جغرافیا و توسعه
سال:1390 | دوره:9 | شماره:پیاپی 25 |تعداد مقالات:14

بارش به عنوان مهمترین عنصر اقلیمی همواره در سرزمین ایران از پیچیدگی های خاصی برخوردار بوده است. هدف از این تحقیق استفاده از مدل وضعیت نهان زنجیره مارکوف جهت مدلسازی تداوم وضعیت های دوحالته ایران جهت شناخت بهتر وضعیت ترسالی ها و خشکسالی ها برای مدیریت بهینه منابع آب در این قسمت از کشور است. بنابراین جهت این مدلسازی، داده های مربوط به بارش سالانه 3 ایستگاه هواشناسی سینوپتیک بوشهر، جاسک و شیراز که دارای طولانی ترین داده ها در جنوب کشور می باشند، استفاده گردید. شاخص هایی که از این مدل استخراج می شوند عبارتند از: شاخص تفکیک وضعیت تر و خشک (WADSI)، شاخص ماندگاری وضعیت اقلیم(SSI) ، شاخص زمان ماندگاری وضعیت (SRT) و شاخص شدت ساختار تداوم (SPS). نتایجی که از این مدل برای بارش های سالانه جنوب ایران حاصل آمد عبارتند از:بر اساس شاخص تفکیک وضعیت های خشک و تر (WADSI)، تفکیک سال های خشک و تر برای سه ایستگاه مورد مطالعه در جنوب ایران به آسانی امکان پذیر است. مقادیر شاخص ماندگاری وضعیت اقلیم (SSI) برای سه ایستگاه مورد مطالعه در جنوب ایران حاکی از ماندگاری ضعیف در وضعیت های خشک و تر برای ایستگاه شیراز و ماندگاری متوسط برای ایستگاه جاسک و بوشهر است. مدت زمان ماندگاری هر کدام از وضعیت های خشک و تر برای سه ایستگاه مورد مطالعه در محدوده 4-1 قرار دارد.مدل نهایی تحقیق برای بارش های سالانه جنوب ایران با استناد به یکسان بودن شدت ساختار تداوم ایستگاه ها [W, W, WADSI]، تشخیص داده شد که بیانگر ساختاری کاملا محتمل برای داشتن تداوم دو وضعیتی هستند.

موضوع وقف و شکل گیری فضاهای وقفی سابقه دیرینه ای در شهر تهران دارد و با وقف قنات مهرگرد به وسیله بانویی زرتشتی آغاز و پس از اسلام با اشکال متنوعی شامل اماکن مذهبی، مسکونی، تجاری، فرهنگی - آموزشی، بهداشتی - درمانی، تجهیزات زیربنایی، مستغلات و اموال منقول در قالب وقف های سنتی تا بنیادهای عظیم خیریه وقفی تداوم یافته است. چگونگی و نوع تجلی فضایی موقوفات در سطح شهر تهران در هر دوره ای را شرایط اجتماعی اقتصادی و کالبدی حاکم بر جامعه تعیین می کند. از این روست که وقف و موقوفات در هر دوره ای در عین داشتن تشابهات، ویژگی های منحصر به فردی نیز دارند. در مقاله حاضر بر شناخت این تشابهات و ویژگی ها و تغییر و تحول و علل آنها طی دو دوره قاجاریه و پهلوی بر اساس آمارها و اطلاعات در دسترس، سعی شده است. از این رو اهداف وقف، نوع موقوفات و چگونگی توزیع فضایی آنها در سطح شهر تهران در این دو دوره بررسی و با هم سنجش شده اند. نتیجه حاصل آنکه در دو دوره قاجاریه و پهلوی هدف عمده عمل به وقف، توسعه و نشر دین اسلام با گرایش غالب به مذهب شیعه بوده است. هر چند در کالبد شکافی آن، اهداف دیگری نیز وجود دارد. همچنین موقوفات عمدتا از نوع درآمدزا به ویژه مغازه بوده است. وقف هم در اهداف و هم در نوع موقوفات روند تکاملی داشته و علاوه بر شکل سنتی به شکل بنیادهای خیریه وقوع یافته است.

