علوم حدیث
سال:1385 | دوره:11 | شماره:1 (39) |تعداد مقالات:9

تفسیر باطنی قرآن روشی است که در گونه ها و مکاتب مختلف تفسیری از جمله، تفسیر فلسفی، تفسیر عرفانی و تفسیر اثری مورد توجه است. مهم ترین پرسشی که در این حوزه باید پاسخ داده شود آن است که آیا بین مفاهیم ظاهری قرآن با آنچه به عنوان معانی باطنی مطرح می شود رابطه زبان شناختی و منطقی وجود دارد یا خیر. جواب منفی به این سوال، نظریه رمزواره بودن متن قرآن را دامن می زند که با چنین فرضی، صحت و سقم تفاسیر باطنی با معیارهای معنا شناختی قابل سنجش نخواهد بود. برخی از نظریه پردازان بر این باورند که روایات تفسیری و روایات مربوط به باطن و تاویل قرآن نظریه مرموز بودن معانی باطنی را تایید می کند.در این مقاله ضمن بررسی اجمالی مدلول روایات تاویل و تنزیل و ظاهر و باطن و طبقه بندی روایات تفسیری، فرضیه رمزی بودن معنی باطنی قرآن مورد انکار قرار گرفته و بر قابل فهم بودن این معانی و وجود ارتباط زبان شناختی بین ظاهر و باطن قرآن تاکید شده است.

نویسنده در این نوشتار، به مبحث نقد حدیث پرداخته و آن را از دیدگاه محققان اسلامی و خاورشناسان مورد بررسی قرار داده است. وی، ضمن بیان تفاوت میان مبنای حدیث پژوهی مسلمانان (اسناد) و خاورشناسان (متن)، روش هر دو گروه را در نقد حدیث توضیح داده است. ادامه مقاله به بیان اقسام واضعان از دیدگاه ابن جوزی اختصاص دارد و نویسنده به هفت گروه واضع حدیث اشاره می کند که ابن جوزی در مقدمه کتاب الموضوعات به آنها پرداخته است.

بهترین راه آشنا شدن با رهنمودهای پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع)، استفاده از سخنان ایشان است. برای بهره گیری از کلام ایشان، باید به عواملی که در فهم حدیث موثرند، توجه کرد. یکی از این عوامل، شناخت و آگاهی از زمینه های صدور احادیث از معصومان (ع) است.پژوهش حاضر گامی در راه آشنایی با اسباب صدور و زمینه های آن است. بدین منظور، پس از مطالعه و بررسی منابع مختلف و جمع آوری اطلاعات لازم، مطالب در دو بخش تنظیم شده است. در بخش اول، مباحثی همچون تعریف، اهمیت، فواید و آثار مربوط به آن مطرح گردیده و در بخش دوم، تحت عنوان اسباب صدور احادیث به بحث و بررسی درباره انواع احادیث با توجه به اسباب صدورشان و نیز موضوعات اسباب صدور پرداخته شده است. در آخر نیز مباحث مطرح شده جمع آوری گردیده است.

عرضه حدیث بر قرآن یکی از مباحث مطرح در موضوع بررسی صحت احادیث است. عالمان حدیث، براساس روایات رسیده از معصومان (ع)، نقل های مخالف قرآن را نمی پذیرند. این مقاله بر آن است که تا به گستره مدلول قرآن بپردازد و روشن کند که مراد از قرآن، ظاهر آن است یا فراتر از ظاهر و شامل غیرظاهر نیز می گردد. در این نوشته دو دیدگاه مختلف مورد بررسی قرار گرفته، از دلایل آن دو دیدگاه سخن به میان آمده است.

