JOURNAL OF ARCHAEOLOGICAL STUDIES
Year:2013 | Volume: | Issue: |Papers Count:10

اصطلاح خط فارسی میانه یا پهلوی ساسانی و پارسیک، چه از نوع کتیبه ای و چه کتابی آن، برای همه محققین خط و زبان، به خصوص محققین خط و زبانشناسی تاریخی و همچنین باستان شناسی و تاریخ، آشنا است. لیکن یک مورد از انواع خط پهلوی، خطی است معروف به خط پهلوی شکسته، که در زمان خودش خطی بسیار روان و راحت برای کاتبان، اما بسیار دشوار و ثقیل برای محققین و خط شناسانی که اکنون اقدام به خوانش آن می کنند. این نوع خط برروی دو دسته مجموعه آثار مربوط به اواخر دوره ساسانی تا اوایل دوران اسلامی (قرون 7 تا 9 میلادی) به دست می آید، دسته اول پاپیروس و پوست نوشته های مربوط به زمان تصرف مصر، توسط خسروپرویز (628-591 میلادی) است که در الفنتاین مصر به دست آمده است و در حدود سال 1938 توسط هنسن (O.Hanson) خوانده شده است. دسته دوم سفال نوشته هایی است که به نام خرده سفال های نوشته دار یا استراکا (Ostraca) معروف است و به طور معمول در بررسی ها و حفاری های محوطه های باستانی به دست می آید. معروف ترین این خرده سفال نوشته ها، خرده سفال نوشته های چال طرخان عشق آباد نزدیک ری است که در سال های 1934-1936 توسط اریک اشمیت و جرج میله، به دست آمد و در کتاب گچبری های چال طرخان عشق آباد نزدیک ری، توسط دبورا تامپسون ((Deborah Thompse انتشار یافت، و همچنین سفال نوشته های اطراف ورامین که در سال 1926 توسط هرتسفلد (Herzfeld) به دست آمد و بدون خوانش در مجموعه (C.I.I.Vol.,V) معرفی شد. بیشتر این خرده سفال ها هم در سال 1992 توسط وبر ((D.Weber خوانده و منتشر شد. خرده سفال های تپه میل ورامین، قصر ابونصر شیراز و همچنین، خرده سفال کتیبه دار تپه هگمتانه، که در سال 1363 طی کاوش های باستان شناسی از این تپه به دست آمده است، از همین نوع هستند.

در فروردین ماه سال 1389، بررسی باستان شناسی دشت مهران با هدف شناسایی و ثبت محوطه های پیش از تاریخی مشهود انجام شد. طی این بررسی تعداد 36 محوطه باستانی اعم از محوطه باز، پناهگاه صخره ای و تپه شناسایی و ثبت شد، از این تعداد، 15 محوطه مربوط به دوران پیش از تاریخ (روستانشینی تا شهرنشینی) می باشند که در این مقاله به بحث در مورد دوره های زیستگاهی این محوطه ها از دوران نوسنگی تا آغاز شهرنشینی پرداخته می شود. در مجموع می توان 1 محوطه را به دوران نوسنگی بی سفال، 2 محوطه روستانشینی آغازین، 5 محوطه روستانشینی قدیم، 8 محوطه روستانشینی میانه، 3 محوطه روستانشینی جدید، نسبت داد. بررسی های انجام یافته در این محوطه ها حاکی از برهم کنش جوامع پیش از تاریخ دشت مهران با فرهنگ های پیش از تاریخی خوزستان، دهلران و بین النهرین است. این نوشتار به بررسی استقرارهای منسوب به دوران نوسنگی بی سفال تا روستانشینی جدید می پردازد.

فرایندهای دگرگونی درباره برهم کنش دست افزارها و ساختار ها با محیط، اعم از طبیعی و فرهنگی بحث می کند. فرایندی که طی آن، از چگونگی شکل گیری تپه یا محوطه تا آن چه امروز به چشم می آید، بحث می شود. شناخت این فرایند و جزئیات آن به باستان شناس کمک می کند که تفسیرهای واقع نماتری نسبت به آن چه می یابد، داشته باشد. در این گفتار، آن چه که بلافاصله پس از ترک و از دور مصرف خارج شدن دست افزارها و ساختار ها (با تاکید بیشتر) در برهم کنش با آنها است، با ارایه نمونه هایی از بافت فرهنگی و اقلیمی ایران نشان داده می شود.با وجود ضروری بودن درک فرایندهای دگرگونی در تحلیل های باستان شناختی، باید تاکید کرد که جزئی نگری بیش از حد در این گونه پژوهش ها باستان شناس را از هدف اصلی خویش دور ساخته و او را به ورطه قوم نگاری و انسان شناسی صرف می اندازد.

