مدرس علوم انسانی
سال:1385 | دوره:10 | شماره:(پیاپی 48) ویژه نامه جغرافیا |تعداد مقالات:12

به طور کلی نظریه های برنامه ریزی به دو دسته کلی تقسیم می شوند. دسته اول برنامه ریزی را از جنبه فرایند بررسی می کند (برنامه ریزی فرایندی) و دسته دوم با محصول و نتیجه برنامه ریزی سروکار دارد (برنامه ریزی محصولی). در تحقیق حاضر، برنامه ریزی برای اجرای طرح متروی تهران (که مورد مطالعه این تحقیق است) از دیدگاه فرایندی بررسی شده است. به این معنا که مراحل تصمیم گیری و برنامه ریزی برای اجرای طرح مزبور و آثاری که این برنامه ریزی از خود به جای گذاشته است، مورد مطالعه قرار گرفته است. در این میان، جایگاه الگوی حکمروایی خوب (نظام اداره خوب) که شامل اصولی از قبیل مشارکت، پاسخگویی، شهروندی، شفاف بودن، کارآمدی، قانون مداری و نظایر اینهاست، در جهت بررسی نقش مردم در فرایند برنامه ریزی برای طرح یاد شده و میزان تعامل اضلاع حاکمیت (مسوولان، مردم و بخش خصوصی) بررسی شده است. الگوی مربوط به آن (حکمروایی خوب) که از اواخر دهه 1980 م. مطرح شده است، به طور کلی به فرایندی اشاره دارد که تصمیمها و اعمال قدرت در آن شکل می گیرد و جایگاهی است که دولت، مردم و بخشهای خصوصی به تعامل با یکدیگر می پردازند.الگوی حکمروایی خوب در زمان حاضر در مجامع بین المللی و محافل کارشناسی تنها راه خروج از بن بست فقر و توسعه نیافتگی تلقی می شود و مدیریت سطح محلی، گریز و گزیری از آن ندارد، زیرا اثر بخش ترین، کم هزینه ترین و پایدارترین شیوه اعمال مدیریتی است که توسعه منطقه ای و در نتیجه توسعه ملی را نیز به دنبال دارد.به این ترتیب ابتدا کلیاتی در زمینه تاریخچه مترو (زمان و علت طرح مترو، مطرح کنندگان و مشارکت کنندگان در برنامه ریزی و اجرای طرح) ارایه شده است. سپس مصاحبه ای با مسوولان مترو و افراد ساکن یکی از ایستگاههای مترو (ایستگاه امام خمینی تهران) در زمینه میزان مشارکت مردم در طرح یاد شده و میزان رعایت اصول حکمروایی خوب از طرف مسوولان، صورت گرفته است. در ادامه نیز به بررسی، تجزیه و تحلیل آنها به صورت توصیفی - تحلیلی و با استفاده از آزمون Spss، پرداخته می شود. در نهایت نیز به جمع بندی و ارایه پیشنهادات مربوط به آن اقدام خواهد شد. نتیجه کلی که از این تحقیق حاصل شد، این است که در طرح یاد شده، برنامه ریزی برای مردم بوده است نه برنامه ریزی با مردم، زیرا که مردم در فرایند برنامه ریزی و اجرای طرح نقش خاصی نداشتند و تنها نظاره گر و استفاده کننده از نتایج طرح بوده اند (برنامه ریزی از بالا و دیوان سالارانه). در این تحقیق، اصول حکمروایی خوب به هیچ عنوان رعایت نشده است. بدیهی است که تبعات نامطلوبی را هم از خود به جای گذاشته است، زیرا زمانی که مسوولان به حقوق شهروندی توجهی نمی کنند، به طور طبیعی مردم نیز خود را در قبال طرح، مسوول نخواهند دید و این عوامل مانع توسعه منطقه ای و در نهایت توسعه ملی خواهد شد.

