مطالعات سیاسی جهان اسلام
سال:1395 | دوره:5 | شماره:2 (پیاپی 18) |تعداد مقالات:9

مفهوم جهانی شدن به مجموعه فرآیندهای پیچیده ای اطلاق می شود که به موجب آن کشورها به شکل فزاینده ای به یکدیگر مرتبط و وابسته می شوند. جهانی شدن پدیده ای دو سویه است و به همان نسبت که در جهت یکنواختی و پیوستگی جهانی عمل می کند، فرصت های بروز تکثر و تنوع فرهنگ های بومی و محلی را نیز فراهم می کند.در جهان امروزی، جریان های فکری و ارائه دهندگان آموزه های دینی و مذهبی تشیع، باید به فکر این باشند که در راستای تحولات پیش آمده در اثر جهانی شدن و در بستر فرصت های خلق شده خود را نمایان سازند. در این میان اگر هویت شیعی به عنوان یک مذهب پویا، برای تقویت عوامل مقاوم و بازدارنده، خود را با واقع بینی در جهت بهره گیری مطلوب و تعادل سازنده از سایر فرهنگ ها آماده کند و هویت پویا و با استحکامی، برای عقاید و باورهای مذهبی خود فراهم کند، خواهد توانست از یک فرصت جهانی برای گسترش فرهنگ شیعی برخوردار شود. تشیع می تواند با به کارگیری فناوری های عصر جهانی شدن که مهمترین آنها اینترنت و ماهواره است، باورها و ارزش های خود را در کنار سایر فرهنگ ها و تمدن ها و در تعامل با آنها عرضه کند و یک منبع با ارزش جهانی برای سایر فرهنگ ها تلقی شود. تحقیق بنیادی حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، درصدد بیان نقش و جایگاه ژئوپلیتیکی جهانی شدن در حیات سیاسی شیعیان است و به بیان وضعیت آن ها در عصر جهانی شدن می پردازد.

سازمان کنفرانس اسلامی تنها نهاد بین المللی دولتی مذهبی در جهان امروز است که هدف آن همکاری گسترده بین دولت های عضو در زمینه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است، علت تشکیل این سازمان را باید در ناکامی رادیکالیزم عربی برای آزادی فلسطین، جنگ فاجعه آمیز ژوئن 1967، آتش ‎سوزی عمدی مسجدالاقصی و همچنین نیاز کشورهای اسلامی به یک تشکل منطقه ای با هدف نیل به همگرایی در حوزه های متنوع دانست. تحولات سیاسی جهان اسلام از سال تاسیس این سازمان تاکنون، به ویژه تنشهای جدی میان فطب های قدرت در این سازمان (ایران، عربستان سعودی، مصر، ترکیه، عراق سوریه، لیبی و...) شرایطی را ایجاد کرده است که روند همگرایی سیاسی و امنیتی میان کشورهای عضو شدیدا دچار اختلال شده است و سازمان عملا رویکردی واگرایانه را اختیار کرده است. سوال اصلی: با توجه به روند فعالیت سازمان همکاری اسلامی و ساختار تشکیلاتی آن و شرایط نظام بین المللی، چه عواملی زمینه ساز واگرایی در روابط اعضاء اصلی سازمان برای نیل به اهداف آن شده است؟ روش تحقیق کتابخانه ای و متکی بر اسناد و آمار سازمان همکاری اسلامی است.

در این مقاله، با استفاده از نظریه های «دولت عمیق» و «کودتای جامعه مدنی» چگونگی قدرت یابی نظامیان و سرکوب سازمان یافته جنبش اخوان المسلمین در مصر تحلیل شده است. سوال مقاله اینگونه صورت بندی شده که«چگونه نظامیان مصری طی سال های 2011 تا 2015 با حذف سایر نیروهای سیاسی رقیب، قدرت را در انحصار خود در آوردند ؟ یافته های حاصل از پردازش فرضیه حاکیست که ویژگیهای تاریخی و فرهنگ سیاسی مصر، وجود دشمن و تهدید خارجی، ماموریت حفاظت از پیمان کمپ دیوید و حمایت خارجی باعث شده که ارتش بر زیرساخت های اساسی قدرت در این کشور تسلط یافته و دولت عمیقی را ایجاد کند. چنین وضعیتی موجب شده که نظامیان تحولات پرشتاب سال های اخیر مصر را کنترل و هدایت کنند. نظامیان مصری ضمن نقش آفرینی در سقوط حسنی مبارک، طی یک برنامه ریزی یکساله، توانستند با «کودتای جامعه مدنی» دولت اخوانی محمد مرسی را سرنگون و با برگزاری انتخابات مهندسی شده، قدرت سیاسی را در این کشور به انحصار خود درآورند. شکل گیری و مولفه های دولت عمیق نظامیان مصری، چگونگی کودتای جامعه مدنی و پیامدهای سلطه نظامیان بر عرصه سیاست مصر، محور های اصلی این مقاله را تشکیل می دهد که با روش توصیفی- تحلیلی پردازش شده است.

