روش شناسی علوم انسانی (حوزه و دانشگاه)
سال:1389 | دوره:16 | شماره:62 |تعداد مقالات:7

چکیده فارسی:قرون جدید دربردارنده نوع نگرش و انتخاب روش و تلاش های علمی و فلسفی دانشمندان و فیلسوفان و علمای علوم اجتماعی است که در پنج قرن اخیر صورت گرفته و از انباشته شدن آنها، نوعی معرفت در خصوص پدیده ها به وجود آمده است. از آنجا که وقوف بر ساختار و عناصر تشکیل دهنده این معرفت که در علوم اجتماعی و انسانی متجلی گردیده است، ضروری مطالعات معرفت شناسانه برای ادراک هرچه صحیح تر علوم مختلف و از جمله علم اقتصاد است، شناخت برخی مولفه های این معرفت شناختی، از قبیل ریاضی و مکانیکی دیدن جهان، تجربه گرایی، عقلانیت، علم گرایی، اومانیسم، قانون گرایی، آزادی، لذت گرایی و دنیاگرایی، در این مقاله جست و جو شده و با معرفی مهم ترین محورهای فکری و تحول آفرین مطروحه، در قرون هفدهم و هجدهم که عصر روشنگری نامیده شده، تلاش شده است تا حضور این مولفه ها در نگرش و آرا اقتصاددانان مکتب کلاسیک تبیین شود. مقاله بر آن است که نگاه، روش، جهان بینی، واقع گرایی و سیاست گذاری های اقتصاددانان کلاسیک برای حل مسائل اقتصادی محیطی که در آن زندگی می کردند، تا حدود بسیاری وام دار مولفه های معرفت شناختی عصر روشنگری است؛ مقوله ای که لحاظ آن برای جامعه علمی اقتصادی کشور ما اهمیت بسیاری دارد.   چکیده عربی:ان معطیات القرون الحدیثة تشتمل علی نوع الرؤیا، و اختیار الاسلوب و النتاجات العلمیة و الفلسفیة التی قام بها المفکرون و الفلاسفة و علماء الاجتماع التی تحققت طوال القرون الخمسة الماضیة، و قد ادت هذه المکونات الی وجود نوع من المعرفة التی تغنی بدراسة الظواهر. ان معرفة ترکیبة و عناصر هذا النوع من المعرفة والذی یتجلی فی العلوم الاجتماعیة و الانسانیة، یعد ضرورة لا یمکن للدراسات المعرفتیة، التی تسعی للتوصل الی فهم افضل لکافة العلوم و من ضمنها علی الاقتصاد، الاستغناء عنها. لذلک تتعرض المقالة الحالیة الی بعض العناصر التی یتألف منها هذا النوع من المعرفة مثل نظرة الریاضیات و المیکانیک للعالم - الاتجاه التجریبی - العقلانیة - النزعة العلمیة - الفلسفة الانسانیة - محوریة القانون - الحریة - مذهب المتعة، و العلمانیة، و تحاول و من خلال درج اسماء اهم التیارات الفکریة و التی احدثت تغیرات مهمة طوال القرنین السابع عشر و الثامن عشر - و هی الفترة التی یطلق علیها عصر النهضة - بیان دور العناصر المذکورة و تأثیرها علی آراء علماء الاقتصاد الکلاسیکیین.تخلص المقالة الی أن الرؤیة و المنهجیة و النظرة الکونیة و الواقعیة لعلماء الاقتصاد التقلیدیین و لی الخطط التی یعتمدونها فی حل المواضیع الاقتصادیة فی البیئة المحیطة بهم مدینة للعناصر المعرفتیة التی تعود الی عصر النهضة.