تنوع شرایط محیطی، بویژه آب و هوایی ایران، منجر به ایجاد رژیمهای گوناگون تولید رواناب می شود. این وضعیت باعث می شود که مدلهای تجربی برای همه مناطق ایران به یک اندازه مطمئن نباشند و حتی در آن نواحی که بارشهای فصلی به صورت برف نازل می شود، کاربرد مدل پراستفاده SCS-CN نیز با شک و تردید همراه شود. از این رو، سعی بر این است که تا روشی پیدا شود که با استفاده از آن، در مدت زمان کوتاه و با امکانات موجود، میزان رواناب حوضه های بدون ایستگاه اندازه گیری به دست آید. اندازه گیری میزان رواناب در یک بارش 69 میلیمتری در حوضه کبوتر لانه کنگاور این امکان را فراهم آورد تا با استفاده از پوشش گیاهی و شیب، مدلی تنظیم شود که با لحاظ کردن بارشهای موثر و نوع بارشها، مدل دیگری برای رواناب حاصل از یک رگبار به دست آید. با اعمال بارشهای ماهیانه و بارشهای سالیانه کل دوره آمارگیری، مدل نهایی را برای محاسبه حجم رواناب حاصل از بارشهای سالیانه و حتی ماهیانه می توان به دست آورد. انعطاف پذیری مدل به دست آمده برای یافتن رواناب روزانه، ماهیانه و سالیانه و همچنین در شرایط تغییر کاربری اراضی، روش ساده مدلسازی و استفاده از داده های اصلی که از خود حوضه ها برای ساخت مدل استخراج می شود، از مزایای این روش می باشد. نتایج حاصل از روش پیشنهادی این تحقیق، برآورد حجم رواناب حوضه کبوتر لانه را - که فاقد ایستگاه هیدرومتری می باشد - مطمئنتر نشان می دهد.

حوضه آبریز رودخانه زاب در جنوب غربی آذربایجان غربی و شمال غرب استان کردستان واقع شده است و 3527 کیلومتر مربع وسعت دارد. رودخانه مذکور در دره تکتونیکی جاری بوده و بخش مرکزی حوضه آن دارای حرکات توده ای مواد با تکرار زمانی است. سالیانه زمین لغزش و حرکات توده ای دیگری اتفاق می افتد که باعث آسیبهایی به مساکن، زمینهای زراعی و راههای ارتباطی می شود.در این مقاله تلاش بر آن است که بلایای طبیعی عنوان شده ارزیابی و تبیین شوند. در نهایت، هدف تهیه نقشه بلایا به روش آنبالاگان است. روش تحقیق این مقاله شامل تشخیص و طبقه بندی ناپایداریها در روی زمین و تبیین علل به وجود آمدن آنهاست. مرحله بعدی تهیه نقشه های عامل و بالاخره ترسیم نقشه پهنه بندی خطر ناپایداریهای دامنه ای است.

با وقوع انقلاب صنعتی و پیشرفت تکنولوژی تحولات بنیادی در نظامهای تولیدی از جمله تولید کشاورزی صورت گرفت. به جای شیوه های سنتی - که بر تولید معیشتی یا خود مصرفی در داخل یک روستا یا ناحیه استوار بود -، نظامهای تولیدی مبتنی بر تولید کالا و محصولات برای رقابت در بازارهای ملی و جهانی برای کسب سود بیشتر رواج پیدا کرد؛ با وجود این، در نواحی روستایی، کشاورزان به منظور گریز از بی اطمینانی موجود در قیمتها و بازار محصولات، از تنوع کشت به عنوان عامل متعادل کننده درامد استفاده می کنند. این تنوع کشت پیامدهایی چون پراکندگی در تولید، کاهش درامد و عدم بهره برداری بهینه از آب و خاک را در پی دارد. یکی از راههایی که برای بهبود توسعه مناطق روستایی مدنظر است، تخصصی کردن الگوی کشت با توجه به مزیتهای نسبی و ویژگیهای خاص منطقه ای است.در این تحقیق، با توجه به اهمیت محصول توت فرنگی در زندگی مردم نواحی روستایی منطقه ژاورود استان کردستان، به مطالعه و تحلیل آثار کشت توت فرنگی و نقش آن در توسعه مناطق روستایی منطقه پرداخته شده است. میزان تولید توت فرنگی در استان کردستان 81 درصد از کل تولیدات کشور است که بیش از 60 درصد آن در منطقه زاورود شهرستان مریوان تولید می شود. بر این اساس پس از تحلیل و بررسی شیوه های تولیدی، الگوهای کشت و فرایندهای موثر در گسترش الگوی کشت توت فرنگی، با استفاده از فرمول کوچران 178 خانواد بهره بردار از کشت توت فرنگی به منظور تبیین آثار و پیامدهای آن در سطح خانوارها به عنوان نمونه انتخاب شدند. داده های حاصل از پرسشنامه، استفاده از نتایج و یافته های میدانی تحقیق نشان می دهد که شاخصهای توسعه خانوارهای مطالعه شده در دوره بعد از رواج کشت توت فرنگی نسبت به دوره قبل، از بهبود و پیشرفت معناداری برخوردار بوده است.

