعت گردشگری به حساب می آید که می تواند با برنامه ریزی اصولی و مناسب و شناسایی مزیتها و محدودیتهای گردشگری روستایی، نقش موثری در توسعه این مناطق و در نتیجه توسعه ملی و تنوع بخشی به اقتصاد ملی بر عهده داشته باشد، از این رو در اینجا سوال این است که پتانسیلها و محدودیتهای توسعه گردشگری روستایی کدام است؟ و چه راهبردها و راهکارهایی جهت توسعه گردشگریی که منجر به توسعه روستایی و توسعه ملی بشود، وجود دارد؟به این منظور مقاله حاضر با استفاده از روش پیمایش، مطالعات میدانی و تعیین نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدها به شیوه SWOT به ارایه استراتژی و راهبرد در جهت توسعه گردشگری در مناطق روستایی لواسان پرداخته است. تجزیه و تحلیلهای تجربی در منطقه مطالعه شده نشان می دهد که آستانه آسیب پذیری نقاط روستایی به علت گردشگری بودن بسیار بالاست و نیازمند بازنگری و ارایه سیاستهای مناسب در جهت رفع محدودیتها و استفاده از مزیتهای نسبی موجود می باشد.

رودخانه هیرمند از افغانستان سرچشمه می گیرد. زندگی مردم منطقه سیستان نیز وابسته به آن است. نوسان جریان آب هیرمند و کاهش آب جاری به سمت سیستان (ایران) در صد سال گذشته همواره مشکلاتی را در روابط سیاسی ایران و افغانستان در سطوح محلی و ملی به وجود آورده است. این پژوهش در پی یافتن علل نوسان آب هیرمند، کاهش جریان آن به سوی سیستان و تاثیر آن بر روابط سیاسی بین دو کشور می باشد.وقوع خشکسالی و کاهش جریان آب از سرچشمه های هیرمند باعث کاهش جریان آب به سمت سیستان و وقوع بحران آب در این ناحیه شده است. در صد سال گذشته افغانیها با جداکردن کانالهای متعددی از هیرمند و احداث سدهای مخزنی و انحرافی روی آن حجم بیشتری از آب را مصرف کرده و میزان آب جاری به سیستان را کاهش داده اند. این مساله در مواقع خشکسالی در بخش علیای رودخانه، کم آبی در سیستان را تشدید کرده است. قرار گرفتن سر چشمه های هیرمند و 95 درصد از مسیر رودخانه در سرزمین افغانستان و وابستگی شدید افغانها به آب هیرمند موجب برتری ژئوپلیتیک افغانستان در مقابل ایران شده است که همواره موجب انعطاف ایران در برابر افغانستان در این مورد بوده است.

کوهستانهای نیمه خشک، به لحاظ حاکم بودن شرایط اقلیمی خاص و ویژگیهای هیدرولوژیکی و توپوگرافی، از مستعدترین مناطق برای وقوع لغزشها، بویژه لغزشهای دره ای محسوب می شوند. در این مناطق، تشکیل آبراهه های عمیق و تغییر آرایش جریان آبها در طول آنها، از عوامل تحریک کننده اصلی مواد دیواره دره ها، به وقوع لغزش به شمار می آیند. در طول آبراهه های عمیق منطقه مطالعه شده، به عنوان یک منطقه کوهستانی نیمه خشک، لغزشهای متعددی به وقوع پیوسته است. با توجه به نقش این لغزشها در تغییر ویژگیهای هیررولوژیکی دره ها و همچنین تغییر در میزان بار رسوبی رودخانه ها و تهدید مساکن روستایی، نقش عوامل مختلف در وقوع آنها، از جمله تراکم زهکش، اختلاف ارتفاع و ویژگیهای سازندهای سطحی، با استفاده از نقشه های زمین شناسی، توپوگرافی، عکسهای هوایی و نمونه برداریها و بازدیدهای میدانی، بررسی و تحلیل شده اند. نتایج این تحلیلها نشان می دهد که میزان گسیختگیها و لغزشهای دره ای، تابع میزان تراکم زهکشی، بویژه تراکم آبراهه های عمیق، تابع تغییرات نسبتهای Ds/Dd و همچنین تابع تغییرات R می باشد شایان ذکر است که تا ارتفاع معینی از ناهمواری منطقه که متشکل از سازنده های سست و منفصل می باشد، هر چه بر میزان اختلاف ارتفاع افزوده می شود، احتمال وقوع لغزشهای دره ای نیز افزایش پیدا می کند.