قریب به یک قرن و اندی پیش شخصیت های برجسته ای در جهان اسلام قدم به عرصه وجود نهاده و توانسته اند اقداماتی را در دفاع از اسلام به انجام برسانند. اما تنها شخصیتی که توانست با دفاع از اسلام و مسلمین و مبارزه با دو قطب قدرت بعد از جنگ جهانی دوم، قطب جدیدی از قدرت در جهان معاصر ایجاد کند، حضرت امام خمینی (ره) بنیان گذار انقلاب اسلامی ایران بود. البته شکل گیری قطب قدرت اسلامی هرگز به منزله برتری طلبی یا سلطه گری نبود، بلکه حضرت امام (ره) با الهام از سیره انبیای عظام، رسالت خود را در راه رهانیدن جهان بشریت از ظلمت، سیاهی و تباهی به سوی نور و عزت دنبال می کردند. تحقیق حاضر از نوع تحقیقات ترکیبی (کیفی- کمی) است و هدف آن تبیین نقش حضرت امام (ره) در شکل گیری قطب قدرت اسلامی و شناسایی راهبردهای تحقق آن می باشد. نتایج تحقیق نشان می دهد که راهبردهای تحقق قطب قدرت اسلامی از دیدگاه حضرت امام (ره) شامل ایمان و توکل به خدا، اتحاد و برادری، نفی سلطه پذیری و سلطه گری، سازش ناپذیری در مقابل دشمن، اهتمام به فرهنگ اسلامی، تحمل سختی ها و مشکلات و تشکیل هسته های مقاومت است.

به دلیل آنکه در عصر حاضر، توانمندی در بهره مندی از قدرت نرم برای کشورها و بازیگران سیاسی مهم تلقی می شود، توجه به زمینه ها و بسترهای افزایش قدرت نرم حائز اهمیت است. یکی از منابع فرهنگی قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در کشورهای اسلامی و منطقه خاورمیانه، تشیع و وجود علمای شیعه است. به عبارتی دیگر، وجود مذهب تشیع در مناطق پیرامونی کشور ایران و وجود علمای دینی نیز یکی از ظرفیت های مناسبی است که زمینه های تاثیرگذاری ایران را افزایش می دهد. وجود مذهب تشیع، علمای دینی وحوزه های علمیه فعال نیز زمینه های کنشگری ایران را در کشورهای اسلامی و علی الخصوص عراق جدید فراهم می آورد و همین عوامل زمینه های همبستگی، تعامل چندجانبه و گسترش روابط سیاسی و فرهنگی را به همراه دارد. به هر روی، این مقاله خواهان پاسخ به سوال زیر است، مراجع مذهبی و عالمان دینی کشور عراق از چه نقشی در ارتقاء میزان قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در این کشور برخوردارند؟ فرضیه اصلی عبارت است از اینکه دیدگاه مثبت مراجع مذهبی در کشور عراق و مخصوصا شخص آیت اله سیستانی نسبت به ایران و روابط مستمر با جمهوری اسلامی ایران، با توجه به جایگاه والای این اشخاص در جامعه عراق از نقشی مثبت در افزایش میزان قدرت نرم ایران در این کشور برخوردار است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

