مرمت و معماری ایران
سال:1392 | دوره:3 | شماره:5 |تعداد مقالات:8

گچبری، از قدیمی ترین شیوه های تزئین معماری ایرانی است. در میان شهرهای داعیه دار شکوفایی هنر گچبری ایرانی، شهر یزد پیشینه ای برجسته دارد. در ادوار تاریخی این شهر، دوره قاجار، پررونق ترین عصر به کارگیری گچ در تزئینات معماری آن است. بین شیوه های متفاوت آفرینش این هنر، اجرای نقوش با ضخامت بسیار اندک، در نمایی بسیار ظریف و هنرمندانه، روش معمول و متداول این دوره بوده است. شواهدی همچون به چشم نیامدن رد ابزار گچبری، وجود طرح های تکرار شونده کوچک، اندازه یکسان نقوش بدون کمترین تفاوت و تغییر و اجرای گچبری با ضخامت بسیار کم، اجرای این تزئینات را به وسیله ابزار گچبری و برش و کنده کاری لایه گچ، منتفی می کند. آنچه در بررسی اولیه به ذهن می رسد، استفاده از نوعی قالب در اجرای این تزئینات است. از سوی دیگر، به نظر می رسد تزئینات یاد شده در موارد متعدد با وجود شباهت های به ظاهر بسیار، با شیوه ای متفاوت اجرا شده باشند.ازین رو، هدف اصلی این پژوهش، شناسایی تفاوت ها و گوناگونی روش های به کار رفته برای اجرای این نمونه از گچ بری ها در شهر یزد، دوره قاجار، است. برای شناخت بیشتر روش های اجرای این شیوه تزئینی، برای نمونه، تزئینات محراب شبستان شاهزاده در مسجد جامع کبیر یزد مطالعه شد. جهت به دست آوردن نتیجه مطلوب، از روش های آزمایشگاهی و دستگاهی استفاده شد. همزمان، تعداد بسیاری از مقالات و منابع مکتوب که غیرمستقیم به این شیوه تزئینی اشاره کرده اند نیز، بررسی شدند.مشاهدات بصری و میکروسکوپی از مقاطع سطحی و عرضی نمونه های تزئینی، شناسایی عناصر تشکیل دهنده لایه های گچ و بررسی حضور مواد آلی و معدنی احتمالی در ترکیب با گچ، بررسی ساختار بلوری ترکیبات، رفتار انباشتگی و واپاشیدگی آنها و اندازه و ریخت شناسی کریستال ها، از جمله نتایج کاربرد دو شیوه جداگانه اجرای آرایه های گچی قالبی با قالب پیش ساخته، با به کارگیری گچ زنده در اجرای تزئینات حاشیه تاق نمای محراب و روش قالب مهری با استفاده از گچ نیم کشته برای اجرای تزئینات لچکی تاق نمای محراب است.ضمن اینکه، به کارگیری دو فن با ظاهر بسیار مشابه، همزمان در بخش های نزدیک به هم در یک اثر تاریخی، هر چند گوناگونی فنون کار را با مصالح گچ در دوره قاجار نشان می دهد لیکن سبب شده است تا در بررسی های اولیه، تفاوت های این دو شیوه نادیده گرفته شوند.

یکی از ویژگی های منحصر به فرد بافت شهری اصفهان مادی ها است. شبکه مادی ها در اصفهان، بخشی از هویت این شهر به شمار می رود. در گذشته های نه چندان دور، مادی ها به سبب کارآیی شان در امور کشاورزی، جمع آوری آب های سطحی و آبادانی شهر از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده اند و یکی از جلوه های زیبا و دل انگیز شهر اصفهان محسوب می شده اند. لیکن توسعه های شهری اخیر و افزایش تراکم فعالیت ها، ساختارها و عناصر کالبدی در محدوده شهر و از بین رفتن باغ ها و مزرعه های شهری موجب گردید تا این عنصر هویت بخش بافت شهری اصفهان به دست فراموشی سپرده شود و از میان برود.ازین رو، تلاش نگارندگان در این نوشتار برآن است تا افزون بر بازگو کردن ارزش و اهمیت چنین عنصری، راهکارهایی نیز، برای حفظ و ساماندهی مادی های بافت قدیم اصفهان تدوین کند. برای رسیدن به این هدف، پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به این پرسش ها است که ساماندهی مادی ها با چه عواملی در ارتباط هستند و این مهم، چه تاثیری بر وضعیت محله هایی که مادی ها از آنها می گذرند، خواهد گذاشت.بنابر ماهیت کاربردی این پژوهش، روش تحقیق تحلیلی به کار گرفته شده است. در این راستا، برای گردآوری اطلاعات افزون بر مطالعات کتابخانه ای و بررسی نقشه ها، برداشت های میدانی نیز، انجام گرفته است. همچنین، برای تحلیل اطلاعات از تکنیک سوات بهره گیری شده است.نتیجه به دست آمده از این مقاله، نشانگر آن است که مادی ها دارای ویژگی ها و امتیازاتی هستند که با برنامه ریزی صحیح و هدفمند درباره آنها، می توان به نتایج مثبت و مطلوبی در خصوص آنها دست یافت. تحقق این مهم، هم منطبق با اصول فضایی - کالبدی شهرسازی سنتی ایرانی است که بافت قدیم اصفهان بر اساس آن شکل گرفته و هم، هماهنگ و هم جهت با اصول شهرسازی نوین و پایداری که در آن توجه و احترام به انسان، نیازها و ارزش های فرهنگی - اجتماعی او، از اهمیت بسیاری برخوردار است.

