نامه فرهنگستان
سال:1389 | دوره:11 | شماره:3 (پیاپی 43) |تعداد مقالات:15

گفتگو با نوشتن خاطرات فرق دارد. از گفتگو چیزهایی بیرون می آید که ممکن است در نوشتن خاطرات به دست نیاید. علتش این است که پاسخ دهنده از پرسش های پرسنده خبر ندارد و چه بسا او با پرسش هایش رویدادهایی را در ذهن پاسخ دهنده برانگیزد که در غیر این صورت به ذهن او نرسد. علاوه بر این، بسیاری از کسانی که حرفی برای گفتن دارند و یا دست کم تجربیاتشان برای دیگران مفید است ممکن است حال نوشتن نداشته باشند، اما همین افراد، چنانچه در گفتگو قرار گیرند، چه بسار نکته هایی در سخنانشان باشد. صورت گسترده تر این کار پروژه «تاریخ شفاهی» است که بعد از انقلاب به راه افتاد و احتمالا تولیدات مفیدی هم داشته است. گفتگو با نجف دریابندری نیز از این گونه فرصت هاست.

ساختار 16، اسم+ستاک گذشتهستاک گذشته با افزودن تکواژ ستاک گذشته، (D)، به ریشه فعل ساخته می شود. این تکواژ، بسته به ریشه ای که به آن می پیوندد، به یکی از چهار صورت –t، -d، -id،-âd ظاهر می شود. به بیان دیگر، تکواژ ستاک گذشته چهار تکواژ گونه دارد. افعال را از نظر چگونگی تبدیل ریشه به ستاک گذشته می توان به دو گروه با قاعده و بی قاعده تقسیم کرد که شرح آن در آثار متعدد به تفصیل آمده است (برای مثال صادقی 2، ص 33-36، پیشرو، طباطبایی 3، ص 44-50). اما آنچه به بحث ما مربوط می شود این است که در ساختار اسم + ستاک گذشته دو گروه از ستاک های گذشته یا اصلا به کار نرفته اند یا بسیار کم به کار رفته اند.

بیشتر محققان اتفاق نظر دارند که ضحاک، جبار ماردوش و شاه اژدهاپیکر شاهنامه، که خود صورت انسانی اژدهای سه سر اوستاست، در واقع، تجسم و مظهر این جهانی اهریمن در اساطیر زردشتی است. شواهد و قراین کافی در دست است که به وضوح نشان می دهند اخبار و روایات بعدی مربوط به ضحاک در متن های پهلوی و سنت های دینی زردشتیان، که به گستردگی در منابع اسلامی نیز بازتاب یافته است، از روی روایات مربوط به اهریمن ساخته و پرداخته شده اند. شماری از این روایات از جمله در موضوع اسارت ضحاک و بندی شدن او در کوه دماوند سپس زنجیر گسستن و زیانکاری او در پایان جهان و، سرانجام، نابودی او به دست سام نریمان و وقوع رستاخیز را نگارنده، پیش از این در مقاله ای مستقل با عنوان «رازبندی شدن ضحاک در سنت های دینی و حماسی ایران»، بررسی کرده ( مولایی 2، ص 471-485) و از مجموع این بررسی ها و نیز پاره ای از قراین زبان شناختی در متون اوستایی، هماهنگ با رای مری بویس به این نتیجه رسیده است که، برخلاف تصور برخی از دانشمندان قایل به اصالت روایت بند ضحاک، در سنت های اصیل تر و روایات کهن تر، ضحاک به دست فریدون، یل اژدهاکش ایرانی، کشته می شود و افسانه بعدی مربوط به اسارت ضحاک از ساخته های متاخر محافل دینی زردشتی است.

روح من زن است اثر آنه ماری شیمل به زبان آلمانی منتشر شد. این کتاب شامل پیشگفتار، مقدمه و دوازده فصل است: هشت فصل با عناوین زنان و پیامبر، زنان در تصوف، زنان در قرآن و حدیث، زن یا «مرد خدا»: تربیت نفس، زنان پیر، مادران، زن، تجلی خداوند، عروسان الهی، و چهار فصل درباره زنان پاکستان و هند با عناوین روح زن در شعر هند و پاکستانی، سرگردانی های ساسی، سوهنی مهانوال، عمر مارویی.

