شیعه شناسی
سال:1395 | دوره:14 | شماره:53 |تعداد مقالات:7

نگاه فقهای شیعه به مساله مشروعیت حاکمان اسلامی، یکی از موضوعات مهم در فقه سیاسی شیعه است. فقهای شیعه در باب مشروعیت، این حق را فقط برای ائمه معصوم (علیه السلام) بعد از پیامبر (ص) قائل هستند. لذا بعد از دوره حضور ائمه، یکی از مسائلی که همواره دغدغه فقهای شیعه قرار گرفته، نحوه تعامل یا تقابل آن ها با حاکمان مسلمان بوده است. بعد از دوره حضور ائمه (علیه السلام) ، اولین برخورد فقهای میانه با این مساله در دوره عباسی اتفاق افتاد. در این میان شریف رضی، یکی از علمایی بود که به طور گسترده، به تعامل و هم کاری نزدیک با عباسیان پرداخت و از طرف آن ها مناصب حکومتی دریافت نمود. این عملکرد، موجب شده پارادوکسی در حوزه نظر و عمل رخ نماید. اما اولا واقعیت امر چنین نیست، بلکه عمل سید دارای پشتوانه نظری است و ثانیا به نظر می رسد بتوان عملکرد وی را در تعامل گسترده با خلافت، به منظور زمینه سازی برای بازگرداندن حق علویان نیز تحلیل کرد. در پژوهش پیش رو، تلاش شده تا ضمن گزارش و تحلیل وضعیت این دوره و اهمیت فعالیت ها و مناصب سید، به برخی ابهامات پاسخ داده شود.

روش شناسی تفسیری با تمایزگذاری میان پدیده های انسانی و طبیعی، بر این اصل استوار است که موضوع جامعه شناسی دین، بعد ذهنی و معنایی صورت های تجلی یافته دین در تاریخ، جامعه و رفتار انسان هاست. این الگو، بر خلاف الگوی اثباتی که به منشا دین و کارکردهای آن در سطح کلان جامعه توجه دارد، به بررسی ماهیت نمادها و اعتقادات دینی و نقش آن ها در معنابخشی به زندگی فردی و اجتماعی می پردازد. پژوهش حاضر با رویکرد تفسیری کلیفورد گیرتز، به مطالعه موردی نخل گردانی در روستای ابیانه پرداخته، ضمن بهره گیری از دو روش توصیف مختصر و فربه مناسک، به بازنمایی معانی آگاهانه و نمادهای پنهان نخل اشاره می کند. مهم ترین روش های جمع آوری اطلاعات در این مقاله، روش مشاهده مشارکتی، مصاحبه و روش کتابخانه ای است و نتیجه پژوهش، بیان می کند که نخل به مثابه تابوت امام حسین (علیه السلام) در بستر حیات اجتماعی و زندگانی مردم ابیانه، معنایی فراتر از آنچه در عالم واقع وجود دارد را با خود حمل می کند و نمادی از مفاهیم آزادگی، شفابخشی، رستاخیز و بازگشتی جاودانه به اصل واحد را به خود گرفته که در گذر زمان فرسوده نشده، بلکه عاملی برای حفظ تبار، بزرگداشت عناصر طبیعت و بازتولید تقدس اماکن مذهبی در پهنه باورها و مناسک شیعی بوده است.

نهضت توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی، در ربیع الاخر سال 64 قمری آغاز گردید و در جمادی الاولی همان سال به شکست انجامید. حال، آیا زمان انتخاب قیام به درستی انتخاب شده بود. زمان های ممکن برای قیام شامل این موارد بوده است: چهل روز نخست پس از مرگ یزیدبن معاویه، سه ماه پس از مرگ یزید، قبل از پانزده رمضان سال 64، میانه 15 و 22 رمضان 64 قمری، قبل از شوال 64، قبل از سوم ذی قعده 64 و قبل از محرم 65 قمری. مقاله درصدد بررسی مقایسه زمان انجام شده قیام و زمان های ممکن قبل از آن از نظر بهینه بودن شرایط است.