به نظر می رسد یافته های فعلی درباره آنچه در معماری سنتی ایران کاربندی نامیده می شود، انسجام کافی ندارد. دیدگاه های موجود هم، دو موضع سر حدی دارند؛ گاه آن را سازه ای باربر دانسته و گاه کاری صرفا تزئینی. از سوی دیگر، جدا ساختن نمونه های گوناگون مشابه، با تکیه بر دیدگاه های موجود، امکان پذیر نیست.بنابر آنچه بیان شد، پرسش هایی از این دست قابل طرح است که در زمینه معماری سنتی ایران چه کمبودهایی در خصوص دیدگاه ها و تعاریف فعلی وجود دارد، چگونه می توان معیارهایی کارآمد، در مفهوم کاربندی ارائه داد و نهایت اینکه کلید تشخیص این نمونه ها از یکدیگر چیست.در پژوهش حاضر تلاش شده تا سه ابهام در نام گذاری، تشخیص هندسه و تشخیص نقش ساختمانی در یافته های فعلی شناسایی و تحلیل شوند. سپس، در هر بخش با تکیه بر نگرش درون فرهنگی، راه حلی برای زدودن این ابهام ها ارائه شود. بر این اساس، سه معیار در هندسه نظری، هندسه عملی و نقش ساختمانی برای تشخیص نمونه ها تبیین می گردد.از اینرو هدف مقاله پیشرو، دستیابی به شناختی صحیح از ظاهر کاربندی است. روش به کار رفته توصیفی - تحلیلی با تکیه بر اطلاعات میدانی، کتابخانه ای و آتلیه ای است.نتیجه بررسی نمونه های مختلف بر مبنای سه معیار یاد شده، تمییز هشت گونه کار (اعم از آمود و غیرآمود) است. از میان آنها دو گونه، دربر دارنده کاملترین نمونه ها به لحاظ هندسه نظری و عملی هستند که می توانند الگوی ارزیابی گونه های دیگر نیز قرار گیرند. بدین جهت لازم است در بررسی های آتی به تمایز این گونه ها توجه ویژه ای مبذول گردد.

فرایند کربناتیزاسیون مجدد کانی های کربناته در ماتریکس سفال های تاریخی با توجه به بررسی شرایط محیط قرارگیری اثر و همچنین آسیب شناسی نمونه و پیشگیری از آسیب های بعدی، دارای اهمیت است. در صورتیکه، فرایند تجزیه فازهای کربناته (مانند کلسیت CaCO3 و یا دولومیتCa,Mg(CO3)2 ) طی مراحل پخت سفال، کامل نشده و یا کلسیم اکسید (CaO) شکل گرفته به سبب توقف فرایند پخت، به فازهای پایدار دمای بالا تبدیل نشود، این ترکیب می تواند در مجاورت رطوبت (آب و یا بخار آب)، به فرم کلسیم هیدروکسید (پرتلندیتCa(OH)2 ) درآید. تنش حاصل از فشار کریستالیزاسیون و افزایش حجم ناشی از رشد این فاز جدید، می تواند سبب ایجاد ریزترک، ترک و جدایش در ساختار سفال گردد. همچنین، پرتلندیت قابلیت جذب کربن دی اکسید را دارد و پس از جذب (CO2)، به تشکیل کریستال های کلسیت ثانویه سرعت می بخشد. در اثر تجزیه فازهایی چون گلنیت و آنورتیت در محیط مرطوب با (pH) اسیدی نیز، کلسیت ثانویه میتواند تشکیل شود. فاز کربناته نسبتبه محیط اسیدی بسیار حساس بوده و با جذب (H+)، به بیکربنات محلول در آب تبدیل می شود. پرتلندیت نیز قابلیت انحلال در آب را دارد. بنابراین، توجه به حضور دانه های کربناته در ماتریکس سفال هنگام فرایند مرمت، بسیار قابل توجه است.هدف از نگاشتن این مقاله، ارزیابی فرایند کربناتیزاسیون در سفال های باستانی از طریق مطالعه مقاطع نازک با استفاده از میکروسکوپ پلاریزان است. از این طریق، تخلخل ناشی از تجزیه فاز کربناته، روند هیدراسیون و کربناتیزاسیون مجدد کربنات، به صورت تشکیل پرتلندیت و کلسیت ثانویه، قابل بررسی است.مطالعات پتروگرافی نشانگر آن است که بررسی فرایند کربناتیزاسیون مجدد در بافت سفال تاریخی، با توجه به عواملی چون نوع و منشاء فاز کربناته، محیط دفن و تاثیر آن بر میزان تخریب این فازها و تشکیل محصولات ثانویه کلسیم هیدروکسید و کلسیت ثانویه، امکان پذیر خواهد بود.