سرگذشت حاجی بابا اصفهانی اثر مشهوری است نوشته جیمز موریه (حدود 1780-1849)، سیاستمدار، نویسنده، و جهانگرد فرانسوی تبار انگلیسی و دبیر سفارت انگلستان در تهران طی سال های 1811-1816. او، در غیاب سفیر، به عنوان نایب او خدمت می کرد. وی موفق شد در 12 ذیحجه سال 1229، با همکاری وزیران مختار انگلیس در ایران، معاهده ای به سود انگلستان و به زیان ایران منعقد سازد. به علاوه، او در انعقاد عهدنامه خفت بار گلستان، زمانی که روابط روس و انگلیس حسنه بود، به نفع انگلستان عمل کرد. موریه، در پایان نوبت اول ماموریت خود، همراه میرزاابوالحسن خان شیرازی، سفیر ایران در لندن، به انگلستان بازگشت. او بار دیگر به ایران آمد و سرانجام در 2 ذیقعده سال 1240 ایران را برای همیشه ترک کرد و، در بازگشت به انگلستان (1816) از کارهای دولتی کناره گرفت و به کارهای ادبی پرداخت. وی، مقارن با نخستین سال پادشاهی ناصرالدین شاه، در انگلستان درگذشت.

ایران شناسی حوزه ای است مشخص با حد و حدود جغرافیایی و تاریخی روشن در رابطه با دوره تاریخی معین. ایران شناسی، هر چند در مجموع پدیده ای است متمرکز بر این کل، بدنه اصلی آن از ترکیب و گرد آمدن انبوهی از مطالعات موردی و جزیی تر در این عرصه پرتنوع و رنگارنگ شکل می گیرد. در کنار تنوع موضوعی گسترده با عناوینی چون ادیان و مذاهب، فلسفه و علوم، هنر و صنعت، جغرافیا، تاریخ، مردم شناسی و قوم شناسی، باستان شناسی، زبان و زبان شناسی و بالاخره ادبیات، البته از بروز و نمود هر یک از این مقولات در گستره زمانی چند هزار ساله نیز می توان سخن گفت.

واژه استر در اصل اسپ تر بوده که، در طول زمان و در جریان سایش و فرسایش، به این صورت درآمده است. هیات کهن تر آن به صورت اشوتره asvatara، مرکب از asva (= اسپ) و پسوند tara (= - تر) هنوز در زبان سنسکریت باقی است. این کلمه در متون اوستایی و پارسی باستان نیامده است ولی، در نوشته های پارسی میانه، به صورت استر (astar)  دیده می شود.

فروغ فرخزاد، طی عمر کوتاه خود، در رشد و اعتلای شعر مدرن فارسی سهمی پرارزش یافت و به جهات بسیاری راهگشای گروه بزرگی از شاعران مدرنی شد که، هم زمان با او یا پس از او، شعر سرودند. او، هر چند بیشتر از صورت به محتوای شعر توجه داشت و بیشترین نوآوری های او را در مضامین و محتوای اشعارش باید سراغ گرفت، به صورت شعر هم بی اعتنا نبود – همچنان که هیچ هنرمند اصیلی به صورت هنر بی اعتنا نیست. یکی از این نوآوری ها عروضی بود که فرخزاد به شعر مدرن فارسی هدیه کرد. مراد دستگاه وزنی است که شاعر در همه شعرهای مجموعه ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد و در بسیاری از شعرهای مجموعه تولدی دیگر، که نظام وزنی آنها نه نیمایی است نه سنتی و نه فولکوریک، اختیار کرده است.

در میان نسخه های خطی بسیار کهنی که از تورفان واقع در ترکستان چین به دست آمده قطعه ای از مثنوی فارسی بلوهر و بوداسف وجود دارد که به خط مانوی نوشته شده است و اکنون در آکادمی برلین نگهداری می شود.چندی پیش، پاره ای از آن، در ضمن مقاله ارزشمند «کهن ترین متون فارسی به خطوط غیر عربی» (نامه فرهنگستان، شماره مسلسل 30)، به چاپ رسید که با حرف نویسی هفت بیت نخستین آن به خط فارسی همراه بود (رضایی باغ بیدی، ص 18). مثنوی مذکور به زبان فارسی دری و دارای وزن عروضی است و بی تردید به عصر رودکی تعلق دارد، اما خواننده هیچ یک از این معانی را از صورت حرف نویسی شده آن در مقاله یاد شده در نمی یابد. خواستم بدانم که، اگر این شعر به جای خط مانوی به خط فارسی کتابت شده بود، چه صورتی پیدا می کرد. به این منظور، صورت مانوس پاره های بازمانده را از روی همان حرف نویسی فارسی بازخوانی کردم.دانشی دوست و همکارم، محمد حسن دوست، آن بازخوانی را پسندید و نوشته خاورشناس بلندپایه، والتر هنینگ، را در Acta Iranica به من نشان داد که، بیشتر از نیم قرن پیش از این، با دقت تحسین انگیزی همه پاره های موجود از سی و سه بیت بازمانده از مثنوی بلوهر و بوداسف را حرف نویسی و به زبان انگلیسی ترجمه کرده است.