چکیده فارسی:از جمله مهم ترین عناصر فرهنگی هر جامعه، عدالت و میزان توجه آن جامعه به عدالت است، طوری که نگرش هر جامعه ای به عدالت، دیگر عناصر هویت بخش آن جامعه را روشن می کند. این مقاله در نظر دارد با بهره گیری از روش تحلیل فلسفی، به کنکاشی در روش شناسی نظریه عدالت رالز بپردازد. نظریه عدالت رالزی از جمله اصلی ترین نظریات معاصر مغرب زمین است که بررسی و نقد آن می تواند ما را به رویکردی مناسب برای ارائه مبانی نظری و اجرای طرح های عدالت مدارانه نزدیک سازد. از نظر این پژوهش، مهم ترین ابتکار رالز به روش شناسی وی بازمی گردد. او با شیوه تحلیل مفهومی و با ابزار قراردادگرایی (با تکامل نظریه قرارداد اجتماعی لاک، روسو و کانت) به تاسیس اصول عدالت می پردازد. بیشترین تکیه وی در راه رسیدن به اصول عدالت، بر منصفانه بودن روش رسیدن به اصول عدالت است، و برای این هدف، افراد را در یک موقعیت اولیه فرضی به تصویر می کشد که در پس پرده جهل به آینده شان، درباره اصول عدالت تصمیم می گیرند و سرانجام، به دو اصل کلی می رسند. البته روش شناسی وی با نقدهایی از حیث جامع و مانع بودن مواجه است که در انتهای مقاله تبیین می شود.   چکیده عربی: عتبر مبدأ العدالة و مدی اهتمام المجتمع بالعدالة احداهم عناصر ثقافة ذلک المجتمع بحیث ان رؤیة المجتمع - ای مجتمع - حول العدالة تعکس الصورة الحقیقیة للابعاد التی تتألف منها هوتیه. تسعی المقالة الحالیة و استنادا الی طریقة التحلیل الفلسفی تسلیط الاضواء علی منهجیة نظریة العدالة لدی رالز - و تعد هذه النظریة احدی ابرز النظریات المعاصرة فی الغرب، اذ یمکن من خلال دراستها و تحلیلها نقدیا التعرف علی الاسلوب المناسب لتحدید الاسس النظریة و العملیة للخطط التی تتمحور حول العدالة. باعتقادنا ان اهم انجاز یرتبط بمنهجیة رالز هو انه قام بوضع قواعد للعدالة مستعینا بذلک باسلوب تحلیل المفهوم و اسالیب نظریة العقد (عن طریق تبلور نظریة العقد الاجتماعی عند کل من لاک و رسو و کانت). و یؤکد رالز بشدة علی اعتماد اسلوب منصف للتعرف علی اسس العدالة و من اجل تحقیق هذا الهدف یعرض اصورة عن الذین یحتلون مناصب متقدمة و یجهلون عقواب امورهم و یحددون ماهیة اسس العدالة کما یحلولهم و بالنتیجة یتوصلون الی مبدأین عامین.تتضمن المقالة فی قسمها الاخیر انتقادات حول الافتراض بأن منهجیة رالز جامعة و مانعة.

چکیده فارسی: اهمیت کار کوز در معرفی هزینه های مبادله به ادبیات اقتصادی به حدی است که برخی آن را انقلابی، در حد انقلاب نهایی گرایی و جانشینی تلقی کرده اند. سوال مهمی که می تواند برای تحقیقات اقتصادی اهمیت داشته باشد، این است که کوز چگونه توانست با اصلاح نظریه اقتصادی، به چنین موفقیت بزرگی نایل آید؟ طبق این مطالعه، روش کار کوز را می توان در چند بند خلاصه کرد: 1. اقتصاددانان باید از ابزارهایشان برای مطالعه سیستم های واقعی اقتصادی استفاده کنند و بتوانند آنچه را در واقعیت رخ می دهد، توضیح دهند. 2. به جای توسل به مدل های کاملا انتزاعی که هیچ ما به ازایی، در دنیای واقع ندارد، باید ببینیم کارگزاران عقلایی واقعا چگونه منابع شان را تخصیص می دهند. 3. بنابراین بهترین روش مطالعات تجربی، جمع آوری اسناد و شواهدی است که نشان می دهد کارگزاران برای حل مساله کمیابی چه راه حل های خصوصی ای ابداع کرده اند. 4. جمع آوری اسناد و شواهد، با محور قرار دادن سوال تحقیق انجام می شود. 5. سوال تحقیق را نیز می توان با توجه به ناسازگاری های موجود میان نظریه و واقعیت طراحی کرد. 6. در این چارچوب، نظریه موجود می تواند سنگ محکی برای تحلیل وضعیت های جدید تلقی شود. 7. گام آخر استفاده از یافته های تجربی برای تعمیم نظریه است؛ نظریه ای که با واقعیت سازگارتر شده است.   چکیده عربی:یعتبر العمل الذی قام به کوز بتعریفه لنفقات التبادل بالادبیات الاقتصادیة غایة فی الاهمیة حتی ان البعض اعتبره حرکة ثوریة تغییریة.والسؤال المهم الذی تنعکس اهمیته علی البحوث الاقتصادیة هو: کیف استطاع کوز و من خلال اصلاح النظریة الاقتصادیة ان یحقق هذا الانجاز الکبیر؟یمکن استخلاص منهج عمل کوز فی النقاط التالیة:1- یجب علی علماء الاقتصاد استخدام الوسائل المتاحة لدراسة النظم الاقتصادیة الواقعیة و تبیین ما یجری فی الواقع 2- علینا ان نفهم کیف یقوم انصار العقلانیة بتخصیص مصادرهم بصورة واقعیة بدلامن اعتماد النماذج الانتزاعیة الصرفة و التی لاوجود لها علی ارض الواقع 3- و علی هذا الاساس فان افضل طرق الدراسات التجریبیة هی طریقة جمع الادلة و الوثائق التی یمکن من خلال معرفة الطریقة التی یعتمدها المؤسسون فی حل مشکلة الندرة 4- و تتم عملیة جمع الادلة و الوثائق بالتأکید علی اهمیته سؤال التحقیق 5- یمکن طرح سؤال التحقیق من خلال ملاحظة التناقضات الموجودة بین النظریة و الحقیقة 6- من هذا المنطلق یمکن ان تکون النظریة الحالیة حجر الزاویة فی عملیة تحلیل الامور المستجدة 7- و الخطوة الاخیرة هی اعتماد النتائج التی افرزتها النتائج التجریبیة من اجل تعمیم النظریة، ای النظریة التی تتناغم مع الحقیقة.