در این تحقیق با استفاده از داده های ماهیانه حاصل از محاسبه ضرایب مربوط به دما و بارش نقاط شبکه در مختصات ایستگاه تبریز و داده های ماهیانه دما و بارش ایستگاه هواشناسی تبریز در یک دوره آماری 52 ساله از سال 1951-2003 آثار دو برابر شدن میزان CO2 جو بر دما و بارش به عنوان مهمترین عناصر اقلیمی شبیه سازی شده است. مدلهای هایترگراف و آمبروترومیک ترسیمی برای تبریز مبین تغییرات ماهیانه عناصر اقلیمی دما و بارش در وضعیت دو برابر شدن CO2 جو می باشند. نتایج حاصل از شبیه سازی عناصر دما و بارش مبین افزایش دمای تبریز در کلیه مقاطع ماهیانه، فصلی و سالیانه و کاهش بارش در فصول زمستان، بهار و افزایش آن در فصلهایی تابستان، پاییز و نیز مقطع سالیانه هستند. مدلهای آمبروترمیک، کلیماگرام و هایترگراف فعلی و شبیه سازی شده تبریز از مدل GFDL و مدل ECHAM4 (از مدلهای مرکزتحقیقاتی هواشناسی ماکس پلانک در آلمان) در چگونگی دو برابر شدن CO2 جو، تغییرات دما و بارش را مورد تایید قرار دادند. با توجه به مدلهای آمبروترمیک و هایترگراف ترسیمی برای چگونگی اقلیم فعلی و اقلیم شبیه سازی شده از مدلهای GFDL و ECHAM4، تغییر اقلیم تبریز در چگونگی دوبرابر شدن CO2 به صورت کاهش مدت و شدت دوره سرد و کاهش روزهای همراه با یخبندان، کاهش بارش بهاره و زمستانی، تغییر شکل بارش زمستانی از برف و باران، طولانی شدن دوره رشد گیاهان، افزایش دما و به تبع از آن خشکی، خود را نشان خواهد داد. با توجه به نتایج حاصل از شبیه سازیها و با در نظر گرفتن موقعیت فعلی اقلیم بویژه بازه 14 ساله 1990-2003 چنین به نظر می رسد که تغییر شکل اقلیم تبریز به طریق شبیه سازی شده از مدل ECHAM4 محتمل تر از مدل GFDL باشد.

حوضه آبریز لیقوان چای در دامنه شمالی توده کوهستانی سهند واقع شده است. تحول این حوضه، خصوصا در کواترنر جدید، جدا از تحول مخروط آتشفشانی سهند نیست. به دلیل حاکم بودن سیستم فرسایشی پریگلاسیر و رودخانه ای در دامنه شمالی این توده کوهستانی، وقوع حرکات دامنه ای، جریانهای رودخانه ای و سیلابی، از عمده ترین پدیده های مورفوژنیک و مخاطرات ژئومورفولوژیک حوضه آبریز لیقوان چای می باشند که علاوه بر اینکه سکونتگاههای روستایی و شهری را تهدید می کنند، از تنگناهای ژئومورفولوژیکی موجود، بر سر راه برنامه های عمرانی منطقه نیز محسوب می شوند. پژوهش حاضر به بررسی و پهنه بندی حرکات توده ای مواد در حوضه زهکشی لیقوان می پردازد و نتیجه آن، از طریق ارایه نقشه پهنه بندی خطر حرکات توده ای مواد و ممیزی مناطق پرخطر - کم خطر سعی دارد، برنامه ریزان و مدیران اجرایی را به سوی برنامه ریزی و مدیریت صحیح کاربری زمین سوق دهد. به این ترتیب، توسعه بخشهای مسکونی، کشاورزی، صنعتی و غیره در اراضی دور از مخاطرات ژئومورفولوژیکی تا حدودی امکانپذیر خواهد شد. نقشه پهنه بندی خطر حرکات توده ای مواد، با استفاده از نقشه های توپوگرافی رقومی شده به مقیاس 1:250000 و 1:50000، نقشه های زمین شناسی و ژئومورفولوژی، داده های سنجش از دور (تصاویر ماهواره ای ETM، 2002) و بهره گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی شامل نرم افزارهای ARC/GIS و ARC/VIEW و بر اساس هشت متغیر (شیب، فاصله از گسل، فاصله از آبراهه، فاصله از جاده، فاصله از روستا یا شهر، لیتولوژی، کاربری زمین و بارش) ارایه شد. نتایج این مطالعه نشان می دهد که در حدود 36.11 درصد منطقه مطالعاتی از نظر استعداد وقوع حرکات توده ای مواد در محدوده خطر متوسط تا بسیار شدید قرار دارند و 64.66 درصد زمین لغزشها در همین محدوده اتفاق افتاده است.