رودخانه آجی چای بزرگترین رود شرق دریاچه ارومیه است که سرشاخه های اصلی آن از کوه های سبلان، سهند و رشته کوه بزقوش سرچشمه می گیرند. علاوه بر آبراهه های اصلی، حوضه آبریز آجی چای دارای ذخایر غنی آب های زیرزمینی نیز می باشد. معمولا کیفیت آب ها در تماس با سازندهای مارنی گچدار و نمکدار بخش های میانی حوضه، تغییر می یابد و به آب های شور و حتی خیلی شور تبدیل می شوند.هدف این مطالعه ارزیابی کیفیت منابع آب بالادست حوضه آبریز آجی چای از نظر مصارف کشاورزی می باشد که برای این منظور از نتایج تجزیه شیمیایی نمونه آب های سطحی و زیرزمینی، شاخص های کیفی شامل (TH, Cl, %Na, TDS, SAR, Ec) و دیاگرام های کیفی  (Piper, USSL)در خرداد 1387 استفاده شد. نقشه ها در محیط (GIS) ترسیم شدند.نتیجه این پژوهش نشان می دهد که آب های شیرین به مقدار کم (حدود 2 درصد) در آبخوان های پایکوه های سبلان وجود دارد و بیشتر آب های زیرزمینی منطقه از نظر کیفیت متوسط هستند. در حدود 40 درصد آب های زیرزمینی منطقه را آب های شور و خیلی شور تشکیل می دهند. آب های سطحی هم که از ارتفاعات سبلان سرچشمه گرفته اند و در بالادست حوضه اندازه گیری شده اند از نظر کیفی شیرین هستند.

در این پژوهش، از مجموعه داده های روزانه شش متغیر اقلیمی شامل میانگین حداکثر دمای روزانه، حداقل دمای روزانه، بارش روزانه، فشار بخارهوا، مولفه باد مداری و نصف النهاری استفاده گردید. دوره آماری داده ها از تاریخ 1/1/1360 تا 29/12/1382 به مدت 23 سال می باشد. ابتدا پایگاه داده ها در نرم افزار Matlab به صورت آرایش ماتریس Pm×n تشکیل شد.آرایش ماتریسP ، ماتریسی از پایگاه داده ها است که در آن سطرها (m)، زمان و ستون ها (n)، عناصر اقلیمی هستند. سپس یک تحلیل خوشه ای پایگانی با روش ادغام وارد بر روی ماتریس استاندارد شده داده ها به منظور تیپ بندی صورت گرفت، پنج تیپ متمایز برای ایستگاه مشهد مشخص شد (تیپ معتدل، بارشمند، یخبندان، بسیار گرم و خشک بادی و گرم و خشک). یک روز نماینده نیز برای هر تیپ مشخص گردید.در پایان الگوهای گردشی تراز میانی جو (500 هکتوپاسکال) هر یک از تیپ ها تعیین شد. با توجه به نقشه های الگوهای گردشی، نقش سامانه های پر ارتفاع عربستان و جنوب ایران در ایجاد شرایط گرم و خشک و نقش فرود مدیترانه، فرود شمال شرق ایران و پرفشار سیبری در سطح زمین در ایجاد دوره های سرد آشکار می شود.

سکونتگاه های انسانی همواره در معرض تحولات اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی و کالبدی قرار دارند. در سکونتگاه های روستایی به دلیل ویژگی های خاص خود (خردی، رابطه تنگاتنگ با طبیعت، تاثیرپذیری از روستاهای پیرامون شهرها و مانند آن) تحولات نمود بیشتری داشته و در زمینه های متعددی می توان این تحولات را مشاهده نمود از جمله: تحول و دگرگونی در فعالیت ها، ویژگی های اجتماعی و اقتصادی و کالبدی، افزایش یا کاهش کارکردها، تخلیه جمعیت، افزایش جمعیت، تبدیل به شهر و یا ادغام در شهر.گسترش فیزیکی شهرها و روستاها به سوی یکدیگر سبب الحاق و ادغام سکونتگاه کوچک تر (روستا) در سکونتگاه بزرگتر (شهر) می شود. ادغام روستا در شهر پیامدهای زیادی در روستای ادغامی و شهر بر جای می گذارد. این پیامدها به صورت مثبت یا منفی قابل ارزیابی است. از جمله پیامدهای مثبت می توان به بهبود وضعیت زیرساخت های کالبدی و فیزیکی، توسعه خدمات رسانی شهری، افزایش ساخت و ساز، اشاره نمود. تغییر کاربری اراضی کشاورزی، تغییر جمعیت تولیدکننده به جمعیت مصرف کننده، افزایش توقع و روحیه مصرف گرایی در مردم، افزایش هزینه های زندگی نمونه هایی از پیامد های منفی هستند.در این مقاله که با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و با بهره گیری از شیوه مطالعات اسنادی و میدانی (مصاحبه، مشاهده و تکمیل 260 پرسشنامه خانوار سکونتگاه های ادغامی انجام پذیرفته در هفت سکونتگاه ادغامی در شهر کاشان، مشخص شد که آثار مثبت ادغام روستاها بیش از آثار منفی آن است و میزان رضایت مندی ساکنان نسبت به قبل از ادغام افزایش داشته است.

