زبان و ادب فارسی (نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز)
سال:1388 | دوره:52 | شماره:209 |تعداد مقالات:7

کلمات و تعابیری که در گویش ها رایج است، به حل بسیاری از مشکلات متون ادبی کمک می کند. در آثار گذشته، از جمله تاریخ بیهقی عباراتی پیدا می شود که معنای آن برای بیشتر اهل خراسان روشن و بدون ابهام است؛ در حالی که توضیحات شروح گوناگون باعث اشتباه یا ابهام در معنای برخی از این کلمات یا عبارت شده است.در معنای بعضی از کلمه ها نیز تضاد و دوگانگی معنایی هم در شرح های تاریخی بیهقی و هم در فرهنگ های معتبر فارسی دیده می شود که این دو گانگی با توجه به معانی رایج آن ها در گویش ها برطرف شدنی است. در این مقاله، معنای چند واژه که در توضیحات شروح تاریخ بیهقی و در فرهنگ های گذشته فارسی آمده، با معناهای رایج آن ها در گویش ها مقایسه و سرانجام به بیان معنای درست و مناسب این کلمه ها پرداخته شده است.

از هنگامی که استاد ضیاالدین سجادی متن 638 بیتی مثنوی منسوب به خاقانی را که در یکی از متفرعات بحر هزج سروده شده بود، با عنوان ختم الغرائب منتشر ساخت، اثری به نام ختم الغرائب در شمار آثار خاقانی و در کنار دیوان، تحفه العراقین و منشات او شهرت یافت. با توجه به برخی ابهامات در باب این اثر، توجیهاتی برای قطعی نشان دادن تعلق مثنوی مذکور به خاقانی مطرح شد؛ ولی هرگز این ابهامات به کامل رفع نگردید. با پیدا شدن نسخه ای از ختم الغرائب، مورخ به سال 593 در کتابخانه وین و انتشار آن به صورت عکسی، زمینه ای برای کندوکاوی تازه تر مهیا شد. این مقاله تلاشی برای نشان دادن عدم تعلق مثنوی و خاقانی و طرح قراینی در باب آن است.

بررسی و دسته بندی واژگان مرکبی که در آنها جزء دوم، ستاک مضارع فعل است در دو زبان سغدی و فارسی و مقایسه این کلمات در دو زبان مذکور هدفی است که در این مقاله پیگیری شده است. پژوهش در مورد این ترکیبات، که یکی از پربسامدترین دسته های واژگان مرکب در زبان های هند و ایرانی اند، نمونه ای است برای نشان دادن وجوه اشتراک و افتراق واژگان مرکب در دو زبان سغدی و فارسی و گامی است هر چند کوچک، برای بررسی گسترده تطبیقی سایر مقولات دستوری در این دو زبان.

صادق هدایت از برجسته ترین داستان نویسان ایرانی ست که بیش از نویسندگان دیگر ایرانی، در ادبیات معاصر جهان نام برآورده است. برخی از آثار صادق هدایت لایه دار و تاویل پذیرند و برای رمزگشایی از برخی نوشته های او باید به زمینه های فکری و مطالعات فرهنگی اش توجه کرد. داستان کوتاه "تاریک خانه" که پس از بوف کور به نگارش درآمده، از داستان هایی است که هدایت آن را بااهمیت دانسته و با خرسندی و خوشایندی از آن یاد کرده است. اما در این مقاله، داستان تاریک خانه هدایت از زاویه ای دیگر و برای نخستین بار- بر مبنای سنت تدفین "گور خمره ها" تفسیر شده است. زیرا با توجه به آگاهی های مردم شناسانه و مطالعات باستان شناسانه هدایت و نیز با توجه به مرگ اندیشی او در بسیاری از آثارش، می توان تاریک خانه را بر مبنای آیین تدفین گور خمره ای - که آیینی بسیار قدیمی است - بازخوانی کرد. در تاریک خانه افزون بر اشاره های کوتاه، هفت نشانه قابل توجه وجود دارد که پیوند این داستان را با مراسم تدفین گورخمره ای آشکار و از عناصر موجود در داستان رمزگشایی می کنند.

