تازه های علوم شناختی
سال:1380 | دوره:3 | شماره:4 (پیاپی 12) |تعداد مقالات:18

اتیمولوژی (etymology یا فقه اللغت) پزشکی، زیر شاخه ای از زبان شناسی است که به ریشه یابی لغات و اصطلاحات پزشکی می پردازد که در این بین، ریشه یونانی و لاتینی اصطلاحات پزشکی اهمیت ویژه ای دارند. دست کم، 50 درصد ذخیره لغات انگلیسی، منشا یونانی و لاتینی دارد و برآورد شده است که ریشه تا 75 درصد اصطلاحات علمی، برخاسته از این زبان هاست. روان پزشکی نیز به عنوان شاخه ای از پزشکی، از این قاعده مستثنی نیست. دقت در اصطلاحات روزمره روان پزشکی (از قبیل اسکیزوفرنی، سوماتوفرم، هیپنوتیزم، دمانس، دلیریوم و...) مدعای این واقعیت است، اما نکته جالب توجه در اتیمولوژی روان پزشکی، استفاده از مفاهیم اساطیری، به ویژه اسطوره های یونانی و رومی، در ساختار این اصطلاحات است؛ به طوری که شاید برای بیان دنیای رازگونه روان انسان، یکی از گزینه های مناسب، همانا استفاده از اسطوره شناسی غنی و پیچیده یونانی- رومی باشد.

به عقیده نویسندگان این مقاله، شناخت مردم شرق آسیا کل گراست؛ به این معنا که شناخت آنها بر توجه به کل میدان ادراکی و قائل بودن نقش علی برای آن، استفاده نسبتا ناچیز از طبقات و منطق صوری و استدلال دیالکتیکی استوار است. در مقابل، مردم مغرب زمین بیشتر تحلیل گرا هستند؛ به طوری که شناخت آنها اساسا بر پایه توجه به موضوع و طبقات متعلق به آن و کاربرد قواعد (از جمله منطق صوری در فهم رفتار موضوع) استوار است. این دو فرایند شناختی، در چهارچوب نظام های متافیزیکی ساده انگارانه و معرفت شناسی های ضمنی متفاوتی قرار می گیرند. نویسندگان این مقاله بر این باورند که ریشه این تفاوت ها، مشخصا، در نظام های اجتماعی متفاوت آنهاست.

در این مطالعه، رابطه نوع اختلال رفتاری کودک با چگونگی درک او از حوزه تحت کنترل خویش در وقایع مختلف سنجیده شده است. بدین منظور، 42 کودک و نوجوان 18-6 ساله که با شکایت از مشکلات رفتاری، هیجانی و یادگیری به درمانگاه های روان پزشکی کودک و نوجوان بیمارستان های روزبه و ایران مراجعه کرده بودند، انتخاب و به دو گروه اختلالات درون سازی و اختلال کمبود توجه ـ بیش فعالی تقسیم شدند. سپس (قبل از اقدامات درمانی)، کودکان و والدین آنها پرسشنامه های سنجش کانون کنترل (locus of control) را تکمیل نمودند. نتایج نشان داد که میان اختلالات رفتاری کودکان و نتایج گزارش های شخصی آنان از کانون کنترل، رابطه وجود دارد. در هر دو گروه، ارجحیت با حوزه کنترل درونی بود که با افزایش سن همبستگی منفی داشت. در ضمن، والدینی که دارای تحصیلات بالاتری بودند، به صورت معنی داری، کمتر از سایر والدین، علت وقایع را به عوامل خارج از حوزه کنترل خویش نسبت می دادند.