چکیده فارسی:تامس کوون در 1962 نظریه ای اصیل در فلسفه علم ابراز داشت. اما صاحب نظرانی ادعا کرده اند که هیدگر آنچه را کوون «پارادایم»، «علم متعارف» و «انقلاب علمی» می نامید، پیشتر گفته بود. مته متیکال بودن علم جدید، نیاز به جهانهای تفسیری و افق دانایی، مبانی ادعاهای قول هیدگر به پارادایم هستند. افکندن طرح جامع، مبنای اصلی قول او به علم متعارف است. مقاومت ناهنجاریها و بازنگری ریشه ای در مفاهیم بنیادین علم، مبانی قول او به انقلاب علمی است. ما تمام این ادعاها را رد می کنیم. پارادایم در آرا متاخر کوون دو معنای خاص و عام دارد. طرفداران تقدم هیدگر، معنای خاص را لحاظ نکرده اند. پارادایم به معنای عام شامل چهار جزء و وابسته به جامعه علمی است. در استدلال هر یک از طرفداران، تمام یا برخی از این اجزا لحاظ نشده اند و جامعه علمی محوریت ندارد. به نظر کوون در علم متعارف دانشمندان پازل حل می کنند؛ ولی به روایت طرفداران قول هیدگر به علم متعارف، کارهای دیگری در طول این دوره انجام می شود. به نظر کوون مقاومت مسائل ناهنجار برای رخداد انقلاب علمی کافی نیست؛ ولی به نظر طرفدار تقدم هیدگر، کافی است. نتیجه اینکه تنها شباهتهای کلی میان آرا هیدگر و کوون وجود دارد، که اختصاصی به هیدگر ندارد. و آرا فلسفه علمی کوون اصالت دارند.   چکیده عربی:فی عام 1962 المیلادی قام تومس کوون بطرح نظریته فی الفلسفة. یدعی مجموعة من المفکرین بان ما ذکره هیدگر حول ما اسماه کوون بالمعیار النموذجی و العلم المتعارف و الحرکة العلمیة هو اکثر و اشمل. یعتقد هیدگر بان الاسس التی یقوم علیها المعیار النموذجی هی اتجاه العلم الجدید نحو المنهجیة، الحاجة لعوالم تفسیر و أفق عقلانی، و من الاسس التی تستند علیه نظریته حول العلم المتعارف وضع تصمیم شامل، و اما الاسس التی یستند علیها رأیه حول الحرکة العلمیة فهی مکافحة کل ما هو شاذ و القیام بدراسة و تحلیل للمفاهیم الاساسیة للعلم بشکل دقیق. ان هذه الادعات بالنسبة لنا غیر مقبولة علی الاطلاق. و طبقا لاراء کوون الخیر یشتمل المعیار النموذجی علی معنی عام و آخر خاص. و یری القائلون بأسبقیة هیدگر بانه لم یأخذ المعنی الخاص بعین الاعتبار. یشتمل المعیار النموذجی بمعناه العام و الشامل علی اربعة اجزاء و له ارتباط بالمجامع العلمیة. و قد لوحظ بان کلا الطرفین قد اغفل عن بعض هذه الاجزاء او جمعیها علاوة علی عدم استناد استدلالهما الی الارتباط بالمجامع العلمیة. یعتقد کوون بأنه یمکن للمفکرین حل المسائل المعقدة بواسطه العلم المتعارف. اما مؤیدی نظرة هیدگر حول العلم المتعارف فانهم یذهبون الی ضرورة القیام باعمال اخری فی هذا السبیل. یری کوون بان مجرد مکافحة المسائل الشاذة لا یکفی لقیام نهضة علمیة، بینما یقول انصار هیدگر بکفایته. و الخلاصة فان هناک اوجه شبه عامة بین آراء هیدگر و کوون لاعلاقة لها بهیدگر. اما بالنسبة لاراء فلسفة العلم عند کوون فانها غیر اصیلة.