فرسایش آبراهه ای در حوضه های کوهستانی، از مهمترین عامل افزایش رسوب محسوب می شود. عوامل بی شماری به تنهایی و یا در قالب یک مجموع، در تحریک بستر جریان رودخانه ها و یا شیبهای مشرف به دره ها، نقش ایفا می کنند. نحوه عملکرد فرایندهای مختلف رودخانه ای و دامنه ای با شاخصه هایی همراه می باشند که مهمترین آنها، حضور اشکال کاوشی و یا نهشته ای در طول دره ها و تغییر نیمرخ طولی آنها در طی زمان است. استناد به نحوه آرایش نیمرخ طولی دره ها دربررسی نحوه عملکرد فرایندها می تواند اطلاعات با ارزشی ارایه دهد. مهمتر اینکه، می توان نیمرخ طولی دره ها را با استفاده از تحلیلهای رگرسیونی (با انواع توابع ریاضی) تفسیر و تغییرات آن را در طی زمان بررسی نمود و دره ها را با تکیه به ضرایب حاصل از تحلیلهای رگرسیونی مقایسه کرد. با این توجیه که تحول دره ها مشخص کننده میزان سایش در طول دره ها و یا در کل حوضه یک آبریز ویژه است، در این مقاله سعی شده است تا نحوه فرسایش در طول آبراهه ها در ارتباط با تحول دره ها و کل حوضه با استفاده از تحلیلهای رگرسیونی بررسی قرار گیرد و با استناد به نتایج حاصل، محدوده های تحت انواع فرسایش، پهنه بندی شود. نتایج این بررسیها نشان می دهد که به طور کلی حوضه قرنقو، دره اصلی و بعضی از دره های فرعی آن در مرحله بلوغ (برازش با تابع توانی) واقع شده اند و بیشترین مساحت حوضه نیز تحت فرسایش آبراهه ای متوسط قرار داد.

فرسایش خاک یکی از عوامل اصلی در کاهش حاصلخیزی خاک، انباشت رسوبات در آبراهه ها، کانالهای آبیاری و رودخانه ها، کاهش ظرفیت مخازن سدها، تشدید وقوع سیلابهای مخرب و آلودگی محیط زیست می باشد. به منظور جلوگیری از پیامدهای منفی فرسایش خاک و تولید رسوب در حوزه های آخیز ضرورت دارد تا مقدار رسوب و منبع تولید آن مشخص شود. از آنجایی که اکثر حوزه های آبخیز کشور بدون ایستگاههای رسوب سنجی می باشند، استفاده از مدلهای ابداع شده در این زمنیه در براورد تولید رسوب الزامی می باشد. در این تحقیق که در حوزه آبخیز نوژیان واقع در جنوب شرقی خرم آباد انجام شده است، براورد فرسایش و رسوب حوزه آبخیز نوژیان واقع در استان لرستان با استفاده از مدل MPSIAC و با بهره گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS بررسی شده است. در این راستا برای اجرایی کردن مدل MPSIAC، پس از ورود لایه های اطلاعاتی به محیط GIS و وزن دهی آنها، از تلفیق این لایه ها، حوزه آبخیز مطالعه شده به 527 واحد همکن تفکیک شد؛ سپس شدت فرسایش و تولید رسوب در این واحدهای همگن محاسبه شد. نتیجه به دست آمده نشانگر این است که میزان رسوب براورد شده با استفاده از مدل MPSIAC حدود 489372.2 تن در سال می باشد. با توجه به اینکه میزان رسوب اندازه گیری شده در محل ایستگاه هیدرومتری کشور معادل 812410 تن در سال است، نسبت مقدار رسوب براورد شده با استفاده از مدل MPSIAC به آمار رسوب اندازه گیری شده 0.602 برابر است. نتیجه بررسیهای انجام شده در مورد اختلاف موجود بیانگر این واقعیت است که کالیبره کردن مدلهای تجربی از طریق اصلاح نارساییهای موجود در آنها در تطبیق با شرایط خارج از محل ابداع آنها امری ضروری و گریزناپذیر است. بنابراین، ضرورت دارد تا پیش از آنکه با اطمینان اقدام به رد یا قبول نتیجه حاصل از به کارگیری این مدل شود، در آبخیزهای معرف کشور، کالیبره کردن مدل در تطبیق کامل با شیوه های ابداع آن مد نظر قرار گرفته، سپس اقدام به واسنجی آن کرد.