عصر کنونی، عصر شناخت گرایی در روان شناسی نامیده شده است. یکی از فرایندهای شناختی که می تواند برای نوجوانان دبیرستانی مشکل ساز باشد، «درماندگی آموخته شده» است. آموزش بازسازی شناختی به نوجوانان کمک می کند تا بتوانند میزان درماندگی آموخته شده را کاهش دهند. این تحقیق به منظور بررسی اثر آموزش بازسازی شناختی، بر کاهش درماندگی آموخته شده در نوجوانان دبیرستانی شهرستان همدان انجام شده است. بدین منظور، 100 دانش آموز دبیرستانی به صورت تصادفی انتخاب شدند. سپس، آزمون سبک اِسناد به عنوان پیش آزمون اجرا شد. 20 نفر از افرادی که کمترین نمره را به دست آورده بودند، انتخاب و به طور تصادفی به دو گروه آزمایشی و گواه تقسیم شدند. گروه آزمایشی هشت جلسه، تحت آموزش بازسازی شناختی قرار گرفت، ولی گروه گواه این آموزش را دریافت نکرد. نتایج تحلیل آماری نشان داد که آموزش بازسازی شناختی میزان درماندگی آموخته شده را به طور معنی داری کاهش داده است.

چهارده دختر 13-12 ساله که در سال اول راهنمایی، در شهر تهران، تحصیل می کردند و مورد آزار جنسی قرار گرفته بودند، شناسایی و به وسیله پرسشنامه علایم استرس پس از سانحه، در دو فرم والدین و کودک بررسی شدند. سپس هر یک از آنها به طور تصادفی برای درمان با یکی از دو روش درمانی حساسیت زدایی از طریق حرکت چشم و بازپردازی(EMDR)  و آموزش ایمن سازی در برابر استرس (SIT) انتخاب و پس از درمان، مجددا به وسیله پرسشنامه های مذکور ارزیابی شدند. نتایج نشان داد کودکانی که تحت تاثیر SIT قرار گرفته بودند، در پرسشنامه علایم استرس پس از سانحه (فرم والدین)، تفاوت معناداری نشان دادند. نیز این درمان منجر به بهبود علایم درون گرایانه و برون گرایانه و رفتارها و افکار مزاحم و اجتنابی شد. EMDR، در هر دو پرسشنامه علایم استرس پس از سانحه، به طور معناداری تفاوت نشان داد و همچنین منجر به بهبود علایم درون گرایانه و علایم جسمانی و احساس آسیب به خود و افسردگی شد. مقایسه دو روش درمانی نشان داد که EMDR در بهبود علایم جسمانی کودکان آزار دیده جنسی، قویتر از SIT است.

هدف از پژوهش حاضر، بررسی رابطه تجربه فراشناختی (metacognitive) والدین و تجربه فراشناختی دانش آموزان و پیشرفت درسی آنان می باشد. این پژوهش بر اساس مدل پیشنهادی جاکوبز و با استفاده از تحلیل مسیر انجام گرفته است. در این مدل، ارایه تجربه فراشناختی (برنامه ریزی، تنظیم، ارزشیابی) به وسیله والدین یک متغیر مستقل محسوب می شود که از چهار مولفه سرمشق دهی، تشویق، تسهیل و پاداش تشکیل شده است و بر تجربه فراشناختی دانش آموزان؛ یعنی برنامه ریزی، تنظیم و ارزشیابی تاثیر مستقیم می گذارد. مطابق این مدل، ارایه تجربه فراشناختی والدین از راه تاثیر بر تجربه فراشناختی دانش آموزان بر پیشرفت درسی آنها تاثیر می گذارد. بدین منظور، 201 دانش آموز (81 پسر و 120 دختر) از کلاس سوم راهنمایی انتخاب شدند و با پاسخگویی به پرسشنامه ارایه تجربه فراشناختی والدین، ادراک خود را از تاثیر پدر و مادر بر تجربه فراشناختی خویش نشان دادند. علاوه بر این، پرسشنامه تجربه فراشناختی دانش آموزان را نیز تکمیل کردند. پایایی دو ابزار با روش آزمون مجدد و آلفای کرونباخ محاسبه شد که برای پرسشنامه اول، ضریب 90 درصد و برای پرسشنامه دوم، ضریب 91 درصد حاصل شد. در پایان، از میانگین نمرات نهایی دروس ریاضی و ادبیات فارسی به عنوان ملاک پیشرفت تحصیلی استفاده شد. نتایج تحلیل مسیر، بیانگر تاثیر مستقیم تجربه فراشناختی والدین بر تجربه فراشناختی دانش آموزان و نیز تاثیر مستقیم تجربه فراشناختی دانش آموزان بر پیشرفت درسی آنها بود. همچنین نتایج نشان داد که ارایه تجربه فراشناختی والدین از راه تاثیر بر تجربه فراشناختی دانش آموزان، به طور معنی داری پیشرفت تحصیلی را پیش بینی می نماید. علاوه بر این، اگر چه ضریب آنها برای مسیر مستقیم بین تجربه فراشناختی والدین و پیشرفت تحصیلی معنی دار نبود، بررسی جداگانه مولفه های ارایه تجارب فراشناختی والدین با استفاده از تحلیل رگرسیون چند متغیری نشان داد که حتی با کنترل این مولفه ها، باز هم مولفه تشویق به عنوان یک عامل مهم، بعد از تجارب فراشناختی، پیشرفت درسی را تبیین می نماید.