چکیده فارسی:تاریخ نگاری علم به سبک ویگ، با معیار قرار دادن دستاوردهای علوم جدید، درباره اهمیت بخش های مختلف تاریخ علوم قضاوت می کند. مورخان ویگیست تاریخ را به صحنه مواجهه دو گروه دانشمندان عاقل و دانا و متحجران نادان تبدیل می کنند. ایشان تنها قسمت هایی را از تاریخ علوم برای مطالعه و بررسی، با ارزش می دانند که به علوم جدید ربط پیدا کند. در این مقاله، ضمن معرفی هربرت باترفیلد، ناقد این جریان در تاریخ نگاری عمومی، به نقد و بررسی دیدگاه ویگی در تاریخ نگاری علم خواهم پرداخت. ویگیزم نه تنها مورخ را از ارائه روایتی حقیقی از تاریخ علم بازمی دارد، بلکه بخش های مفید و آموزنده را از تاریخ علم حذف کرده، فقط قسمت های «به نظر ما درست» را حفظ می کند. سپس نشان خواهم داد که گاهی از ویگیزم گریزی نیست و این رویکرد می تواند به شکل مشروع، در جنبه هایی از کار تاریخ نگاری علم وارد شود.   چکیده عربی: ان الطریقه التی یعتمدها و یج فی کتابة تاریخ العلم هی من الطرق التی تصدر احکاما حول اهمیة مختلف اقسام تاریخ العلوم عن طریق حساب النتائج التی حققها العلم الجدید. یسعی المؤرخون الذین ینهجون نهج ویج فی کتابة التاریخ الی تبدیل التاریخ الی ساحة مواجهة بین مجموعتین من المفکرین: مجموعة العقلاء و مجموعة غیر العقلاء المتحجرین. و هولاء یعتبرون فقط اقسام تاریخ العلوم التی لها علاقة بالعلوم الجدیدة و تستحق الاهتمام و الدراسة.و من خلال التعریف بهربرت باترفیلد الذی یتعرض بالنقد للاتجاه المذکور فی کتابة التاریخ، تسلط المقالة الضوء علی نظرة ویج فی کتابة تاریخ العلم و تنقدها. ان مدرسة ویج لا تحول دون تقدیم المؤرخ روایة حقیقة عن التاریخ فقط بل تقوم بحذف الاجزاء المفیدة و الهادفة من تاریخ العلم و تبقی منها الاجزاء التی تعتقد بانها صحیحة فقط. تشیر المقالة الی عدم وجود مجال للتهرب من بعض جوانب مدرسة ویج و یمکن التعاطی بشکل مشروع مع مجالات العمل فی کتابة تاریخ العلم.

چکیده فارسی:در دهه های اخیر، رویکرد کیفی به قلمرو پژوهش های علوم انسانی و علوم تربیتی وارد و به آن توجه شده است. از مسائل اصلی این نوع پژوهش، معیار یا معیارهایی است که نتایج این پژوهش ها را قابل اعتماد می سازد. یکی از معیارهای مطرح در این میان، روایی تحقیقات کیفی است که موضوعی حیاتی و چالش برانگیز است. در این مقاله، محققان با بهره گیری از شیوه توصیفی و تحلیلی و با بررسی ادبیات مربوط به تحقیقات کیفی، سه رویکرد عمده به مفهوم روایی را مطرح و روش های دستیابی به روایی در این سه رویکرد را بررسی کرده اند. این سه رویکرد عبارت است از: رویکرد سنتی، کل نگر و رویکرد هدف - روایی که به زعم نویسندگان، رویکرد کل نگر بر دو رویکرد دیگر برتری داشته، می تواند مساله روایی در پژوهش های کیفی را حل کند.   چکیده عربی: شاع فی العقود الاخیره استخدام اسالیب تعنی بالنوعیة فی اعداد البحوث الخاصة بالعلوم الانسانیة و التربویة و استحوذت هذه الاسالیب علی اهتمام الباحثین. و من اهم ما یتمیز به هذا الاسلوب فی البحث دراسة المعیار أو المعاییر التی تجعل نتائجه جدیرة بالثقة. و من المعاییر التی یعتمده هذا الاسلوب موضوع المشروعیة فی الدراسات التی تعنی بالنوعیة و الذی یعد من المواضیع البالغة الاهمیة و المثیره للجدل.یعرض محرروا المقالة الحالیة و بأسلوب یعتمد الوصف و التحلیل و من خلال دراسة الادبیات الخاصة بالدراسات النوعیة ثلاثة طرق رئیسیة: الطریقة التقلیدیة، و طریقه النظرة الشاملة و طریقه الهدف المقبول الذی یتعلق بمفهوم المقبولیة، و یتناولون بحث اسالیب تحقیق المقبولة فی الطرق الثلاثة المذکورة. یزعم محرروا المقالة بأن طریقة النظرة الشاملة ارجح من کل من الطریقة التقلیدیة و طریقة الهدف المقبول و لها القدرة علی حل مسأله المقبولیة فی البحوث النوعیة.