کتیبه معرق سنگ و کاشی اثری منحصر به فرد، بر جای مانده از عهد آل اینجوست که در نمای بالایی بنای خدای خانه مسجد عتیق شیراز قرار گرفته و مهمترین بخش از تزئینات این بنا را تشکیل می دهد. این کتیبه با گذشت زمان، متحمل آسیب های گوناگونی شده است که باید برای جلوگیری از ویران شدن بیشتر و فراهم آوردن شرایطی مطلوب برای تامین بقا و ادامه حیات این اثر ارزشمند، چاره ای اندیشیده شود.در پژوهش حاضر تلاش برآن بوده تا با استفاده از مطالعات آزمایشگاهی، آسیب های وارد شده بر اثر مورد نظر (بخش های باقیمانده از زمان ساخت کتیبه و مربوط به زمان بازسازی آن) و میزان آنها شناسایی گردد.برای شناسایی عوامل آسیب رسان به بدنه و لعاب کاشی، از روش های دستگاهی (AAS, XRD) و (SEM-EDX) و برای شناسایی آسیب های وارد بر سنگ از روش های دستگاهی (XRD) و پتروگرافی استفاده شده است.نتایج به دست آمده نشانگر آن است که این تزئین به سبب ساختار و ماهیت ویژه آن، از هنگام ساخت (چه از قرن هشتم و چه از زمان بازسازی) دچار آسیب شده و عوامل محیطی و دخالت های انسانی به مرور زمان افزون بر سرعت بخشیدن به روند آسیب های ناشی از مرحله ساخت، آسیب های جدیدی را نیز پدید آورده اند. با استناد به بررسی ها و آزمایش های انجام شده روی نمونه های مورد بررسی، از میان عوامل محیطی آسیب رسان، رطوبت نقش بارزتری را در فرسایش این اثر دارد.

آثار بر جای مانده از دوره های مختلف معماری ایرانی، افزون بر بیان تغییر و تحول آنها بیانگر تکامل و گسترش دانش ایستایی، سازه، شناخت و تولید مصالح گوناگون است. در پایداری معماری ایرانی عوامل مختلفی تاثیرگذار هستند که از میان آنها، مصالح یکی از بخش های مهم و اساسی بقای آثار معماری است.ایرانیان در طراحی ملات های مختلف و مطابق با شرایط هر بنا، از هوش و استعداد سرشاری برخوردار بوده اند. آنچنان که، بسیاری از این ملات ها پس از گذشت قرن ها همچنان، پا برجا باقیمانده و ویژگی های خود را از دست نداده اند. همین اهمیت ملات ها موجب گردید که نگارندگان مقاله پیشرو برآن شوند تا تحقیق گسترده ای را درباره آنها به انجام رسانند. چرا که، شناخت و آشنایی با ساختار و ترکیبات مورد استفاده در این ملات ها، سبب گزینش روشی مناسب در حفاظت و مرمت می شود.مقاله حاضر، گزیده بخشی از پژوهش های انجام شده در زمینه بررسی ملات های آهکی به کار رفته در حمام تاریخی شاهزاده های اصفهان است. همچنین در این مقاله، درباره روش های تهیه ملات های تاریخی با هدف رسیدن به ترکیبات موجود طرح اختلاط و شیوه اجرای ملات های جدید برای مرمت نیز، مطالعه شده است.آزمایش های گوناگونی روی ملات های ساروجی تهیه شده از این بنای تاریخی، صورت گرفت. پس از بررسی های نتایج این آزمایش ها و انجام مطالعات میدانی و کتابخانه ای، نمونه های جدید ملات ساروج با نسبت های متفاوت ساخته شد. در مرحله نهایی، با انجام آزمایش های مکانیکی مختلف روی نمونه های ساخته شده، ملات بهینه با داشتن ویژگی های مشابه با ملات های تاریخی مورد مطالعه، برای استفاده در امر مرمت گزینش شد.