فرآیند تصمیم گیری مخاطره آمیز یکی از مهمترین پردازش های شناختی، به خصوص در زندگی اجتماعی، به حساب می آید. از میان آزمون ها و پرسشنامه هایی که تاکنون برای ارزیابی این فرآیند طراحی و معرفی شده اند، آزمون قمار (Gambling Task=GT) مقبولیت جهانی بیشتری یافته است. آزمون قمار فرد را در شرایطی قرار می دهد که می بایست بین گزینه هایی با سود زیاد در حال، ولی ضرر بیشتر در انتها (کارت های بد) و گزینه هایی با سود کم در حال، ولی ضرر کمتر در انتها (کارت های خوب)، یکی را انتخاب کند. مولفان مقاله، ضمن طراحی دو آزمون متفاوت بر اساس منطق اولیه آزمون GT (آزمون GT فارسی کامپیوتری و آزمون GT فارسی ترکیبی با کاربرد مشترک کارت دستی و کامپیوتری)، کارآیی نسخه های مختلف (بر اساس ضرایب برد و باخت) این دو آزمون را در دو مطالعه جداگانه ارزیابی نمودند. مطالعه اول، روی 34 دانشجوی دندانپزشکی و مطالعه دوم، روی 83 دانش آموز دبیرستانی انجام شد. در این دو مطالعه، بین نتایج نسخه های مختلف این دو آزمون و نسخه اصلی آزمون GT دانشگاه آیووا، هیچ تفاوت معنی داری مشاهده نشد، اما نتایج به کارگیری این آزمون با نتایج سایر مطالعات منتشر شده، تفاوت فاحشی را نشان می دهد به طوری که در هر دو مطالعه مولفان مقاله، آزمودنی ها هیچ جهت گیری مشخصی به سمت دسته کارت های A و B (کارت های بد) یا C وD (کارت های خوب) نشان ندادند، اما به صورت کاملا معنی داری از کارت های B و D (کارت هایی که تعداد دفعات باخت کمتری دارند) انتخاب می کردند و از دسته های A و C (کارتهایی که تعداد دفعات باخت بیشتری دارند) دوری می جستند. به عقیده مجریان این طرح، این اختلاف در نتایج ممکن است ناشی از یک تفاوت بین فرهنگی باشد؛ یعنی اینکه سازمان شناختی افراد مورد مطالعه ما ( و احتمالا سایر گروههای ایرانی) بر اساس تلاش برای دوری از گزند، بدون توجه به مقدار آن شکل گرفته است.

