جستارهای تاریخی (فرهنگ) (ویژه تاریخ)
سال:1384 | دوره:18 | شماره:4 (مسلسل 56) |تعداد مقالات:9

موقعیت جغرافیایی سرزمین دیلم، ورود مسلمانان به آن محل را با تاخیر روبه رو کرد. تقریبا اولین مسلمانانی که از حدود قرن دوم هجری به بعد وارد این سرزمین شدند و توانستند در آنجا اقامت گزینند، علویان بودند که به علت مخالفت یا مبارزه با حکام عباسی بدان سرزمین روی آوردند. بدین ترتیب، پذیرش اسلام دیلمیان با مذهب تشیع آغاز شد و از فرق شیعه، مذهب زیدیه، اولین و پرطرفدارترین آنان بود. البته، مذهب اسماعیلیه با تبلیغات و فعالیت ابوحاتم رازی در دیلم، پیروانی پیدا کرد؛ و این مذهب در میان مردم دیلم همچنان پیروانی داشت. در زمان سلجوقیان نیز با استقرار حسن صباح در الموت، این مذهب رونق بسیاری در منطقه دیلم پیدا کرد. مذهب امامیه از طریق فرزندان ناصر کبیر وارد آن منطقه شد و طرفداران بسیاری یافت.حکام محلی دیلم، آل جستان و آل مسافر، در ارتباط سیاسی با زیدیان، به مذهب زیدیه تمایل یافتند و عده ای از آنان نیز به مذهب اسماعیلیه متمایل شدند. زیاریان در ابتدای کار به علت تصفیه حساب های سیاسی مرد آویج با داعی صغیر، از زیدیان روی گرداندند.خاندان بویه که از نظر سیاسی و مذهب تشیع نقش مهمی در ایران دوره اسلامی و جهان اسلام ایفا کردند، از مردم دیلم بودند. آنان ـ اگر نه در ابتدا ـ از معتقدان به تشیع امامی بودند که موجبات ارزشگذاری و اعتبار یابی سیاسی مذهب تشیع را فراهم آوردند.

سقوط ساسانیان و تغییر کیش اکثریت زرتشتی به اقلیت، از پیامدهای ورود دین اسلام به ایران بود. بدین سان ، از انبوه پیروان آیین زرتشتی ، اندکی بیش نماندند که یا به هندوستان مهاجرت کردند و یا در کنار هموطنان نومسلمان خود ماندند و موجب بقای این کیش در سرزمین ایران شدند. در این میان، نواحی دور از مراکز اصلی قدرت، با وجود فشارهای معمول اکثریت بر اقلیت، قابلیت خاصی در پذیرش و جذب اقلیت زرتشتی داشتند. ریشه های این رویکرد را می توان در تناسب آسیب پذیری اقلیت ها با میزان افزونی فشارهای سیاسی و تنش های داخلی دانست. از این رو، برکناری نسبی این مناطق از بحران های حاد و دمادم، بستر مناسب تری را جهت تداوم اسکان اقلیت ها فراهم می کرد ...

ورای فعالیت های نظامی بریگاد قزاق، واقعیت های نهفته ای وجود داشت که صبغه سیاسی ـ نظامی پررنگ تری به آن می داد. این واقعیت ها نه تنها در مراحل شکل گیری بلکه در فرایند توسعه سازمانی، اجرای ماموریت های نظامی، فرماندهی، جذب و انفصال نیروها، تامین منابع مالی و نحوه تعامل با مسایل کشور آشکارا به چشم می خورد.گشودن دریچه ای کوچک به سوی واقعیت های یادشده و تفسیر و تحلیل آنها از آغاز تا پیروزی انقلاب اکتبر 1917 روسیه، نقطه اصلی تمرکز این مقاله است. به همین دلیل، از تشریح و بسط رخدادهای تاریخی حتی المقدور خودداری و در عوض بر نتایج حاصل از آنها در پیوند با نیروی قزاق ایران تاکید می شود. 

