راهبرد
سال:1388 | دوره:18 | شماره:51 (ویژه بررسی های سیاست خارجی) |تعداد مقالات:29

گسترش جهانی دموکراسی و اقتصاد بازار با دو تناقض به هم وابسته روبه رو شده است. در حال حاضر، برابری رسمی میان شهروندان و حق بهر ه مندی از حکومتی پاسخگو، به صورت بی سابقه ای گسترش یافته است. با این حال، بسیاری از دموکراسی های نوپا، و شاید [دموکراسی های] دیرپا - در انجام وظایف مورد انتظار دولت دموکراتیک، با مشکلاتی مواجه شده اند. خواه این وظایف را با معیار تی. اچ. مارشال (1992)، به منزله توسعه [حق] شهروندی اجتماعی برای همه در نظر بگیریم یا با نگاهی محدود و «قدیمی»تر، آن را حفاظت از نظم عمومی که برای مشارکت آزاد در زندگی عمومی کافی باشد، تعریف کنیم.

تا سال 2003، سخن گفتن از زوال آمریکا، پوچ و بی معنا به نظر می آمد. اما اکنون چنین باوری، به اعتقاد رایج در میان نظریه پردازان، سیاستگذاران و رسانه ها تبدیل شده است. آنچه در افزایش آگاهی نسبت به این مفهوم نقش پراهمیتی داشت، شکست کامل حمله پیشگیرانه آمریکا به عراق بود. اما آنچه هنوز به طور کافی درک نشده، ماهیت دقیق زوال آمریکا و زمانی است که آغاز شده است.

اقدام نظامی گرجستان برای تسلط بر دو منطقه جدایی طلب اوستیای جنوبی و آبخازیا در تابستان 2008 بحرانی تازه را در منطقه پرآشوب قفقاز موجب گردید. اقدام نظامی روسیه در پشتیبانی از این دو منطقه و شناسایی یکجانبه استقلال این دو منطقه تنش هایی را در روابط روسیه با غرب به ویژه ایالات متحده پدید آورد. نویسنده تلاش دارد عوامل پیدایش این بحران و پیامدهای آن را بر وضعیت داخلی گرجستان و روابط قدرت های بزرگ و نیز فرصت ها و چالش های ناشی از آن برای ایران بررسی کند. نویسنده بر این باور است که علاقه روسیه به حفظ پایگاه های نظامی دوران شوروی سابق در خاک گرجستان و پافشاری گرجستان بر تخلیه این پایگاه ها یکی از علل همیشگی تنش در روابط دو کشور در طی دو دهه گذشته بوده است. در این میان، روابط روسیه و غرب به دلیل گسترش و نفوذ ناتو به حوزه پیرامونی روسیه از جمله بررسی عضویت گرجستان و اوکراین در ناتو در سال های گذشته تیره شده بود. نویسنده نتیجه گیری می کند که رقابت و تنش میان قدرت های فرامنطقه ای در قفقاز به همراه مشکلات مربوط به هویت ملی و قومی باعث انباشت و تداوم بحران ها در این منطقه شده است.

منطقه قفقاز در سالهای پایانی قرن بیستم، همانند سالهای پایانی قرن نوزدهم، کانون تحولات و دگرگونیهایی بوده که در هر دو سطح منطقه ای و بین المللی پیامدهای عمیقی به همراه داشته است. بحرانهای قومی متعددی که طی این سالها در منطقه قفقاز بروز پیدا کرده، از یک سو نتیجه تنوع قومی بسیار گسترده در این منطقه میباشد و از سوی دیگر از طریق رقابت میان قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای تشدید شده است. در این میان دیپلماسی هژمونیک روسیه در منطقه و همچنین تشدید اهمیت موضوع انرژی قفقاز در اقتصاد جهانی بر چالشهای امنیتی در این منطقه افزوده است.

موضوع روابط ایران و روسیه در دوره پس از فروپاشی شوروی به دلیل حمایت تکنولوژیک و سیاسی روسیه از برنامه هسته ای ایران و برخی همکاری های نظامی میان دو کشور دل مشغولی و مساله آمریکا و تعدادی از قدرت های بزرگ غربی بوده است. طی دوره پس از فروپاشی شوروی، آمریکا در شرایطی موجب تحکیم روابط میان ایران و روسیه شده و گاه نیز مانع برقراری برخی پیوندها میان دو کشور گردیده است. آنچه واضح است اینکه حتی در سخت ترین شرایط، افزایش تنش در روابط روسیه و آمریکا الزاما به تقویت و گسترش روابط ایران و روسیه، به ویژه در زمینه های استراتژیک منجر نشده است.