در الکشف و البیان، مشهور به تفسیر ثعلبی، حدیثی درباره مدلول حروف مقطعه به امام صادق (ع) منسوب است. این حدیث- که به برخی از متون تفسیری شیعه نیز راه یافته است- با تکیه بر صورت مکتوب یا نمود دیداری قرآن به ارایه تفسیری از برخی حروف مقطعه می پردازد. راقم این سطور با عنایت به ضرورت نقد روایات تفسیری- که مورد تاکید همه تفسیر پژوهان است- با تکیه بر رهیافت زبان شناسان و خط شناسان به نقد و سنجش متن آن حدیث پرداخته و نشان داده است با توجه به این که رسم الخط و الفبا محصول ابداع بشر و در نتیجه، یک امر وضعی و قراردادی است، نمی تواند مبنای تفسیر قرآن قرار گیرد. بنابراین، از آن جا که این حدیث از درون مایه ای سست و نااستوار برخوردار است، با به کاربستن معیارهای حدیث شناختی- که مورد اتفاق همه حدیث شناسان است- نمی تواند از معصوم صادر شده باشد. به باور نگارنده، این پژوهش می تواند الگوی نقد احادیث یا آرایی از این دست باشد.

این مقاله به بررسی حدیث در مدرسه عرفا- که در حدیث شناسی روشی متمایز و متفاوت اتخاذ کرده اند- می پردازد.در قسمت اول بحثی درباره حدیث در حوزه های عرفان نظری ارایه گردیده در آن گفته شده است که حدیث جایگاه ویژه ای داشته است، ولی آنها نقدی روشن بر حدیث از لحاظ عدم افاده یقین دارند. عرفا معتقدند که حدیث هم مانند قرآن دارای ظاهر و باطن است، و بعضی معتقدند که فهم و درک سنت فقط به اندازه طاقت بشری است. عرفا در روش تصحیح حدیث بر شنیدن مستقیم و بدون واسطه اعتماد می کنند و به سند حدیث وقعی نمی نهند. قسمت دوم مقاله درباره حدیث در حوزه کاربردی است. نویسنده بر این باور است که عرفا در تفسیر حدیث تابع یقینی هستند که آن را با مشاهده دریافت می کنند.در پایان نوشتار، روایاتی نقل شده که عرفا سرزبان ها انداخته اند. این روایات یا از هیچ طریقی برای ما نقل نشده یا از طریق غیرشیعه وارد شده است.

در پنج قرن اخیر خاورشناسان به مساله حدیث علاقه مند شده و در این موضوع تحقیقات و تالیفاتی داشته اند. این مقاله به سیر تاریخی مطالعات حدیثی خاورشناسان پرداخته و آنهایی که در این حوزه فعالیت داشته اند معرفی نموده است. نویسنده بر این باور است که فعالیت های حدیثی خاورشناسان در چهار حوزه کاری فهرست نویسی، تصحیح و تحقیق، ترجمه و تالیف و پژوهش صورت گرفته است و نمونه هایی از فعالیت های آنها از نظر گذرانده است.بخش پایانی مقاله به معرفی جریان ها و مکاتب خاورشناسی در حوزه حدیث اختصاص دارد.

قاضی نعمان، محدث و فقیه اسماعیلی، از معاصران کلینی و صدوق است و به جهت همین قدمت، آثار حدیثی او شایان توجه جلوه می کند. وی کتاب مفصلی در فقه، بر پایه احادیث اهل بیت، با نام الایضاح، تالیف و تدوین نمود که متاسفانه تنها بخش اندکی از آن بر جای مانده است. قاضی نعمان در الایضاح از کتاب های پیشین نام می برد و از آنها نقل حدیث می کند. برخی از این آثار، از کتاب های معتبر شیعه است که اکنون موجود نیست. مقاله حاضر، حاصل درنگی است در مهم ترین منابع مکتوب الایضاح.

در این مقاله پس از نقل تاریخچه مختصر مطبوعات اسلامی، مجله پژوهش های حدیث- که در کشور ترکیه منتشر می شود- معرفی شده است. نویسنده ضمن بیان روشن مجله و ویژگی مقالات آن، به معرفی سردبیر و یکی از اعضای هیات تحریریه مجله پرداخته، در بخش دوم مقاله به مقالات مندرج در مجله اشاره کرده و چکیده آن مقالات را درآورده است.