درباره واژگان و اصطلاحات موجود در متون تصوف و عرفان اسلامی با دو مشکل اساسی روبه رو هستیم: (1 کثرت و تنوع تعاریف ارایه شده از سوی عرفا و محققان، به سبب اختلاف در درک و دریافت آنها از این اصطلاحات؛ (2 تغییر و تحولات معنایی هر یک از این واژگان و اصطلاحات در طی تطور و تکامل تصوف و عرفان اسلامی. این دو موضوع در مورد اصطلاحات «زاهد»، «صوفی»، «عارف» و «ولی» نیز صادق است. در این مقاله سعی شده است تا مراجعه به متون عرفانی معتبر و استخراج شواهد لازم و کافی، اولا: واژگان و اصطلاحات «ولی»، «صوفی» و «عارف» از جهت تحولات معنایی در طول تاریخ تصوف اسلامی بررسی شود؛ ثانیا: دیدگاه های مختلف در مورد تفاوت های «زاهد» با «صوفی و عارف» و «صوفی» با «عارف» و «عارف» با «ولی» طرح و تحلیل شود.

قلعه ذات الصور یا دز هوش ربا آخرین داستان مثنوی مولوی است. در این حکایت، پادشاهی سه پسر دارد. وقتی پسران عزم سیاحت می کنند، پادشاه آنان را پند می دهد که به قلعه هوش ربا نزدیک نشوند. آنان برخلاف قول پدر و عهد خویش به قلعه رفتند تصویر دختر شاه چین را در آنجا دیدند و دلباخته آن شدند. حکایت دلباختگی و تلاش برادر اول و دوم، برای به دست آوردن آن دختر، به تفصیل آمده است که به ناکام جان سپرده اند. برادر کوچک تر با کاهلی به مقصود می رسد اما مولوی قصه او را نیاورده است. مولوی با آنکه فرصت اتمام داستان را داشته اما آن را بسط نداده و حسام الدین چلبی نیز اتمام داستان را از او درخواست نکرده است. در این مقاله علت عدم تفصیل و اتمام داستان را بر مبنای جا به جایی اسطوره آفرینش، به صورت نقش زنان در قلعه گشایی بررسی کرده ایم.

تاق بستان نام محلی است در شمال شرق کرمانشاه که به دلیل نقش برجسته های ارزشمند باقی مانده از عصر ساسانی شهرتی جهانی پیدا کرده است. در این محل دو تاق وجود دارد که در مجموع، در آنها و دیواره کنارشان شش نقش برجسته حک شده است. در تاق بزرگ تر چهار نقش وجود دارد که پادشاه ساسانی را در موقعیت های مختلف نشان می دهد.اغلب متون تاریخی، جغرافیایی و سفرنامه ای کهن، این نقوش را متعلق به خسرو پرویز، همسرش، شیرین و اسب مشهورش، شبدیز دانسته اند و باستان شناسان معاصر هم علی رغم تحقیقات گسترده ای که در مورد این نقوش به عمل آورده اند، به دیدگاه واحد و مشترکی دست نیافته و آنها را به پادشاهان مختلفی چون خسرو پرویز، اردشیر سوم و پیروز اول نسبت داده اند. اما اغلب آنها موضوع نقش اصلی موجود در دیواره انتهای تاق بزرگ را مراسم تاجگذاری پادشاه یا تاج ستانی و گرفتن حلقه قدرت از اهورامزدا ذکر کرده اند. ما در این مقاله تلاش می کنیم تا بر اساس روایات موجود در متون مختلف در باب دوران پادشاهی پیروز اول، روشن کنیم که اولا این روایات، دیدگاه ناظر بر انتساب نقوش به پیروز اول را تایید می کنند، و ثانیا برخلاف نظراتی که تاکنون ارایه شده است، این نقوش ارتباطی به مراسم تاجگذاری شاه یا تاج ستانی و گرفتن حلقه قدرت از اهورامزدا ندارند بلکه به مناسبت جشن آبریزگان و برای نشان دادن پیوند محکم پیروز با اهورامزدا و آناهیتا پدید آمده اند.