در این مقاله، تکاپوهای سیاسی اسماعیلیان الموت در فاصله سال های 618 تا 653 بررسی شده است. در این دوران، با هجوم مغولان و فروپاشی حکومت خوارزمشاهی، ایران دچار خلای قدرت سیاسی شد. پرسش اصلی این مقاله این است که در این شرایط سیاسی جدید، اسماعیلیان الموت چگونه عمل کردند و از چه ابزاری برای افزایش نفوذ و گسترش قلمروی خود سود بردند. پاسخ این است که اسماعیلیان با استفاده توامان از دو ابزار دیپلماسی و تکاپوهای نظامی کوشیدند از شرایط جدید بهره برداری کنند، بر نفوذ خود بیفزایند و قلمروی خود را گسترش دهند. برای دستیابی به این نتیجه، ضمن اشاره ای به شخصیت و دوران حکومت علاالدین محمد سوم، روابط سیاسی اسماعیلیان نزاری با خوارزمشاهیان، خلافت عباسی و مغولان توضیح داده شده است.

تحلیل تاریخ، فرهنگ و تمدن جوامع گوناگون بدون توجه به تبارشناسی قومی و سپس بررسی و تفحص در حیات تاریخی آن جوامع ممکن نیست. دوره مغول از جمله ادواری است که درباره آن، منابع مهم و مفیدی چه به لحاظ کمی و چه از حیث کیفی وجود دارد و مطالعات و تحقیقات بسیاری نیز در مورد این دوره انجام گرفته است. ولی هیچ گاه از چگونگی شکل گیری و ظهور این قبایل و به هم پیوستگی تدریجی آنها و ایجاد حکومتی محلی و سپس گسترش و انبساط آن در خود مغولستان، و سرانجام چگونگی تشکیلات جامعه مغول قبل از حملات چنگیزخان بحثی به میان نیامده است. اگر زبان را به عنوان معیار مشخص قومی قبول کنیم، در این مقاله، اقوام و قبایل جنگجویی که از ابتدای تاریخ در سرزمینی به نام مغولستان زندگی می کردند، معرفی شده است؛ اقوامی که اکثرا لهجه مغولی داشته اند و می توان آنان را مغول محسوب کرد. آشنایی با ساکنان قدیم مغولستان، راه را برای شناخت ساکنان بعدی آن هموار می سازد.

جامع الخیرات از زمره وقف نامه های اواخر دوره ایلخانان است که نه تنها از نظر کیفیت و کمیت و نوع وقف و شرایط آن حایز اهمیت است، بلکه از محتوای آن می توان اطلاعات بسیار مفید فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی به دست آورد.در این مقاله، سه برداشت یا به اصطلاح نکته یابی از متن وقف نامه صورت گرفته است: در برداشت نخست در پی آنیم که بدانیم واقفان، ثروت و سرمایه خویش را از کجا آورده بودند که توانسته اند بخشی از آن را که در معیارهای آن دوره بسیار زیاد بوده است، وقف کنند. همچنین با مقابله و مقایسه دو وقف نامه جامع الخیرات و ربع رشیدی نتیجه گرفته شده است که بخش اعظم آن از موقوفات خواجه رشیدالدین فضل اله همدانی بوده است.در برداشت دوم، با توجه به اینکه واقفان (سیدرکن الدین و سید شمس الدین)، یکی از موارد ده گانه موقوفات را «وقف بر بردگان آزادشده خودشان» قرار داده اند و بیشتر بردگان از مغولان بوده اند، ضمن ارایه نمونه منحصر به فرد نوع وقف، ثابت می شود که جامع الخیرات تنها منبعی است که در آن از برده بودن نژاد مغول در دوره حاکمیت آنان سخن به میان می آید. همچنین، شناسایی این گروه و علت برده شدن آنان بازگو می شود.در برداشت سوم، نگارنده قصد دارد اغراض و مقاصد واقفان را در زمینه ساخت رباط در اماکن مختلف و تعیین موقوفات برای آنها، که مورد دیگر وقف است، شناسایی کند. با توجه به محل ایجاد رباط های مذکور و اهمیت راهداری در دوره ایلخانان و توسعه تجارت، در پی آنیم که هدف واقفان را که ایجاد شبکه راه جدید بین یزد و آذربایجان بوده است تا کالاهای یزد به مرکز حکومت ایلخانان برسد، بررسی کنیم.