طی سال های نسبتا طولانی 1320-1332، تئاتر پیشگام اندیشه های نو در جامعه ما شد و آثاری پدید آمد که در خور اوضاع اجتماعی روز بود. بانی آن سید عبدالحسین نوشین بود که در جهان غرب با تئاتر روز آشنا شده بود. یار با وفایش، نصرت کریمی، اخیرا در یادنامه عبدالحسین نوشین ( کریمی) او را با قلم امین خود و جمعی از دوستانش به نسل کنونی شناسانده است.

وب نوشت یا وبلاگ یکی از پدیده های نوین در فضای اینترنت است و آن یک صفحه اینترنتی خصوصی است که شخص یا گروهی، هر زمان که بخواهد، به دور از محدودیت های سیاسی و فرهنگی، شرح افکار و تجربیات خود را در آن می نویسد و در دسترس می گذارد. خواننده می تواند متقابلا نظر خود را درباره آن به اطلاع نویسنده و سایر خوانندگان برساند و از واکنش نویسنده نیز آگاه شود. موضوع این گونه نوشته ها بسیار متنوع است و شکل ارایه آن نیز، به مقتضای موضوع و سلیقه نویسنده زمان نوشتن، ممکن است تغییر کند.

در شماره دوم دوره ششم نامه فرهنگستان (شماره مسلسل 22، بهمن 1382) ترجمه یکی از فصول مبحث زیباشناسی اثر ژان برتلمی با عنوان «هنر و اخلاق» منتشر شد.اینک ترجمه فصل دیگری از همان اثر، در دو نوبت (نوبت اول در همین شماره و نوبت دوم در شماره بعد) تقدیم خوانندگان می شود.در نوبت اول از «مشرب زیباشناختی برگسون»، «اشکال های اساسی» آن و نقد آن، و، در نوبت دوم، از «نقد نقد آن» همچنین از «شناخت هنری» سخن رفته است.

ایتالو کالوینو (1923-1985) از پدر و مادری ایتالیایی، که هر دو مهندس کشاورزی بودند، در کوبا متولد شد. شاید نیروی مشاهده و دقت در وصف جزییات، برخورداری از فرهنگ واژگان علمی و فنی، و وسواسی را که در کاربرد کلمه دارد از منش علمی والدینش گرفته باشد. در جنگ دوم جهانی، به گروه مقاومت پیوست و اولین رمان خود، کوره راه لانه های عنکبوت (1947)، را ملهم از زندگی و تجربیات پارتیزانی خود نوشت. این داستان و چند نوشته دیگرش مثل کلاغ، آخر می آید (1949)، و ورود به جنگ (1954)، همراه بن مایه رئالیستی، سرشتی خیالی دارند. در واقع، کالوینو، از همان آغاز نویسندگی، بر آن بود که رمان را از حالت عبوس و تنک مایگی ناتورالیستی ناشی از تقلید واقعیت برهاند و آن را به شکل فراموش شده اش، عالم خیالی شگفتی برانگیز و پرشور و وجد، برگرداند تا لذت ادبیات را به خواننده بچشاند. از این رو، به آن می اندیشید که منطق از یاد رفته دنیای افسانه ها را بر حال و هوای واقع گرایانه رمان امروز حاکم سازد، زیرا چارچوب روایی افسانه ها را پایه و مایه همه داستان های بشری می دانست. ویکنت شقه شده و بارون درخت نشین، دو رمانی که با لحنی افسانه ای روایت می شوند، نشان از توجه کالوینو به نقش سرگرم کنندگی و خیال انگیزی افسانه ها دارند. البته خیال انگیزی راهی برای گریز از واقعیت نیست بلکه به نویسنده امکان می دهد تا از واقعیت فاصله بگیرد و، با افکندن نوری تازه به جلوه های پنهان از نظر آن، در نوع نگاه خوانندگان خود به هستی موثر گردد.