یکی از عمده ترین تحولات دهه گذشته فروپاشی شوروی و فروریختن دیوار آهنین بلوک شرق بود. بعد از این فروپاشی، بازشدن مرز ایران و ترکمنستان در استانهای خراسان و گلستان از جمله وقایعی بود که موجب تحولات عظیمی در سطح استانهای مذکور و منطقه شد که مناطق مرزی نیز از این تحولات در امان نماندند.این مقاله بخشی ازیک تحقیق میدانی است که با استفاده از منابع کتابخانه ای و همچنین کار میدانی با انجام مصاحبه با مسوولان و مردم محلی و با استفاده از پرسشنامه های پخش شده در سطح روستاهای منطقه مورد مطالعه (با شیوه مطالعه پانل) و در نهایت با استفاده از مشاهدات محلی تهیه شده است و سعی دارد تا تحولات فضایی صورت گرفته را در منطقه مرزی باجگیران در دوره بعد از بازگشایی و مقایسه آن با دوره قبل از بازگشایی مرز بررسی کند.فرضیه اصلی تحقیق عبارت است از اینکه بازگشایی مرز ایران و ترکمنستان در منطقه باجگیران باعث تحول در کارکرد مرز شده و این تحول کارکردی فضای جغرافیایی جدیدی را در زمینه های مختلف ایجاد کرده است. بعد از بازگشایی مرز ایران و ترکمنستان در منطقه باجگیران، این منطقه شاهد تغییرات فضایی و جغرافیایی در زمینه های حمل و نقل، سکونتگاههای روستایی - شهری، ارتباطات و تاسیسات عمومی و دایر شدن تعداد زیادی از نمایندگیهای ادارات و سازمانهای دولتی و غیردولتی و همچنین تغییر روند حرکت جمعیت بخصوص در شهر باجگیران بوده است؛ به طوری که نمای این شهر نسبت به قبل از بازگشایی، تحولی اساسی داشته است.تحقیق فوق با هدف بررسی تحولات فضایی و ساختاری صورت گرفته در منطقه مرزی باجگیران (با استفاده از شاخصهای مورد نظر) آثار تحول کارکرد مرز را بررسی خواهد کرد.

خشکسالی، یکی از بلایای طبیعی است که با خسارتهای مالی و جانی فراوانی همراه است. این پدیده تحت هر رژیم بارش و رژیم دمایی به وقوع می پیوندد. ارایه یک تعریف مورد قبول عام در مورد خشکسالی وجود ندارد؛ زیرا نزد افراد با تخصصهای مختلف دارای معانی متفاوتی است و در منابع علمی به رخداد خشکسالی هواشناسی، هیدرولوژیکی و کشاورزی اشاره شده است. خشکسالی هواشناسی را کمبود غیر نرمال و طولانی مدت بارش گویند. خشکسالی هیدرولوژیکی به کاهش چشمگیر سطح آب دریاچه ها، رودخانه ها، مخازن و غیره مربوط است و خشکسالی کشاورزی وضعیتی است که میزان رطوبت موجود در خاک برای محصول ناکافی است.موضوع این مقاله بررسی و مقایسه عدم تطابق روند خشکسالی هواشناسی و خشکسالی هیدرولوژیکی در دو حوزه آبریز همجوار در دامنه شمالی شیرکوه یزد است. در ابتدا خشکسالی هواشناسی با استفاده از روش گیپس و ماهر و خشکسالی هیدرولوژیکی با استفاده از روش نمره استاندارد z محاسبه و در ادامه نیز وجود یا عدم وجود روند خشکسالی هواشناسی و خشکسالی هیدرولوژیکی با استفاده از تحلیل همبستگی در سطح دو حوزه آبریز اسلامیه و فخرآباد واقع در دامنه شمالی شیرکوه یزد مورد بررسی، تحلیل و مقایسه قرار گرفته است.برای اجرای این تحقیق از داده های بارندگی سالیانه دو ایستگاه باران سنجی وابسته به وزارت نیرو در طی یک دوره مشترک آماری 30 ساله و داده های هیدرومتری دو ایستگاه اسلامیه و فخرآباد دوره های آماری به ترتیب 26 و 28 ساله استفاده به عمل آمده است.نتایج تحقیق نشان می دهد که از این نظر تفاوتهای چشمگیری در دو سطح دو حوزه آبریز وجود دارد، علی رغم اینکه روند خشکسالی هواشناسی در هر دو ایستگاه باران سنجی اسلامیه و فخرآباد مورد تایید قرار نگرفت، اما روند خشکسالی هیدرولوژیکی در ایستگاه هیدرومتری اسلامیه تایید شد و در ایستگاه هیدرومتری فخرآباد مورد تایید قرار نگرفت. همچنین وجود رابطه قوی و معنادار بین میزان بارش و دبی در ایستگاه هیدرومتری فخرآباد تایید شد ولی در ایستگاه هیدرومتری اسلامیه تایید نشد.