داعش نام اختصاری گروه افراطی موسوم به دولت اسلامی عراق و شام که در سوریه و عراق فعالیت دارد، در دو سال گذشته به هدف ایجاد دولت جدیدی در منطقه، توانسته است بخش های بزرگی از کشور سوریه و عراق را به تصرف خود درآورد. داعش در واقع ادامه تشکیلاتی گروه های سلفی جهادی در عراق به رهبری ابومصعب زرقاوی بوده که همواره در اعلامیه های خود به فتواهای ابن تیمیه استناد می کردند. این گروه تندرو بخاطر تفسیر و قرائت های خشن از اسلام و خشونت هایش معروف است. جریان داعش، از حیث زمینه های اجتماعی شکل گیری، نوع ایدئولوژی و تفکر حاکم بر آن، سازماندهی و عملکرد و همچنین نیروهای خارجی حامی و مخالف آن، توجه بسیاری از پژوهشگران و تحلیل گران را به خود جلب کرده است. طبعا پرداختن به چنین پدیده پیچیده ای بدون در نظر گرفتن متغیرهای داخلی دو کشور سوریه و عراق و همچنین منافع بازیگران خارجی میسر نیست. بنابراین، پژوهش حاضر تلاش می کند به این پرسش اصلی پاسخ دهد که زمینه های داخلی و بین المللی شکل گیری داعش و بحران اخیر در سوریه و عراق چیست؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی در شکل گیری این گروه تندرو و گسترش بحران در دو کشور سوریه و عراق نقش داشته اند. به عبارت دیگر آموزه های وهابیت عربستان و بحران های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این جوامع از یکسو و دخالت بازیگران خارجی برای حفظ موقعیت و جایگاه خود در موازنه قدرت جدید درپی جنبش های مردمی در منطقه از سوی دیگر منجر به شکل گیری این گروه سلفی تندرو شده است.

تحقیق پیش رو در پاسخ به این پرسش است که انقلاب اسلامی ایران چه تاثیری برشیعیان در بحرین گذاشته است؟ درصورت پاسخ مثبت، این تاثیر از چه راه هایی صورت گرفته است؟ به نظر می رسد به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی درایران، شاهد تاثیر و بازتاب این انقلاب بر کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای به ویژه جوامع اسلامی هستیم. جوامعی که از نظر فرهنگی و دینی دارای وجوه مشترک زیادی با کشور و انقلاب ایران هستند. در عین حال این انقلاب بر برخی از گروه های اجتماعی در بسیاری از کشورهای اسلامی دارای تاثیر مثبت بوده و مورد استقبال قرارگرفته است. ازسویی دیگر این تحول بر شیعیان دربحرین به دلیل برخورداری ازمعیار و شاخصه های مکتب تشییع تاثیر عمیق تری برجای گذاشته و موجب شکل گیری و خیزش جنبش های اسلامی مانند جنبش اسلامی الوفاق، جنبش آزاد سازی بحرین، جنبش زنان مسلمان بحرینی و دیگر جنبش های اسلامی شده است. انقلاب ایران درحقیقت با اثبات عملی بودن تغییر به ملل مسلمان، باعث شد تا مسلمانان از فضای جمود ناشی از اعتماد و توسل به ایدئولوژی های غربی و نبود یک مدل ازحکومت دینی فاصله گرفته و با الگو قراردادن انقلاب اسلامی ایران، خواسته های خود از جمله آزادی های مدنی، مشارکت در سرنوشت سیاسی، توجه به ارزش های دینی و انسانی را به صورت جدی مطالبه کنند.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، تشیع به یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار دنیای ژئوپلیتیک تبدیل شد. با این دگرگونی کم نظیر در کانون جغرافیایی شیعه، تشیع در کشور بزرگی مثل ایران به قدرت سیاسی دست یافت. مسلم است که سیاسی شدن شیعه در جهان، ماهیتی ژئوپلیتیک پیدا کرده است، چرا که از نقطه نظر ژئوپلیتیک، مسائل ایران و تشیع به گونه ای با هم پیوند خورده است که ایران نمی تواند نسبت به سرنوشت شیعیان بی تفاوت باشد. ایران و پاکستان به عنوان دو کشور مهم و استراتژیک در جنوب غرب آسیا توانسته اند تاثیرگذاری مهمی بر تحولات منطقه و نیز بین الملل داشته باشند. اشتراکات فرهنگی، مذهبی و اجتماعی از یک سو و داشتن مرز مشترک پهناور از سوی دیگر موجب شده است روابط دو کشور با وجود اختلافات بنیادی در منافع و رویکردهای سیاسی نسبت به مسائل مهم و استراتژیک منطقه ای و بین المللی بر اساس رابطه ای دوستانه و پایدار تنظیم و استوار باشد. در این پژوهش به بررسی روابط ایران و پاکستان از منظر ژئوپلیتیک شیعه پرداخته شده که در نتیجه آن نشان داده می شود شیعیان پاکستان با وجود فشارهایی که از جانب گروه های سلفی و تکفیری بر آنها حاکم است اما توانسته اند در روابط بین این کشور و جمهوری اسلامی ایران نقش ویژه ای داشته باشند.