مشروعیت چیست و آیا می توان برداشتی جامع و فراگیر از آن ارائه کرد؟ نظریه های رایج در پاسخ به مساله مشروعیت اغلب آن را امری ساده و تک علتی دانسته، عموما معطوف به شخص حاکم در نظر می گیرند، در حالی که برای توجیه مشروعیت هر حکومت، توجه به محتوای سیاست ها، رویه ها و جنبه های هنجاری حکم و اطاعت نیز ضروری است. این مقاله، ضمن توضیح نظریه های مشروعیت، می کوشد تا با استناد به متون دینی، برداشتی عدالت بنیاد از این مفهوم ارائه کند. اهمیت عدالت در قرآن و روایات و به خصوص در سنت شیعی، ما را به این برداشت رهنمون می شود. بر اساس یافته های این مقاله، عدالت می تواند به مثابه معیاری فراگیر از مشروعیت در نظر گرفته شود. مشروعیت مبتنی بر عدالت، توجه ما را از فرم به محتوا معطوف می کند و روزنی برای عبور از مشروعیت صوری و رویه ای و فردی به مشروعیت محتوایی می گشاید. هم چنین مشروط کردن مشروعیت به عدالت، جنبه های اخلاقی سیاست را برجسته ساخته، منطق حکم و اطاعت را تعالی می بخشد.

بحث عدم جواز هم کاری با حاکم ستم گر، یکی از موضوعاتی است که ارتباط وثیق با بیداری اسلامی دارد. حاکم ستم گر در منابع فقهی شیعه، تعریف متمایز و خاص تری نسبت به فقه اهل سنت دارد. چنین حاکمی در روایات اسلامی ملامت شده و هم کاری با وی به هر شکل ممکن که به تقویت نظام سیاسی آن بینجامد، نامشروع و حرام است. نوشتار حاضر، دنبال بررسی مهم ترین ادله حرمت هم کاری با حاکم ستم گر و موارد جواز آن از منظر فقه سیاسی شیعه است تا گامی مثبت در جهت تبیین مبانی بیداری اسلامی برداشته شود.

عمادالدین نسیمی، از شاعران متعهد شیعی، با عاطفه ای صادق و قلمی ساده و روان، اشعاری زیبا و دل انگیز در مدح و رثای پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) ایشان به زبان ترکی سروده است. دیوان ترکی این شاعر نام دار ایرانی، بیان گر بخشی از فرهنگ و ادبیات این مرز و بوم است که تاکنون از لحاظ علمی به آن توجه نشده و غبار فراموشی هم چنان بر صفحات آن سنگینی می کند. این پژوهش که اساس آن توصیف و تحلیل است، به تحلیل بن مایه های شیعی و نقد ادبی دیوان نسیمی می پردازد و بدین ترتیب، بخشی از ادبیات و فرهنگ شیعی کشور را معرفی می کند که در قالب زبان غیرملی تبلور یافته است. نسیمی در دیوان ترکی، خود را ولایی نامیده و از ولایت و حقانیت اهل بیت: سخن گفته و در بیان بزرگی و کرامت پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) و بیان مظلومیت آنها به ویژه امام حسین (ع)، قلم فرسایی کرده است. وی شاعری صوفی است و هنگام سخن از اهل بیت (ع)، بیش تر از آیات قرآنی و اصطلاحات عارفانه مانند «تجلی»، «وحدت وجود» و «کشف و شهود» استفاده می کند. شعر شیعی نسیمی، به دلیل نگرش واقع بینانه، بیش تر جنبه خطابی دارد و خیال شعری کم تر در آن به چشم می خورد. هم چنین شاعر تحت تاثیر آموزه های ادبیات عرفانی، در مدح اهل بیت (ع) به تغزل نیز می پردازد. غزل او هر چند رنگ و بوی غزل انسانی و زمینی دارد، به دلیل آمیختگی با آیات قرآنی و اوصاف فرازمینی، غزل عرفانی و روحی محسوب می شود.

در عصر صفوی با حاکمیت نظام مفهومی جدید، عناصر پیشین هنری و معماری، پذیرای معانی و شکل های تازه ای شدند. یکی از نمودهای این دگرگونی معنایی، تغییراتی است که در نمای شهری، شکل، سازه و آرایه های داخلی و خارجی گنبدهای شاخص صفوی ایجاد شد. هانری استیرلن، با اشاره به دو گنبد شاخص مسجد جامع عباسی و مدرسه سلطانی اصفهان، آنها را نمادی از درخت طوبی می داند که در خط آسمان باغ شهر صفوی به نمایش در آمده اند. مقاله حاضر، به منزله مقدمه ای برای معناشناسی گنبدهای شاخص صفوی، به بازشناسی مفهوم درخت طوبی در فرهنگ شیعی می پردازد. بدین منظور، منابع اصلی که سازنده جهان فکری و فرهنگی تشیع در عصر صفوی هستند، با روش توصیفی - تحلیلی بررسی خواهند شد. تحلیل کیفی و مقایسه توصیفات و تفاسیر منابع فوق، موجب ادراک معنای درخت طوبی در زمینه تاریخی خود و معرفی مشخصه های آن می گردد. یافته نهایی این مقاله در پژوهش های آتی، زمینه فهم دقیق تر گنبدهای شاخص صفوی را فراهم می سازد.