هدف اصلی مقاله حاضر، بررسی ارتباط و تاثیرپذیری علوم روان شناختی از فرهنگ می باشد. ابتدا، فرهنگ و عناصر اصلی فرهنگ، که از یک طرف نگرش کلی به جهان است و از طرف دیگر، ارزش ها و آداب و رسوم می باشد، مورد بحث قرار می گیرد سپس با توجه به روش شناسی علوم تجربی، دو مرحله کشف تئوری ها و داوری درباره آنها مورد توجه قرار می گیرد و درباره اینکه فرهنگ در کدام مرحله می تواند تاثیرگذار باشد، بحث می شود. با توجه به اینکه روان شناسی نیز از روش تجربی بهره می گیرد، درباره تاثیر فرهنگ بر آن در این دو مرحله بحث می گردد با توجه به روش شناسی مورد استفاده در روان شناسی، عناصر فرهنگ که در ذهن محقق تبلور می یابد، می تواند در مرحله کشف و خلق تئوری ها تاثیرگذار باشد و مشخص کند که دانشمند در چه حوزه ای می تواند مطالعه کند، ولی در مرحله داوری، فقط روش تجربی است که توانایی ارزیابی تئوری ها را دارد. از این رو، روان شناسی در هر فرهنگ می تواند به مسایل خاص همان فرهنگ بپردازد، ولی روش این مطالعه، تجربی است و در این صورت می تواند برای دیگر افراد نیز قابل فهم باشد.

مقاله حاضر به بحث پیرامون پدیده ای جدید به نام حافظه نهان (در مقایسه با حافظه آشکار) می پردازد. ابتدا به طور مختصر تاریخچه نظریه های اندیشمندان درباره حافظه نهان مطرح و سپس در نظریه های جدید، به مطالعات زیر آستانه تحریک و آماده سازی تکراری اشاره می گردد. مطالعات مختلف (خصوصا در حوزه آماده سازی تکراری) نشان می دهند که حافظه آشکار و نهان به طور متفاوت از متغیرهای گوناگون تاثیر می پذیرند. در حالی که حافظه آشکار، از متغیرهای سطح پردازش و فاصله زمانی بین رمزگردانی و بازیابی (اثر فراموشی) بیشتر تاثیر می پذیرد، حافظه نهان از این متغیرها کمتر متاثر می شود. از طرف دیگر، در حالی که حافظه نهان از متغیرهای مربوط به شیوه حسی و خلق (که در دو مرحله رمزگردانی و بازیابی دستکاری می شوند) متاثر می شود، حافظه آشکار از این متغیرها تاثیر نمی پذیرد یافته های مربوط به بیماران آمنزیک نیز نشان می دهند که آنچه در این بیماران آسیب می بیند، به حافظه آشکار مربوط می باشد، اما این بیماران در حافظه نهان بدون آسیب باقی می مانند. برای توجیه نظری تمایز دو گانه حافظه آشکار و نهان دو دیدگاه انسانی وجود دارد؛ دیدگاه پردازش، ضمن قایل بودن به یک سیستم واحد و یکپارچه در حافظه، تفاوت موجود را در کیفیت و سطح پردازش این دو نوع حافظه جست وجو می کند دیدگاه چند سیستمی (که اکنون مدارک و شواهد بیشتری و امیدبخش تری برای آن جمع آوری شده است)، بر این باور است که هر یک از این دو نوع حافظه به وسیله سیستم (یا سیستم ها) مستقل و جداگانه ای حمایت که درعین ارتباط با یکدیگر، از اصول و قوانین معینی پیروی می کند.

از زمانی که روان شناسی با عنوان پسیکولوژی (یاعلم روح) راه خود را از علم النفس جدا کرد، قریب 70 سال می گذرد. اگر رشد این موجود طبیعی بود، بایستی حالا درختی تنـومند و پربار می بود که نیست. بخشی از این سرنوست به شرایط زمانه باز می گردد و بخشی از آن به خصلت های شخصیتی روان شناسان و اشکال در شیوه ارتباط آنها با یکدیـگر مربـوط می شود. ایـن مقـاله تـلاش می کند تا با بررسی روان شناختی جامعه روان شناسی ایران، در طول 70 سال اخیر، تصویر روشنی از موانع رشد طبیعی روان شناسی ارایه دهد. بی شک نسل جدید روان شناسان برای اجتناب از تکرار اشتباه اسلاف خویش، نیاز به بازنگری راه پیموده شده دارد.