سازمان همکاری شانگهای از جمله سازمان های منطقه ای است که در آغاز هزاره سوم میلادی با هدف اعتمادسازی بین کشورهای عضو و مبارزه با تروریسم، افراط گرایی مذهبی و جدایی طلبی و نیز به منظور مقابله با هژمونی یک جانبه گرای ایالات متحده آمریکا در نظام بین الملل، با عضویت کشورهای چین، روسیه، کشورهای آسیای مرکزی (به استثنای ترکمنستان) و عضویت ناظر ایران، هند، پاکستان و مغولستان تشکیل شده است. به موازات پویایی های سال های اخیر در حوزه های سیاسی، امنیتی و اقتصادی، ایده تشکیل «باشگاه انرژی» با هدف هماهنگ ساختن خط مشی های عرضه و تقاضا، تامین امنیت خطوط انتقال، رشد همکاری های اقتصادی بین کشورهای عضو و نیز سازگاری با تحولات جدید در عرصه اقتصاد جهانی در نشست سال 2006 سران در آستانه قزاقستان به تصویب رهبران کشورهای عضو رسید. مقاله حاضر به شیوه توصیفی – تحلیلی با مبنا قرار دادن این تحول مهم، به منظور درک بهتر شرایط کنونی سازمان همکاری شانگهای ضمن طرح مبانی نظری بین حکومت گرایی، نومنطقه گرایی و نظریه کانتوری و اشپیگل، با نگاهی آسیب شناسانه به مهم ترین فرصت ها و چالش های پیش روی این سازمان در تحقق ایده تشکیل «باشگاه انرژی» می پردازد.

پس از جنگ سرد که با فروپاشی اتحادجماهیر شوروی و فروغلطیدن روسیه در گرداب مشکلات اقتصادی و سیاسی توام بود، ایالات متحده آمریکا فارغ البال توانست خاورمیانه را عرصه نفوذ یکجانبه خود قرار دهد. در این زمان که سیاست خارجی روسیه به تبع بازسازی اقتصادی، همسو با سیاست های آمریکا در این منطقه بود، شرایط را برای واشنگتن مهیاتر کرد. هر چند از نیمه های دهه نود میلادی تحولاتی در رویکرد سیاست خارجی روسیه رخ داد و مسکو ناامید از غربگرایی دریافت حفظ حوزه نزدیک روسیه نیز در گرو حفظ و گسترش روابط با کشورهایی چون ترکیه و ایران است. با وجود این تا این زمان چندان تقابلی در روابط مسکو - واشنگتن مشاهده نمی شد. حتی با روی کار آمدن پوتین روابط دو کشور رو به بهبود بود که با شروع مساله عراق روند بهبود روابط دو کشور با چالش هایی مواجه شد. به گونه ای که روسها دریافتند تداوم قدرت و امنیت داخلی و منطقه ای آنها در اتخاذ مواضع مستقلانه در برابر آمریکاست. بدین دلیل از این زمان نظام بین الملل شاهد رویکردهای مستقل و بعضا تقابل جویانه کرملین در مقابل سیاست های کاخ سفید در مناطقی چون خاورمیانه است.

ضعف ساختاری دولت در کشور افغانستان در چارچوب روند دولت ـ ملت سازی قابل تامل است و در این میان عامل جغرافیا یکی از متغیرهای مستقل در تشدید ضعف مذکور است.افغانستان دچار بحران جغرافیای قومی است. نیروهای شدید گریز از مرکز به واسطه شرایط جغرافیایی قومی و تنوع قومی ـ فرهنگی به منازعات مسلحانه با دولت مرکزی و یا با یکدیگر برای کسب حداکثر قدرت پرداخته اند. فقدان اقتدار داخلی دولت مرکزی بر تشدید دامنه منازعات مسلحانه قومی افزوده است. موقعیت جغرافیایی کشور حایل افغانستان نیز موجب تشدید تضعیف ساختار دولت مرکزی شده است. در واقع جبرگرایی جغرافیایی وضعیت حایل را به آن کشور دیکته کرده است. در تعریف و گونه شناسی دولت در افغانستان به ویژه به لحاظ عوارض جغرافیایی و قومیت ها «دولت ضعیف ـ ملت ضعیف» نام می گیرد. نتیجه آن نیز منازعات مسلحانه قومی و فروپاشی سرزمین و حاکمیت ملی آن کشور بوده است.

