علوم حدیث
سال:1389 | دوره:15 | شماره:3 (57) |تعداد مقالات:13

چکیده فارسی:در این نوشتار، مفاهیم علم، نور و بصیرت در آیات قرآن بررسی شده و مراد از آنها در این کتاب تبیین گردیده است و سپس با مراجعه به روایات، معنای این مفاهیم اخذ گردیده است. از کنار هم نهادن قرآن و روایات، به چنین نتیجه ای دست خواهیم یافت که این مفاهیم، علاوه بر این که مفاهیمی نزدیک به هم هستند و معنای مشترکی میان آنها وجود دارد، همچنین این مفاهیم در روایات اهل بیت‰ انعکاس یافته است. چکیده عربی:تناول هذا المقال دلالة المفاهیم «العلم، النور والبصیرة» فی الآیات القرآنیة و أوضح المراد منها فی هذا الکتاب الکریم، ثم لوحظت معانیها فی الروایات الشریفة أیضا، و بضم أحد المعنیین للآخر اتضح أنها معانی متقاربة بالإضافة الی وجود ترابط معنوی فیما بینها. کما اتضح انعکاس هذه المفاهیم القرآنیة فی الروایات الشریفة.

چکیده فارسی:یکی از مباحث مهم و تاثیرگذار در تفسیر و علوم قرآنی دانش محکم و متشابه است. موضوع اصلی این دانش آیه هفتم سوره آل عمران است. یکی از محورهای مهم بحث در این آیه اختلاف مفسران درباره عطف یا استینافی بودن حرف واو در این آیه و متعاقب آن، تبیین مقصود از راسخان در علم یا عدم علم آنان به تاویل آیات متشابه قرآن است. نکته قابل توجه در این میان، این که دو روایت متعارض از امام علی † به ما رسده که یکی از آن دو، مستلزم آگاهی راسخان، و دیگری مستلزم عدم آگاهی آنان به تاویل متشابهات قرآن است. برای حل این تعارض وجوهی بیان شده است، اما در مقاله حاضر، با اشاره به نارسایی این وجوه، در تحلیلی متفاوت این تعارض برطرف شده است. حاصل مقاله این است که با تفکیک میان معنای تنزیل و تاویل، هر دو روایت مورد اشاره بر معنای تاویلی راسخان در علم حمل شده و در کنار آن دو، معنای سومی به عنوان معنای تنزیلی برای راسخان در علم بیان شده است، که در این معنا مقصود از راسخان عالمان با ایمان از اهل کتاب (مسیحیان نجران) اند. چکیده عربی:من الأبحاث الهامة فی علوم القرآن والتی لها تأثیر فی التفسیر هی علم المحکم و المتشابه. الموضوع الأصلی لهذا العلم هو الآیة السابعة من سورة آل عمران. و من الأبحاث الهامة فی هذه الآیة هی اختلاف المفسرین فی أن الواو فیها هل هی عاطفة أم استئنافیة، ویتلوها مباشرة بیان المراد بالراسخین فی العلم، وعلمهم أو جهلهم بتأویل الآیات المتشابهة فی القرآن الکریم.النقطة الملفتة للنظر هی وجود روایتین عن أمیر المؤمنینفی خصوص الراسخین فی العلم، وهاتان الروایتان متعارضتان، حیث دلت إحداهما علی لزوم اطلاعهم علی تأویل الآیات المتشابهة، بینما دلت الأخری علی لزوم عدم اطلاعهم علی ذلک، وقد ذکرت عدة وجوه للجمع بینهما، إلا أننا أشرنا فی هذا المقال الی عدم تمامیتها، ومن خلال إبداء تحلیل جدید حاولنا رفع التعارض المذکور.وحاصل المقال هو التفکیک بین التأویل والتنزیل، وأن الروایتین المذکورتین محمولتان علی معنی تأویلی للراسخین فی العلم، و هناک معنی ثالث الی جانبهما و هو المعنی التنزیلی للراسخین فی العلم، و المراد بهم فی هذا المعنی هو العلماء المؤمنون من أهل الکتاب (نصاری نجران).

چکیده فارسی:عقل و نص دو منبع اصلی برای معارف دینی است. گاهی متفکران با عنوان عقل گرایی و نص گرایی دسته بندی می شوند. این تحقیق در درجه نخست، درصدد نشان دادن مقدار بهره گیری شیخ صدوق از عقل در معارف دینی است، اما در ضمن مباحث، روشن خواهد شد که صدوق متکلمی عقل گراست، هرچند عقل گرایی او با دیگر عقل گرایان متفاوت باشد. ابتدا دیدگاه شیخ صدوق درباره عقل و اعتبار و قلمرو آن بیان خواهد شد. آن گاه، عملکرد عقل گرایانه صدوق در عرصه کشف معارف دینی و دفاع عقلانی از آنها بررسی خواهد شد. چکیده عربی:العقل والنصوص هما الرکنان الرئیسیان للمعارف الدینیة. وبهذا الاعتبار قد یقسم العلماء الی قسمین: أصحاب المنهج العقلی، و أصحاب المنهج الأخباری. المقال الحاضر بصدد بیان مقدار انتفاع الشیخ الصدوق من العقل فی المعارف الدینیة، و من خلال ذلک سیتضح أن الشیخ الصدوق متکلم ذا منهج عقلی، إلا أن منهجه العقلی یختلف عن الآخرین.فذکرنا أولا منظار الشیخ الصدوق للعقل، و مقدار الاعتماد علیه، ونطاقه، و أوضحنا بالتالی کیفیة تعامله العقلی فی الکشف عن المعارف الدینیة، والذب عنها بالمنهج العقلی.