از ویژگی های بارز کواترنر در ایران تناوب دوره های اقلیمی سرد وگرم می باشد. ناهمواری های کنونی ایران نشان دهنده اثر فرایندهای فرسایشی در شرایط متفاوت گرم و سرد بوده است. رشته کوه البرز دارای شواهد متعددی است که نشانگر دخالت فرایندهای یخچالی و بین یخچالی می باشند. این شواهد به صورت حفره های بزرگ و عمیق و دره های صخره ای عریان و تخریب شده نمایان هستند. بررسی قلمرو برف های دائمی در کواترنر می تواند تعیین کننده مرز قلمرو دخالت فرآیندهای دوره های یخچالی و بین یخچالی در ایران باشد.این تحقیق به منظور برآورد تغییرات خط برف دائمی حوضه هراز در ارتفاعات البرز مرکزی انجام شده است. برای تخمین قلمرو برف دائمی در آخرین دوره سرد، میراث های اقلیمی و شواهد مورفولوژیکی با به کارگیری تصاویر ماهواره ای و مشاهدات میدانی، شناسایی شدند. سپس به کمک روش رایت ارتفاع برف دائمی تعیین گشته است. از روش درجه روز برای به دست آوردن آستانه دمایی ریزش برف استفاده شده است و تحلیل رگرسیونی برای تخمین اختلافات دمای محدوده برف های دائمی در دوره های گرم و سرد به کار رفته است. با به کارگیری شاخص  NDSIدر تصاویر سنجنده  MODIS قلمروهای برفی در ماه مارچ سال های 2008 - 2005 شناسایی شده تا با آستانه دمای ریزش برف مقایسه گردد.نتایج مطالعات نشان داد که در آخرین دوره سرد، قلمرو برف های دائمی تا ارتفاع 1800 متری در این حوضه پایین آمده است و این قلمرو در حال حاضر حدود 3200 متر می باشد و بیانگر این است که بیش از 80 درصد از مساحت حوضه در دوره های سرد تحت حاکمیت فرسایش یخچالی بوده است. مشاهدات میدانی نیز آن را تایید می کند. اختلاف میانگین دمای هوا در دوره های یخچالی 6 درجه سلسیوس کمتر از دوره های بین یخچالی بوده است. در واقع این اختلاف دما حاکی از حضور دو سیستم شکل زایی متفاوت در حوضه هراز می باشد.

حوضه آبخیز کفرآور در زاگرس شمال غربی در جنوب استان کرمانشاه واقع شده است. شواهد ژئومورفولوژیکی حوضه مورد بحث حاکی از ادامه فعالیت های نئوتکتونیکی در دوران پلیو کواترنر می باشد. هدف از این پژوهش ارزیابی تکتونیک فعال منطقه و مقایسه نتایج به دست آمده از شاخص های ژئومورفیک و شواهد ژئومورفولوژیکی (پرتگاه های گسلی جوان، سطوح مثلثی شکل، عدم وجود کوهپایه، مخروط افکنه های بریده شده و جابه جا شده و عدم تقارن رودخانه کفرآور، پادگانه های ارتفاع یافته، جوان شدگی رودخانه) می باشد.در این پژوهش از بازدیدهای متعدد میدانی لندفرم ها، شاخص های ژئومورفیک (SL ,Bs ,Facet ,Smf ,Vf ,Fd Af ,T) شاخص طبقه بندی IAT، نقشه های توپوگرافی، زمین شناسی و عکس های هوایی منطقه، تصاویر سنجنده IRS در جهت تجزیه و تحلیل فعالیت های نئوتکتونیکی منطقه استفاده گردیده است.نتایج تحقیق نشان می دهد مقادیر به دست آمده از شاخص های ژئومورفیک و بررسی شواهد ژئومورفولوژیکی حاکی از فعال بودن نئوتکتونیک در حوضه می باشد و حوضه بر اساس طبقه بندی شاخص IAT در کلاس یک قرار می گیرد که نشان دهنده فعالیت های نئوتکتونیکی شدید در حوضه می باشد. مقادیر کمی به دست آمده از شاخص های ژئومورفیک توسط شواهد ژئومورفولوژیکی منطقه تایید می گردد.