استحکام بخشی آثار سنگی یکی از موارد در عملیات حفاظت و مرمت است که طی سال های گذشته بسیار مورد توجه متخصصان حفاظت و مرمت آثار تاریخی بوده است. یکی از روش های مورد استفاده در حفاظت و مرمت آثار سنگی ساخته شده از سنگ آهک، به کار بردن روش آهک است. بخشی از این روش، کاربرد آب آهک در استحکام بخشی سنگ است. این روش در طول سالیان گذشته در مناطق مختلف دنیا به ویژه انگلستان استفاده شده و نتایج مناسبی هم با کاربرد این ماده در استحکام بخشی سنگ در بعضی پژوهش ها به دست آمده است.در مقاله پیش رو، نخست روش های مختلف استحکام بخشی سنگ معرفی و دسته بندی شده و پس از آن، روش آهک و مکانیزم استحکام بخشی سنگ آهک با استفاده از آب آهک معرفی گردیده است. هدف از انجام این پژوهش، ارزیابی کاربردی روش آهک جهت استحکام بخشی به آثار سنگی قرار گرفته در فضای باز است.پرسش اصلی مقاله حاضر، ارزیابی کارآیی و قابلیت روش آهک در استحکام بخشی سنگ آهک تشکیل دهنده اثر سنگن وشته خرم آباد است. نتایج مطالعه و آزمایش روی اثر سنگ نوشته خرم آباد متعلق به قرن ششم (ه.ق.) ارائه شده است. برای این مطالعه از روش های میدانی و آزمایشگاهی که شامل پتروگرافی، XRF، XRD و SEM-EDS است، استفاده شد. نتایج مطالعات نشان دهنده وقوع هوازدگی فیزیکی و شیمیایی در ساختار سنگ آهک این اثر و از بین رفتن بخشی از کتیبه آن به سبب هوازدگی است. در پایان عملیات حفاظت و مرمت انجام شده روی اثر با توجه به نتایج مطالعه های آزمایشگاهی و میدانی ارائه شده است. عملیات اصلی حفاظت روی اثر، استحکام بخشی سنگ با استفاده از روش آهک است. نتایج به دست آمده پس از پنج سال، بیانگر تاثیر مثبت روش یاد شده در کنترل روند فرسایش در سنگ نوشته خرم آباد است.

نشریه های تخصصی و ترویجی بنابر خوانندگان متعدد خود، از این توانایی برخوردارند که بستر مناسبی را برای افزایش دانسته های علمی و یافته های تجربی در حوزه مرمت بناها و بافت های تاریخی فراهم آورند. از این روی، بررسی این نشریات از جهت محتوا و تعداد مقالات چاپ شده در آنها می تواند تصویری آشکار از این حوزه را به مخاطبان، متولیان نشر و پژوهشگران نشان دهد.در این نوشتار، تلاش برآن بوده تا مقالات منتشر شده در 9 نشریه ترویجی - تخصصی «مرمت، معماری و شهرسازی» که یکی از نشریات پرشمارگان کشور است، در بازه زمانی ده ساله (1380 تا 1390) بررسی شوند. روش تحقیق در این پژوهش، آماری - تحلیلی در بستری پیمایشی است. برای تحکیم نتایج پژوهش نیز از ثبت نظرات متخصصان با تکمیل پرسشنامه استفاده شده است.مقالات منتشر شده در سه زیرگروه؛ 1. مبانی نظری مرمت، 2. تجربیات مرمت و 3. معرفی آثار واجد ارزش مرمتی در ایران و سایر نقاط جهان بخش بندی شده اند. ضمن اینکه کلیه مقالات در دو حوزه: مقالات تالیفی و ترجمه ای نیز طبقه بندی گردیده اند.نتایج به دست آمده از این پژوهش، نشان دهنده سهم بسیار اندک (%10.03) مباحث مرمت در نشریه های مورد بررسی است. همچنین، بیشتر مقالات (%56.09) به حوزه مباحث نظری مرمت اختصاص داشته اند. معرفی تجارب مرمت و آثار واجد ارزش در ایران (%38.41) و جهان (%5.5) به ترتیب در جایگاه های بعدی بودند. افزون بر اینها، مقالات تالیفی رشد فراوانی را در برابر سیر نزولی مقالات ترجمه ای در ده سال اخیر داشته اند.با این حال بررسی روند کنونی، امکان پیش بینی مشخصی از وضعیت مباحث مرمت در نشریات را فراهم نمی آورد. البته، حرکت رو به رشد مقالات مرتبط با حوزه مباحث نظری، در آینده هم می تواند، نشان دهد که مقالات مبانی نظری مرمت درصدر تعداد مقالات منتشر شده در زمینه مرمت قرار داشته باشد. راه اندازی نشریات الکترونیکی و ترغیب بخش خصوصی به انتشار نشریات ادواری، بخشی از پیشنهادهای نگارندگان این نوشتار است که متخصصان این امر نیز اجرای آن را تایید کرده اند.