استان کردستان در منطقه غرب ایران قرار دارد. موقعیت جغرافیایی این منطقه از دیرباز موجب شده است که مورد یورش همسایگان غربی ایران از جمله آشوری ها قرار گیرد. بنابراین، ساکنان منطقه برای مقابله و حفاظت در برابر دشمنان در دوره هایی از تاریخ زیستگاه هایی را ایجاد نمودند که از ساختاری دفاعی و استحکامی برخوردار باشد. با بررسی و مطالعه این گونه زیستگاه ها می توان به ویژگی های فضایی کالبدی و سازمان های اجتماعی آن ها دست یافت. یکی از این نمونه ها دژشهر حسن آباد در پنج کیلومتری غرب سنندج است که از آن برای مدت زمانی طولانی استفاده شده است. استفاده از این زیستگاه پس از یورش مغول ها در تاریخ ایران توسط والیان محلی اردلان، حائز اهمیت است. در این نوشته سعی شده تا به موقعیت جغرافیایی و توجه در مکان یابی، شکل گیری، نوع معماری و ساختار شهری، کارکرد و اهمیت این دژشهر در منطقه پرداخته شود. بنابراین، پرسش های این پژوهش این گونه قابل طرح است که آیا کارکرد این دژشهر یک قلعه نظامی بوده است؟ دوم، آیا ساختار آن با توجه به شرایط جغرافیایی قابل مقایسه با ساختار فضایی - کالبدی شهری است؟ بررسی میدانی و بقایای آثار نشان گر این است که این دژشهر یک قلعه صرفا نظامی نبوده و در زمان آبادی دارای کهندژ با تالارهای بزرگ، فضاهای مسجد و مدرسه و بافتی از خانه های مردم ساکن در آن بوده است. این دژشهر برای مدتی مرکز ایالت (استان) کردستان بوده است. در نتیجه توافق سلیمان خان والی اردلان و شاه صفی صفوی، دژشهر حسن آباد به همراه سه دژشهر دیگر به نام های زلم، مریوان و پالنگان تخریب و شهر سنندج به جای آن ها به عنوان مرکز ایالت کردستان در سال 1046 ه.ق. ساخته شده است. روش تحقیق در این نوشته توصیفی - تاریخی تحلیلی است که بر بنیاد بررسی میدانی و مطالعات متون تاریخ محلی و کتابخانه ای انجام پذیرفته است.

منابع تاریخی سده های نخستین اسلامی از «کلار» به عنوان شهری آباد و پایگاه اسپهبدان غرب طبرستان در منطقه کوهستانی و هم مرز دیلم، مطابق با کلاردشت در مازندران کنونی یاد کرده اند. این شهر در اواسط سده سوم به عنوان مرکز سیاسی قیام مردم طبرستان به رهبری حسن بن زید علوی علیه طاهریان جلوه گر می شود. با وجود اهمیت کلار در سده های اولیه اسلامی، باستان شناسانی که بقایای تپه باستانی کلار در کلاردشت را مورد مطالعه قرار داده اند، شواهد محکمی از استمرار حیات شهر اسلامی کلار در سطوح فوقانی تپه مذکور ارائه نکرده اند. اگرچه نشانه هایی از استمرار استقرار در عرصه و حریم این تپه باستانی در سده های اولیه اسلامی به دست آمد، قطر لایه اسلامی به اندازه ای نازک ثبت شده (50 سانتی متر) که به هیچ وجه نمی تواند موید استقرار شهر قدرتمند اسلامی کلار در این مکان باشد. فرض بر آن است که فرمانروایان اسلامی کلار، نقطه ای را با فاصله ای نه چندان دور از کلار ساسانی، با قابلیت های خاص دفاعی و معیشتی انتخاب نموده باشند. در این مقاله برای مکان یابی و معرفی بقایای شهر اسلامی کلار، م نابع مکتوب سده های نخست و میانی اسلام و نیز نتایج بررسی سیستماتیک نگارندگان مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج روشن ساخت که محوطه ای با وسعتی بالغ بر 25 هکتار و به نام محلی «شهردله» (Shahr-e Dele) در فاصله 1.5 کیلومتری محور شمالی تپه کلار و در مجاورت حریم شمالی رودخانه سردآبرود، همان شهر اسلامی کلار است. بدین ترتیب فرمانروایان اسلامی کلاردشت، شهر جدیدی را (جدای از شهر ساسانی) در منطقه احداث و مرکز حکمرانی خود ساخته اند.