چکیده فارسی:در کتاب های رجال و اصول معمولا به اخباریان چنین نسبت داده می شود که با علم رجال مخالف اند. در این مقاله از این فرضیه دفاع شده است که مخالفت با علم رجال تنها از سوی برخی از اخباریان صورت گرفته و بسیاری از آنان دارای آثار و دیدگاه های خاص رجالی اند، اما نشان داده می شود که روش شناسی این عالمان در علم رجال مبتنی بر مبانی غیر روشمندانه و آسان گیرانه ای است که در تقابل با دیدگاه های رجالیان اصولی قرار دارد و این مبانی مورد نقد قرار می گیرد. چکیده عربی:من الملحوظ فی کتب الرجال و کتب الأصول أنها تنسب للأخباریین مخالفتهم لعلم الرجال، هذا المقال دافع عن هذه الفرضیة و ذکر أن هذه المخالفة هی من بعض الأخباریین خاصة، و إلا فإن الکثیر منهم له مؤلفات فی هذا العلم، ولهم نظریات خاصة فی هذا المجال، إلا أنه سیتبین أن منهج هؤلاء العلماء فی علم الرجال مبنی علی أصول لیست برصینة، و فیها تسامح، وهی تتنافی مع مبانی الأصولیین فی هذا المجال، و بهذا یتم نقد هذه المبانی والأسس.

چکیده فارسی:غارتگری های سرداران معاویه در قلمرو حکومتی حضرت امیر† با تهاجم ضحاک بن قیس آغاز شد و با کشتارهای بسر بن ارطاه پایان یافت. با بررسی و تجزیه و تحلیل سخنان و بیانات امیر مومنان † در نامه 36 و مراجعه به منابع متقدم می توان دریافت که این نامه در جواب نامه برادر علی †، عقیل نوشته شده و در باره غارتگری سردار معاویه، ضحاک بن قیس فهری به قلمرو حکومتی امام در سال 38 هجری است. شواهد و قراین و تحلیل مباحث نامه 36 حاکی از آن است که مباحث نامه نمی تواند به ماجرای غارت بسر بن ارطاه بر یمن در سال چهل هجری مربوط باشد. درگیرشدن سپاه امام با لشکریان ضحاک و درگیر نشدن سپاهیان آن حضرت با نیروهای بسر در جریان حمله و غارت او، همچنین شهادت امام همزمان با اواخر حمله بسر و زنده بودن امام و نامه نگاشتن ایشان پس از حمله ضحاک از جمله دلایل مربوط بودن نامه به ماجرای ضحاک و نه بسر است. چکیده عربی:بدأت الغارات من قبل قادة معاویة علی مناطق تحت إمرة أمیر المؤمنین و ذلک بهجوم الضحاک بن قیس، و انتهت بمجازر بسر بن أرطاة.بدراسة و تحلیل أقوال أمیر المؤمنین فی الکتاب 36 و الرجوع للمصادر یمکننا الالتفات الی أن هذا الکتاب قد کتبه الإمام جوابا لکتاب عقیل بن أبی طالب فیما یتعلق بغارة أحد قادة جیش معاویة وهو الضحاک بن قیس الفهری علی مناطق تحت إمرة أمیر المؤمنین سنة 38 هجریة.الشواهد و القرائن مضافا لتحلیل ما ورد فی الکتاب 36 کل ذلک یکشف عن أن هذا الکتاب لا یمکن أن یکون ناظرا لغارة بسر بن أرطاة علی الیمن عام 40 للهجرة. و إن اشتباک جیش الإمام مع جیش الضحاک وعدم اشتباکهم مع جیش بسر أثناء هجومهم وغاراتهم، مضافا الی أن استشهاد الإمام کان مقارنا لأواخر هجوم بسر، مع أنه کان حیا عند هجوم الضحاک بل إنه کتب کتابا بعده، یعدان من القرائن الدالة علی أن الکتاب المذکور ناظر لقضیة الضحاک لا بسر بن أرطاة.