جابه جایی کانون تجارت خلیج فارس از «هرموز» به «بندر گمبرون» در اوایل قرن یازدهم هجری/ هفدهم میلادی را می توان آغاز دوره ای جدید در مناسبات اقتصادی و سیاسی این منطقه مهم به شمار آورد. این دوره با فتح «هرموز» در سال 1031 ﻫ./1622 م. آغاز شد و با سقوط اصفهان در سال 1135 ﻫ./1722م. پایان یافت. در این دوره تحولات مهمی در ایران و خلیج فارس و حوزه اقیانوس هند به وقوع پیوست و شرایط نوینی به وجود آمد که در تحقیقات تاریخی کمتر به آن توجه شده است. در مقاله حاضر با تکیه بر بازسازی رویدادهای تاریخی، تحولات مهم اقتصادی و سیاسی این دوره و تاثیرات آن بر تثبیت حاکمیت ایران بر خلیج فارس بررسی شده است.

موضوع مقاله حاضر، بررسی تغییرات در شکل شهر ایرانی و زمینه های اجتماعی آن در دوره اسلامی است. این موضوع بر اساس چهارچوب پژوهشی، به این شرح بررسی می شود:الف ـ مساله تحقیق: در شکل شهر باستانی ایران (دوره ساسانی)، از عناصر کهن دژ، شارستان و شار بیرونی، به عنوان سه جز اصلی یاد می شود در حالی که بر اساس اشارات برخی از منابع تاریخی دوره اسلامی، موجودیت عناصر سه گانه در شکل شهر باستانی استمرار داشته است. آیا حضور عناصر یاد شده، چنان که گروهی از محققان پنداشته اند، به منزله استمرار ساختارهای اجتماعی کهن ایران در دوران اسلامی بود؟ب ـ سوالات پژوهش: 1. آیا تداوم حضور این عناصر در شکل شهر ایران دوره اسلامی به منزله فقدان تغییرات در ماهیت مناسبات اجتماعی ـ اقتصادی شهرهای ایران در دوران گذار بود؟ 2. آیا ظهور منطقه ربض در شهر ایرانی دوره اسلامی در نتیجه تحولات در مناسبات شهرنشینی بود؟ 3. در صورت وجود روندهای تغییر در مناسبات اجتماعی و شکل شهر ایرانی در دوره اسلامی، در این روندها از چه الگوی پیروری می شد؟ج ـ فرضیات پژوهش: 1. تداوم حضور عناصر سه گانه در شکل شهر دوره اسلامی، به معنای تداوم نظام اجتماعی دوره باستانی در دوره اسلامی نبود بلکه در شرایط گذار از نظام اجتماعی کهن به نظام اجتماعی دوره اسلامی، عناصر اصلی شکل شهر ایرانی بر اساس الگوی جدیدی سازماندهی شد؛ 2. ظهور منطقه ربض، در نتیجه بروز تغییرات اجتماعی در وضعیت شهرنشینی رخ داد: رشد مناسبات اقتصاد شهری (افزایش تولید کالایی و رونق دادوستد)، ترقی موقعیت اجتماعی گروه های پیشه وری و بازرگانان در کنار ضرورت های ناشی از گسترش فعالیت های اقتصادی ـ اجتماعی شهری، فضا و کالبد مناسبی را نیاز داشت که آن را در منطقه ربض می یافت؛ 3. در منطقه ربض، عناصر اصلی زندگی شهری مانند کالبد اقتصادی (بازار)، فرهنگی (مسجد جامع)، سیاسی (ارگ) و اجتماعی (محله ها) بر اساس نظمی وحدت گرایانه  استقرار یافتند، الگویی که نشانگر گذار از مناسبات اجتماعی باستانی ایران (تفکیک فضایی عناصر سه گانه شکل شهر) به نظام اجتماعی جدید دوره اسلامی و انعکاس آرمانی آن در شکل شهر ایرانی ـ اسلامی بود.