کتابخانه های عمومی در دسترسی عموم مردم به محصولات فرهنگی و اطلاعاتی نقش به سزایی دارند. در این مقاله کتابخانه های عمومی منطقه 12 تهران از نظر توزیع فضایی، دسترسیها و تسهیلات ارزیابی شده است. به همین منظور ابتدا نقشه های پایه و اطلاعات توصیفی مختلف از جمله: جمعیت، سطح سواد و همچنین زیر ساختها و تسهیلات کتابخانه ها جمع آوری شد. سپس با تنظیم و تکمیل پرسشنامه برخی از اطلاعات مورد نیاز ارزیابی از مراجعان تهیه گردید. نتایج این تحقیق نشان داد که علی رغم اینکه میانگین جمعیت منطقه 12 تهران نسبت به سایر مناطق تهران کمتر می باشد؛ ولی تعداد کتابخانه ها از فراوانی بیشتری برخوردار است. همچنین کتابخانه های موجود، توزیع فضایی مناسبی نداشتند و امکانات و تسهیلات موجود در کتابخانه ها به هیچ وجه پاسخگوی جمعیت شعاع 1000 متری تحت پوشش (که با استفاده از توابع سامانه اطلاعات جغرافیایی محاسبه شده است) نمی باشد. دسترسی به کتابخانه ها نیز در وضعیت مناسبی قرار ندارد. برای حل مشکلات موجود، پیشنهاد استفاده از فضاهای فرهنگی موجود و ایجاد کتابخانه های جدید در منطقه داده شده است.

حجم آب تجدید شونده سالیانه در سطح استان خراسان، حدود 11.9 میلیارد مترمکعب است که 3.9 میلیارد مترمکعب آن سطحی و 8 میلیارد مترمکعب آن زیرزمینی است. آب زیرزمینی استان به طور عمده در آبخانه دشتهای استان یافت می شود و نسبت به منابع آب سطحی از اهمیت بیشتری برخوردار است. هر ساله حدود 9.7 میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی از این آبخانه ها استخراج و به مصارف مختلف (به طور عمده کشاورزی) می رسد. توسعه ای که به صورت اضافه برداشتها (برداشت بیشتر از تغذیه سالیانه) به وسیله چاههای عمیق صورت می گیرد، سبب شده است که آبخانه 57 دشت از 76 دشت استان، با کسری مخزن روبه رو شود و استان با بحران شدید آب مواجه گردد. کسری مخزن آب زیرزمینی، به 1.7 میلیارد مترمکعب در سال می رسد. گزارشاتی که تاکنون درباره بحران آب در استان خراسان انتشار یافته اند، عامل اصلی بحران آب را خشکسالیها قلمداد کرده اند؛ در حالی که در این تحقیق معلوم شده است، عامل اصلی بحران آب، اضافه برداشتهای مستمری است که به وسیله چاههای عمیق از آبخانه دشتها صورت می گیرد و نه خشکسالیها به تنهایی؛ اگر چه خشکسالیها نیز در این بحران نقش دارند. برای اثبات این ادعا، متوسط سالیانه بارندگی (متحرک 5 سالیانه) هر دشت، با هیدروگراف آبخانه همان دشت، به مقایسه و تحلیل گذاشته شده است. در این تحلیل معلوم شده است که سطح آب زیرزمینی، حتی در سالهای تر که بر طبق قاعده باید بالا می آمد، همچنان به افت خود ادامه داده است. پیامدهای جبران ناپذیر بحران آب عبارتند از بالارفتن هزینه پمپاژ آب، شورشدن آب زیرزمینی، نشست زمین و ایجاد شکافها در سطح دشتها و مشکلات زیست محیطی.