ساخت قدرت در نظام بین الملل در حال تغییر است. کاهش قدرت برخی بازیگران توام با افزایش قابلیت های برخی دیگر، نظام بین الملل را وارد دوران انتقال قدرت کرده است. متاثر از این روند، گمانه های مختلفی درباره آینده نظم بین المللی مطرح شده است. برخی استدلال می کنند که پس از چند سده، سرانجام مرکز ثقل قدرت از آتلانتیک به آسیا منتقل خواهد شد. برخی دیگر معتقدند که ایالات متحده هنوز فاصله ای پر ناشدنی با قدرت های در حال ظهور دارد و همچنان تا آینده ای قابل پیش بینی به عنوان تنها ابرقدرت باقی خواهد ماند. مقاله حاضر معطوف به بررسی روند انتقال قدرت در نظام بین الملل و گمانه های مطرح درباره آینده آن است.

به رغم آنکه اتحادیه اروپا و روسیه به لحاظ اقتصادی دارای منافع متقابل گسترده و مسلمی هستند، خاستگاه هویتی متفاوت – اگر نگوییم متعارض - آنها و نیز تصورات تاریخی تلخ و تیره و مبتنی بر نوعی بی اعتمادی عمیق که دو طرف از یکدیگر دارند، مانع از آن شده است تا روابط میان این دو بازیگر بین المللی، چارچوبی نهادینه، تعریف شده و پایدار بیابد. در این میان، ایالات متحده همواره متغیر مداخله گر در روابط روسیه و اتحادیه اروپا به شمار می آمده است. مقاله حاضر در پی آن است که دریابد شکل گیری احتمالی روند جدیدی از فراآتلانتیک گرایی میان اتحادیه اروپا و آمریکا چه تاثیری بر مناسبات میان روسیه و اتحادیه اروپا خواهد داشت.

با روی کار آمدن باراک اوباما از حزب دموکرات در آمریکا، ناظران سیاسی چنین پیش بینی می کنند که فصل جدیدی در روابط فراآتلانتیکی گشوده خواهد شد. با توجه به شرایط جدید بین المللی، انتظار می رود که آمریکا و اتحادیه اروپا برای حل مسایل و مشکلات جهانی به همکاری بیشتری دست بزنند، به ویژه آنکه برای بازیافتن حیثیت و اعتبار از دست رفته خود ناگزیر به سمت چند جانبه گرایی روی خواهد آورد. اما دو طرف در این مسیر با چالش هایی نیز رو به رو می باشند. مقاله حاضر در پی آن است تا به بررسی روابط فراآتلانتیکی در دوره اوباما بپردازد و مهم ترین مسایل پیشروی آمریکا و اتحادیه اروپا را در خصوص مسایل مهم سیاسی و امنیتی از جمله خلع سلاح، کنترل تسلیحات، تغییرات آب و هوایی، روسیه، مناقشه اعراب و اسراییل، ایران و افغانستان مورد بررسی قرار دهد.

انتخابات ژانویه 2008 آمریکا با تکیه بر شعار تغییرات با پیروزی باراک اوباما به پایان رسید. از همان آغازین مبارزات انتخاباتی این سوال در ذهن صاحبنظران سیاسی آمریکا و حتی کشورهای دنیا متواتر گردید که امکان اجرایی شدن این تغییرات چه میزان است؟ این مقاله با محور قرار دادن دو متغیر ساختار و کارگزار، عوامل ثبات و تغییر در سیاست خارجی آمریکا را مورد آزمون قرار داده و استدلال می کند که شعار تغییرات در سیاست خارجی آمریکا در کدام حوزه ها و به چه میزان امکان عملیاتی شدن خواهد داشت. در نهایت با نگاه به این دو رویکرد، روابط آتی ایران و آمریکا مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد.

دموکراتیزاسیون از یک سو مفهوم جدیدی است و از دیگر سو ریشه کهنی دارد، زیرا به ناگزیر با مقوله کهن دموکراسی ارتباط دارد. سخن اصلی این مقاله آن است که دموکراسی ها با وجود هر میزان شباهت با هم، تجربه های ملی و خاص هستند و از این رو دموکراتیزاسیون نیز چنین است. هر تجربه دموکراتیک را منطقا باید در همان جزئیت و خصوصیت آن شناخت و بعد از این مرحله است که می توان به تفکرات جامع و نظری پیرامون آن پرداخت. محتواهای تجارب دموکراتیک (دموکراتیزاسیون) در جهان و خاصه در ایران، مستغنی از تعاریف عمومی از دموکراسی ره می پویند و اولی را نمی توان از طریق دومی شناخت. زیرا در اصل و در ذات خود، دموکراسی همانا تقدیری معطوف به گسترش ظرفیت های فرد در چارچوب اجتماع تاریخی خود است و این حقیقت (یا تقدیر) بیشتر از آن که محتواهایی عام و بشری داشته باشد، محتواهایی خاص و فردی دارد.