تپه ده نو در مطالعات سطح الارضی محققین آمریکایی در خوزستان شناسایی و در سال هایی 1968 و 1970 میلادی توسط استو (Steve) مورد بررسی قرار گرفت که طی آن چند آجر کتیبه دار یافت شدند. گنجوی و کارتر (Carter) نیز در آنجا چند نمونه آجر کتیبه دار پیدا کردند. قدیمی ترین آجرنوشته یافت شده مربوط به دوران حکومت پادشاه ایلامی، ایگی هلکی در حدود قرن چهاردهم پیش از میلاد می باشد. پس از او از دیگر شاهان ایلامی، شوتروک ناهونته و پسرش کوتیر ناهونته نیز آجرنوشته هایی به دست آمده که کتیبه های تمامی این شاهان حکایت از ساخت و مرمت معبدی برای الهه منزت دارد.در سال 1379 خورشیدی بررسی سطح الارضی تپه ده نو توسط بهزاد مفیدی صورت گرفت. با توجه به نتایج این بررسی ها و همچنین اندازه گیری های ژئوفیزیکی بخشی از تپه در سال 1381 خورشیدی، تصمیم گرفته شد لایه های مختلف این تپه باستانی دقیق تر مطالعه شوند که این مهم در بهار سال 1391 محقق گردید. در این فصل کاوش به منظور شناخت آثار ایلامی، در ارتفاعات مختلفی در بدنه مسیل طبیعی موجود در میانه تپه تاریخی، برش هایی ایجاد شد. در لایه نگاری مشخص گردید آثار سده های اسلامی تقریبا دو متر از حجم خاک بالایی سطح تپه را دربر گرفته است. به رغم شناسایی سفال های دوران پارتی در سطح تپه، بخش کاوش شده فاقد استقرارهای دوران پارتی بود. در عمق حدود دو متری از سطح تپه یعنی در زیر آثار اسلامی، ساختار خشتی بزرگ مربوط به معماری دوران ایلامی آشکار گردید.تاریخ نگاری آثار مکشوفه از تپه ده نو بر اساس مقایسه با داده های قبلی در شوش، چغازنبیل و هفت تپه انجام شد. داده های کاوش امکان شناخت بخشی از سفال های هزاره سوم تا اوایل هزاره اول پیش از میلاد را در ده نو فراهم کرد که لازم است در کاوش های بعدی تکمیل گردد.

در هیچ دوره ای، تاریخ و حضور تاریخی انسان در جهان چونان وجودی تاریخی شده و تاریخ مند، گسترده، فراگیر و جهان شمول تر از دوره جدید، موضوعیت شناخت نداشته و ماده و موضوع معرفت نبوده است. هیچ دوره ای کنجکاو و حساس و گشاده دست تر از دوره جدید، سرمایه عمر نسل هایی از سخت کوش ترین فرزندانش را هزینه به کف آوردن و به دست دادن معرفت و فهمی قابل قبول از موقعیت و معنای حضور و تقدیر تاریخی انسان در جهان به کمک و به وساطت منابع و ماده های تاریخی نکرده است. درهیچ دوره ای عقبه تاریخی و پیشینه فرهنگی و سابقه اجتماعی و مواریث مدنی و معنوی مردمان از هر تیره و تبار و قومیت و ملیتی و متعلق به هر دوره ای این چنین ماده و موضوع دانش و دانایی انسان نبوده است که در دوره جدید. در همین دوره شگفتی ها و خلاف آمدها و تناقض های عقلانیت مدرن و عصر سیطره و سیادت یکی از آتشناک ترین و جنجالی ترین تمدن های تاریخ، جامعه و جهان بشری ما شاهد رویداد بزرگ و بی سابقه دیگری نیز بوده ایم، کشفی از جنس دیگر و کلنگی بر نوک قلم اندیشه ای از جنس دیگر. برای نخستین بار قلم مورخان را می بینیم که سر از کلنگ باستان شناسان برکشیده است. اینک کلنگ و کمچه دانش نوبنیاد باستان شناسی چابک و چالاک تر و جهانی و جهان شمول تر از قلم مورخان، وجب به وجب و لایه به لایه و دوره به دوره ارض تاریخ و پیشینه تاریخی آدمیان را زیر جراحی های بی امان خود گرفته و می کاود و درباره اش داوری می کند. در همین عصر به غایت طوفانی و منقلب و متحول و متورم و ملتهب است که مشاهده می کنیم آثار و اثقال و اجساد و اجسام ارض تاریخ آدمی چونان ماده و منبع شناخت و موضوع معرفت، لایه به لایه نبش و کشف و گردآوری شده و زیر سقف های بلند و ترک خورده موزه های عالم مدرن به تماشا نهاده می شود. در سلسله مباحثی که از محضر خواننده گرامی می گذرد سعی شده برخی از ابعاد این رویداد بسیار مهم و بی سابقه از منظری تاریخی - فلسفی غوررسی و واکاوی شود.