نحوه عمل در اکثر الگوریتمهای طبقه بندی متداول در سنجش از دور، بر اساس ویژگیها و اطلاعات طیفی پیکسلها می باشد. این مساله ضمن نادیده گرفتن مقدار زیادی از اطلاعات فضایی موجود در تصویر با افزایش قدرت تفکیک فضایی در ماهواره ها، باعث افزایش اطلاعات غیر مفید (نویز) و افزایش تشابه طیفی بین طبقات و در نتیجه افزایش واریانس داخلی می شود که در نهایت منجر به آثار منفی بر دقت طبقه بندی می گردد. به منظور رفع یا کاهش این مشکلات، استفاده توام از اطلاعات طیفی و محیطی می تواند به تفکیک کاربریهایی که از لحاظ طیفی مشابه می باشند، کمک موثری کند.در این تحقیق مزایای حاصل از ترکیب اطلاعات تراکم حاشیه استخراج شده از طبقه بندی مبتنی بر ویژگیهای طیفی عناصر تصویر با روشهای طبقه بندی حداکثر احتمال، حداقل فاصله از میانگین و مورد ماهالانوبیز بررسی شده است.این روش برای داده هایی با توان تفکیک مکانی بالا که حاوی اطلاعات جزیی زیادتری می باشند و همچنین مناطقی با پدیده های متفاوت و دارای تراکمهای حاشیه مختلف می تواند مناسبتر باشد. کارایی استفاده از اطلاعات تراکم حاشیه در بهبود دقت طبقه بندی با داده های چند طیفی ماهواره اسپات و عکس هوایی مربوط به بخشی از منطقه حاشیه تالاب انزلی در استان گیلان که دارای پدیده های متنوع و کاربریهای مختلف می باشد، ارزیابی شده است. نتایج حاصل نشاندهنده افزیاش دقت کلاسهای اطلاعاتی بویژه با تفکیک پذیری طیفی ضعیف می باشد. روش طبقه بندی ماهالانوبیز در کلاسهای اطلاعاتی مراکز شهری - روستایی (74.60 درصد)، رودخانه و کانال (66.87 درصد) بترتیب با 14.06 و 6.57 درصد افزایش در داده های ماهواره ای و کلاسهای مجتمع درختی و باغات (74.37 درصد)، رودخانه اصلی (59.44 درصد)، کشاورزی (46.38 ) و مناطق مسکونی (68.09 درصد) بترتیب 11.78، 36.61، 28.09 و 53.29 درصد نسبت به طبقه بندی مبتنی بر اطلاعات طیفی پیکسلها در داده های عکس هوایی افزایش دقت را نشان می دهند.