القاعده عراق را می توان اصلی ترین بازیگر غیردولتی در عراق پس از حمله آمریکا به این کشور محسوب کرد. این گروه به عنوان چالش برانگیزترین گروه مخالف روند سیاسی عراق با رویکردی مسلحانه و خشونت آمیز بعد از حمله آمریکا در این کشور ظهور کرد، اما با گذشت چند سال و به ویژه از سال 2007 القاعده عراق به تدریج به سمت ضعف و افول رفت. هدف این نوشتار بررسی عوامل ظهور و افول القاعده در عراق است. در این راستا ابتدا به عوامل ظهور و به ویژه تشدید شکاف ها و منازعات بین گروه های داخلی عراق و رویکرد مخالفت آمیز گروه های سنی پرداخته می شود. سپس با تبیین اهداف، استراتژی و عملکرد القاعده در عراق به عوامل افول و تضعیف این گروه از جمله واکنش گروه های سنی و تقابل اغلب سنی ها با آن اشاره می شود.

امروزه مساله ارتباطات، نقش افکار عمومی و تاثیرگذاری آنها بر رویدادهای جهانی بسیار پراهمیت تر از گذشته است و از این رو در جریان رویدادهایی نظیر برنامه هسته ای ایران نمی توان نسبت به دیدگاه های بین المللی بی تفاوت بود. در واقع استمرار بحران هسته ای ایران مسولان و کارشناسان ایرانی را به یافتن راه حلی در جهت حل آن واداشت و مسایلی را در ارتباط با چگونگی بحرانی شدن برنامه صلح آمیز هسته ای ایران مطرح کرد. در بررسی روندی که در نهایت به اجماع شورای امنیت علیه ایران منجر شد، توجه به فعالیت های رسانه ای، اظهارات مقام های رسمی کشورها و دیدگاه های کارشناسان اهمیت فراوانی دارد. همراه شدن این سه بخش در مسایل گوناگون از جمله در مورد برنامه هسته ای ایران جهت گیری افکار عمومی جهانی را شکل می دهد. علاوه بر فعالیت های رسانه ای گسترده، موثر بودن دیدگاه های کارشناسان و متخصصان بر روندهای بین المللی، مساله ای است که به ویژه در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته و به همین دلیل رویدادها و همایش های بزرگ جهانی و نقطه نظرات مطرح شده در آنها، اهمیت روز افزونی یافته است. در این رابطه، باید تأکید کرد که مسلما تقویت نفوذ و بهبود وجهه ایران در میان افکار عمومی جهان می تواند مانع مهمی در اجماع سازی طرفهای غربی در برابر ایران باشد.

مقایسه ایران با کشورهای دنیا از نظر شاخص های کلان انرژی نشان می دهد که متاسفانه در رتبه مناسبی قرار نداریم. در حال حاضر شدت مصرف انرژی در کشور 1.67 تن معادل نفت خام به ازای هر هزار دلار تولید ناخالص داخلی است، در صورتی که متوسط این مقدار در دنیا 0.24 و در کشورهای پیشرفته معادل 0.1 است. این وضعیت نامناسب در سطوح مصرف نهایی همچون بخشهای ساختمان و مسکن، حمل و نقل و صنعت نیز مشاهده می شود. قیمت نازل حامل های انرژی و عواملی همچون عدم استفاده از تکنولوژی روز در کارخانجات تولیدی، ساختمان سازی، کشاورزی و حمل و نقل باعث شده است که مصرف سرانه انرژی نهایی کشور در مقایسه با سایر کشورهای در حال توسعه بسیار بالا باشد. در تحقیق حاضر در ابتدا بر اساس آخرین اطلاعات موجود، شاخص های سطح کلان بخش انرژی کشور با سایر کشورهای دنیا مقایسه می شود و سپس در سطح خرد وضعیت شاخص ها در بخش های نهایی محاسبه گشته و تحلیل اقتصادی جامعی در هر یک از آنها در مقایسه با متوسط جهان ارایه شده است. نتایج نشان می دهد که مدیریت مصرف، کاهش یارانه های انرژی و تدوین معیارهای مصرف، از جمله الزامات اساسی کشور می باشند.