اقلیم شناسی بارش را می توان رفتار غالب بارش در هر مکان تعریف نمود. یکی از روش های تحلیل اقلیم شناسی بارش، شناخت رفتار چرخه ای بارش است. این مهم از طریق بررسی و وارسی همسازهای مختلف بارش امکان پذیر است. در واقع همسازها انواع پویه های نهان در یک سری زمانی را نشان می دهند. اهمیت همسازها بر اساس پراش ویژگی های بسامد در یک سری زمانی تعریف می شود. در این تحقیق تلاش می شود جنبه های پنهان بارش در شمال غرب کشور (استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل و زنجان) آشکار و تحلیل شود. در این راستا از تعداد 260 ایستگاه همدید، اقلیم شناسی و باران سنجی طی دوره آماری 2005 - 1966 استفاده شد. به منظور رفع نقیصه های آماری و جبران تفاوت طول دوره آماری، نقشه های ماهانه بارش تولید و عملیات محاسباتی برای حصول مشخصات همسازها بر روی یاخته های این نقشه ها انجام شد. بارش سالانه شمال غرب کشور از شمال شرق به جنوب غرب افزایش می یابد. برخلاف انتظار بیش ترین بارندگی در چکاد بلندی های این پهنه از کشور رخ نمی دهد. علاوه بر این، تغییرات مکانی بارش بسیار زیاد است. بر اساس روش های به کار رفته معلوم شد که دو سامانه همدید محلی تا بیش از 90 درصد بارش شمال غرب را توجیه می کند. کمترین سهم بارش حاصل از سامانه های همدید در شمال شرقی ( پهنه کم بارش) رخ می دهد. بنابراین سهم بارش حاصل از سامانه های محلی (بارش همرفتی، کوهستانی، جبهه های محلی و ...) در این بخش بیشتر است. در حالی که متناسب با افزایش بارش سالانه، سهم سامانه های همدید نیز فزونی می یابد. بخش های جنوب غربی بیشینه بارش افزون تری از سامانه های همدید را دریافت می دارد. همچنین زمان وقوع بیشینه بارش حاصل از سامانه های همدید در شمال شرقی در اوایل دسامبر ولی در نیمه جنوبی در اواخر دسامبر و اوایل ژانویه رخ می دهد.

کوهریگ ها رسوباتی هستند که در دامنه برخی تپه ها و رشته کوه های نواحی بیابانی و نیمه بیابانی تشکیل می شوند. پیش از این، کوهریگ ها را محصول فرآیندهای بادی می دانستند. مطالعات جدید، نشان می دهند که اگرچه در پیدایش آن نقش باد در درجه اول اهمیت قرار دارد ولی سایر فرآیندها، از قبیل فرآیندهای دامنه ای و آبی، نیز در تکامل آن دخالت دارند. چگونگی تشکیل و تجمع مواد بادی و سپس، دخالت سایر عوامل و فرآیندهای ژئومورفولوژیک، با تراکم لایه های مشخصی از مواد دامنه ای و جریانی (آبرفتی) هر کدام نشانه هایی از شرایط اقلیمی یا محیطی گذشته به شمار می روند. از آنجا که اهمیت این پدیده در مطالعات ژئومورفولوژی یا جغرافیای طبیعی ایران مورد توجه قرار نگرفته است، هدف این مقاله بررسی ویژگی های قابل توجه این پدیده و معرفی آن به جامعه جغرافیای طبیعی ایران است. مطالعه شرایط فیزیکی، شکل استقرار و ساختار رسوبی چنین پدیده ای در موقعیت های جغرافیایی مختلف، به ما امکان دسترسی به اطلاعات مفیدی از قبیل جهت و شدت وزش باد، روند تغییر اقلیم، شرایط فرسایش در منطقه و حتی تاثیر برخی از رویدادهای تکتونیکی و حرکات دامنه ای را می دهد. برای تشریح بیشتر این پدیده، ضمن ارایه جمع بندی مطالعات کتابخانه ای، مثال هایی از مطالعات میدانی در استان یزد مطرح شده است.

بند ریگ کاشان یکی از معدود پهنه های ماسه ای بزرگ ایران با تنوع اشکال ماسه ای می باشد که در جنوب دریاچه نمک قرار دارد. محدوده مورد مطالعه بخشی از بند ریگ کاشان در جنوب غرب مرنجاب با مساحت 1.272 کیلومتر مربع می باشد. در این تحقیق 30 برخان نمونه و تیپیک انتخاب شدند. روش کار مبتنی بر مشاهدات میدانی و نمونه گیری از ماسه ها در نواحی پیشانی، دم، بازوی راست و چپ برخان های مورد مطالعه در دو مرحله زمانی مرداد و اسفند 1387 است و با استفاده از تکنیک دانه سنجی ذرات ماسه طبقه بندی و فراوانی آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.هدف از این مطالعه بررسی تغییرات فصلی قطر ذرات ماسه و تاثیر آن بر شکل هندسی بر خان های منتخب بوده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که به دلیل تغییر در جهت، سرعت و فراوانی وزش باد در طول سال، تغییراتی در پراکنش قطر ذرات ماسه در اجزای اصلی برخان رخ می دهد که منجر به تغییر شکل هندسی دم، پیشانی، بازوی راست و چپ برخان می شود.