در تفکرات موجود برنامه ریزی، سکونتگاه های انسانی یا شهر هستند و یا روستا. در واقعیت، سکونتگاه ها دارای نتوع بیشتری می باشند و تعاریف رایج از شهر و روستا به لحاظ اداری، سیاسی و علمی مصداق کامل، مانع و جامع ندارد. رویکرد موجود در تبدیل یک سکونتگاه روستایی به شهر در کشور، ریکردی دو ارزشی (دو وجهی) است که حاکی از عدم توجه کامل به ابعاد متنوع، خصایص و ویژگیهای اینگونه از سکونتگاه ها است و فقط تقاضاهای مردمی و عوامل سیاسی در شکل گیری و تبدیل یک روستا به شهر تاثیر دارند.استفاده از مدلهای مبتنی بر منطق فازی، به عنوان یک رویکرد نسبی در شناسایی و دسته بندی سکونتگاه ها می تواند علاوه بر تنوع بخشی در تقسیم بندی سکونتگاه های انسانی، پایداری و کارامدی آنها و بویژه در روستاهای متقاضی تبدیل شدن به شهر را در پی داشته باشد. تبدیل روستا به شهر بدون ایجاد بسترهای مناسب در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیر بنایی علاوه بر افزایش هزینه های بخش عمومی به دلیل عدم توانایی ساکنان در کمک و تامین هزینه ها، سبب افزایش سطح توقع و انتظار ساکنان این سکونتگاه ها و تقویت باور تلاش در تبدیل روستا به شهر به منظور جذب حمایتهای مالی و اعتباری جهت توسعه و عمران روستا، می شود. شناسایی سکونتگاههای مساعد و پیش بینی در خصوص نحوه تغییر و تحول آنها و انجام اقدامات لازم در خصوص بسترسازی مناسب جهت شکل گیری زمینه های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیر بنایی جهت تبدیل شدن این سکونتگاه ها به شهر نه تنها زمینه های مشکلات یاده شده را از میان برداشته، بلکه امکان جذب سرمایه گذاری بخش خصوصی را نیز فراهم آورده و سبب شکلگیری نظامی پویا و متحول از سلسله مراتب سکونتگاهی خواهد شد که از حیات اقتصادی برخوردار بوده و قادر به توسعه و دستیابی به سطوح بالاتر نظام سکونتگاهی بدون نیاز به سرمایه گذاری بخش عمومی خواهد بود.در این مقاله با طرح ناکارامدی الگوی موجود در تبدیل روستا به شهر، به آزمون چگونگی استفاده از منطق فازی در شناسایی و تبدیل روستاهای مستعد به شهر پرداخته شده است. هدف مطالعه حاضر نیز استفاده از منطق فازی در شناخت سکونتگاه های روستایی مستعد به منظور تبدیل شدن به شهر است و سوال اساسی که هدف نهایی پاسخگویی به آن می باشد، عبارت است از اینکه آیا شناخت سکونتگاه های روستایی مستعد تبدیل شدن به شهر با رویکرد فازی امکان پذیر است؟ به منظور پاسخ به این سوال و ارزیابی امکان پذیری آن، سکونتگاه های روستایی استان تهران به عنوان نمونه مطالعاتی انتخاب و آزمون کاربرد رویکرد مزبور بر آن اعمال و سکونتگاه های مستعد تبدیل شدن به شهر استخراج شده است.

مقادیر بارش موثر به عنوان بخشی از نیاز آبی محصول برنج در جلگه مازندران، به لحاظ اهمیت بالای این جلگه در تامین برنج کشور، به تفکیک واریته های زودرس و دیررس، به روشهای مختلف محاسبه و در نهایت با استفاده از روش بارش قابل اطمینان براورد شد. مقایسه نقشه های همبارش موثر معلوم می کند که مقادیر بارش موثر در بخش غربی جلگه بیشتر از بخش شرقی آن است و در نتیجه نیاز خالص آبیاری در بخش غربی کمتر است. از آنجایی که دانستن مقادیر حداقل و حداکثر بارش موثر با اطمینان مشخص، یاریگر برنامه ریزان در امور مختلف است، مقادیر بارش موثر در سه فاصله اطمینان 90، 95 و 99 درصد براورد شد. نقشه های مربوط نشان می دهد که برای هر دو واریته زودرس و دیررس، در بخش شرقی جلگه، روی مقادیر بارش موثر کمتری، می توان حساب باز کرد؛ ضمن آنکه در سطوح اطمینان مختلف، مقادیر بارش موثر برای واریته دیررس، در حدود 50 میلیمتر بیشتر از واریته زودرس است. همچنین نقشه های مربوط به دوره های بازگشت بارش موثر نشان می دهد که مقادیر بارش موثر در بخشهای غربی و مرکزی بیشتر از بخش شرقی است و دسترسی به بارش موثر در فصل رشد برنج، بر حسب دوره بازگشت در بخشهای مختلف منطقه، کمتر از 80 تا بیش از 420 میلیمتر در نوسان است.