سیمای باستان شناسی غرب ایران بیانگر تحولات مهم فرهنگی - اجتماعی در طول ادوار مختلف پیش از تاریخ است. این منطقه که رشته کوه های زاگرس مرکزی بخش عمده آن را در بر گرفته است، از اوایل قرن بیستم مورد توجه بسیاری از باستان شناسان قرار گرفته و بررسی و کاوش های متعددی در آن به انجام رسیده است. در این میان دشت سرفیروزآباد که در جنوب استان کرمانشاه قرار دارد، به رغم قابلیت های زیست - بوم شناختی به جز در بازدید های گذرا مورد مطالعه قرار نگرفته است. به همین منظور این دشت در سال 1388 توسط هیاتی از دانشگاه تهران، مورد بررسی پیمایشی فشرده قرار گرفت. این بررسی نتایج پرباری را دربر داشت و اطلاعات فراوانی به دانش اندک ما از وضعیت گذشته منطقه افزود. بر اساس مطالعات انجام شده آشکار شد که 24 محوطه در دوره مفرغ میانی و جدید (فرهنگ گودین 3) دارای ساکنینی بوده است. پراکنش محوطه ها و الگوهای استقراری این دشت، در طی این دوره وابستگی به منابع زیست محیطی به ویژه منابع آب را نشان می دهد. از دیگر عواملی که احتمال می رود در شکل گیری استقرار های دشت سرفیروزآباد کرمانشاه موثر بوده باشد، مسائل فرهنگی - سیاسی است که بیشتر از ادوار قبل در شکل گیری این محوطه ها تاثیر داشته است. در این مقاله به این جنبه ها در ارتباط با الگوهای استقراری این دشت پرداخته شده است.

محوطه ساکی آباد یکی از محوطه های مهم در حوزه تالاب چغاخور است که آثار استقرار کوچ نشینان را در دوره مس و سنگ نشان می دهد. کاوش نجات بخشی محوطه به مدت دوماه در پائیز و زمستان سال 1389 به انجام رسید. با کاوش پنج ترانشه 10×10 متر در این محوطه برای نخستین بار در منطقه یکی از استقرارهای کوچ نشینان با معماری سنگ و گل که از مصالح بوم آور استفاده شده، آشکار شد. فضاهای معماری نمایان شده در این محوطه، مشابه با «وارگه های عشایری» امروزی است که نمونه آن در 400 متری جنوب محوطه، در دامنه کوه کلار باقی مانده است. در مقاله حاضر به شرح و شیوه کاوش، توصیف مختصر یافته ها و نتایج تاریخ گذاری نسبی آن اشاره شده است.

در این پژوهش آجرهای لعاب دار هخامنشی به دست آمده از کاوش های باستان شناسی تل آجری برای شناسایی ترکیبات سازنده لعاب رویه و بدنه آجری به کمک روش های شیمی تجزیه دستگاهی از قبیل: XRF، XRD، ICP، SEM-EDS و نیز میکروسکوپ نوری، آزمایش شده اند. نمونه لعاب های مورد مطالعه ظاهرا به رنگ هایی سفید و زرد می باشد که به دلیل سپری کردن فرایندهای فرسایش به حالت پودری و رنگ باخته درآمده است، به طوری که به کمک میکروسکوپ نوری تکه هایی پراکنده از لعاب آبی رنگ به روی زمینه فرسوده سفید یافت شد و نتایج حاصل از تجزیه کمی عنصری با حساسیت بالا در این نمونه وجود عناصر عامل ایجاد رنگ آبی از قبیل مس و کبالت و در نمونه زردرنگ آنتیموان و سرب را مشخص نمود. با توجه به شناسایی لعاب ها و ناپایداری ترکیبات رنگ ساز سازنده آن از قبیل مس و آنتیموان در دمای بالای1000oC  این آجرها در دمایی کمتر از آن پخت شده اند. بدنه های آجری به روش فلورسانس و پراش پرتو ایکس XRF و XRD مطالعه شدند. نتایج تجزیه عنصری این لعاب ها با لعاب های آجرهای لعاب دار کاخ آپادانای شوش مقایسه شده است.