چکیده فارسی:در فلسفه علوم اجتماعی، عده ای بر شباهت علوم اجتماعی و طبیعی، از حیث موضوع و روش و هدف تاکید دارند و عده ای دیگر به تفاوت های بنیادین میان آنها، در این جنبه ها قائل اند. مهم ترین استدلال های دو دسته برای ادعاهای خود، فهرست وار در این مقاله آمده است. از جمله موضوعات مورد اختلاف که در اینجا بیان شده است، می توان به آزمایشی بودن یا نبودن علوم اجتماعی، وجود داشتن یا نداشتن قوانین کلی در علوم اجتماعی، و تفاوت های پیش بینی و تبیین در علوم طبیعی و علوم اجتماعی اشاره کرد. آیا موضوعات مورد مطالعه در علوم اجتماعی، ویژگی های منحصر به فردی مانند معنادار بودن دارند که آنها را به لحاظ ماهیتی، از پدیده های مورد مطالعه در علوم طبیعی متمایز کند؟ آیا از روش های به کار رفته در علوم طبیعی که کارامدی خود را در حیطه مطالعه پدیده های فیزیکی و زیستی نشان داده اند، می توانیم در مطالعه پدیده های اجتماعی استفاده کنیم؟ اگر پاسخ مثبت است، آیا باید چنین کنیم؟ یا می توان اهداف متفاوتی، در دو حیطه علوم اجتماعی و طبیعی در نظر گرفت که مانع این کار شود؟ مقاله حاضر به پاسخ های متفاوتی که اشاره می کند در ادبیات فلسفه علوم اجتماعی، به این پرسش ها داده شده است.   چکیده عربی: یؤکد البعض علی وجود اوجه شبه بین العلوم الاجتماعیة و العلوم الطبیعیة من حیث الموضوع و الاسلوب و الهدف بینما یقول آخرون بان هناک اختلافات جوهریة بینهما فی الجوانب المذکورة. تقدم المقالة الحالیه فهرستا یتضمن اهم الادلة التی یستشهد بها کل طرف من اجل اثبات مدعاه. فیما یتعلق بنقاط الاختلاف یمکن الاشارة الی مایلی: وجود اختلاف فی وجهات النظر حول امکان اعتبار العلوم الاجتماعیة من العلوم التجربیة، وجود او عدم وجود قوانین عامة فی العلوم الاجتماعیة، اختلاف التکهنات و التفسیر فی کل من العلوم الاجتماعیة و العلوم الطبیعیة. و السؤال المطروح: هل ان للمواضیع التی یتم بحثها فی العلوم الاجتماعیة مواصفات خاصة مثلا کونها ذات غایة معینة بحیث تختلف فی طبیعتها عن الحالات التی یتم بحثها فی العلوم الطبیعیة؟ و هل بامکاننا استخدام الطرق المستعملة فی العلوم الطبیعیة و التی اظهرت فاعلیتها فی دراسة الظواهر الفینر یائیة و الحیاتیة؟ فاذا کان بامکاننا ذلک فهل ینبغی علینا ان نقوم بهذا العمل؟ ام انه یمکن ان تختلف الاهداف فی العلوم الاجتماعیة و الطبیعیة و بذلک لا یمکن القیام به؟تستعرض المقالة الحالیة مختلف الاجابات المطروحة فی أدبیات فلسفة العلوم الاجتماعیة عن الاسئلة المذکورة.