چکیده فارسی:پژوهش حاضر با هدف بیان «شاخصه‏ های دینداری در روایات» با رویکردی درون دینی به ارائه ویژگی ها و نشانه‏ هایی می‏پردازد که یک فرد مومن و معتقد به اسلام باید آنها را دارا باشد. برای رسیدن به این مقصود، از منابع حدیثی شیعه و اهل سنت استفاده شده و عناصری که در روایات، شاخص دینداری معرفی شده اند، استخراج گردیده است. با عرضه عادات و رفتارهای هر شخص به این شاخص ها میزان پایبندی و یا عدم پایبندی او به فرامین اسلامی آشکار خواهد گردید. چکیده عربی:الهدف من البحث الحاضر هو بیان العلائم و المؤشرات الدالة علی التدین فی الروایات الإسلامیة، من خلال نظرة داخلیة للدین، و ذلک باستعراض العلائم التی ینبغی للمؤمن الحقیقی أن یتصف بها.و للوصول لهذا الهدف تتبعنا النصوص الإسلامیة الواردة فی مصادر الفریقین (الشیعة وأهل السنة) و استخرجنا منها العناصر المذکورة فیها باعتبارها علائم للمؤمن. و بعرض هذه العلائم علی العادات و السلوکیات الفردیة یتضح مقدار تمسک و التزام الشخص بالتعالیم الإسلامیة.

چکیده فارسی:صحیفه سجادیه، یادگار امام سجاد †، کهن ترین و معتبرترین متن دعایی شیعیان است. کاستی هایی که در سلسله اسناد این کتاب وجود دارد، پرسش هایی را در صحت انتساب صحیفه به امام سجاد† پدید آورده است. در پاسخ به شبهات موجود راه های گوناگونی وجود دارد که در این مقاله از نگاه متن شناختی و عرضه دعاهای صحیفه به قرآن، قرینه ای برای درستی انتساب کتاب نشان داده شده است. تضمین ها، تلمیح ها و نکات تفسیری صحیفه بررسی و ناسازگاری های ظاهری قرآن و صحیفه نیز پاسخی درخور یافته است. چکیده عربی:الصحیفة السجادیة الذکری الباقیة من الإمام السجاد عبر القرون المدیدة، هی أهم کتاب أدعیة عند الشیعة. إلا أن النقص الموجود فی سند هذا الکتاب أدی للتشکیک و التساؤل فی انتساب هذا الکتاب القیم للإمام السجاد، وقد أجیب علی هذه التساؤلات بأنحاء عدیدة و أسالیب مختلفة. هذا المقال للإجابة علیها من خلال تقییم نصوصها وذلک بعرضها علی کتاب اله الکریم لنتعرف القرائن المتنیة الدالة علی صحة انتسابها للامام، من التضمین و التلمیح و التفسیر، وفی الوقت ذاته قدمنا إجابات وافیة لما یوهم المخالفة للقرآن الکریم.

چکیده فارسی:از جمله روایات منقول از پیامبر … در باره حفظ و نگارش احادیث، حدیث مشهوری است که در میان حدیث شناسان به حدیث «اربعین» معروف گردیده و در رواج تدوین کتب «اربعین» یا «چهل حدیث» تاثیر بسزایی داشته است. نویسنده، با استناد به آیات و روایات و تاریخ و فرهنگ اسلام، به رمزشناسی «اربعین» پرداخته و پس از ذکر گونه های مختلف حدیث اربعین، به تجزیه و تحلیل سندی روایت روی آورده و با استناد به کتاب صحیفه الامام الرضا†، حدیث «من بلغ» و سیره محدثان، صحت آن را به اثبات رسانیده است. بررسی فقه الحدیثی حدیث اربعین، بویژه معانی مختلف «حفظ» و پاسخ به شبهات وارده، بخش پایانی مقاله حاضر است. چکیده عربی:من الروایات المرویة عن رسول اله فیما یتعلق بحفظ الحدیث و کتابته الحدیث المعروف بین المحدثین بحدیث الأربعین، والذی له دور فاعل فی تدوین کتب الأربعین حدیثا.الکاتب حاول الکشف عن رمز الأربعین بالاستناد الی الروایات الشریفة و الثقافة الإسلامیة، وبعد ذکر النماذج المختلفة لحدیث الأربعین تم تحلیلها من الناحیة السندیة، وأثبت من خلال الاستناد الی کتاب «صحیفة الإمام الرضا و حدیث» «من بلغ» مضافا لسیرة المحدثین، صحة الحدیث المذکور.و فی الختام تم دراسة الحدیث من زاویة فقه الحدیث، وخاصة فیما یتعلق بمعانی «حفظ»، و تمت الإجابة علی الشبهات المطروحة فی هذا المجال.

چکیده فارسی:از روزگاری که نصر بن مزاحم منقری (م212ق/827م) وقعه صفین و ابن سعد (م230ق/ 845م) الطبقات را نوشته اند تا به امروز، همواره پدیدآورندگان آثار تاریخی، حدیثی و رجالی از گروهی از یاران امام علی بن ابی طالب† در دوره خلافتش (35 40ق) با عنوان «شرطه الخمیس» یاد کرده اند، اما هیچ یک از آن منابع، آگاهی روشنی در باره این گروه و فعالیت هایشان به دست نداده اند. از این رو، این پرسش ها برای ما مطرح می شود که: شرطه الخمیس چگونه سازمانی بوده و ماموریتش چه بوده است؟ چرا آنان را به این عنوان خوانده اند؟ از آن جمع به ظاهر انبوه، چندتن در شمار راویان حدیث هستند و از همه مهم تر، بررسی درباره مدلول عبارت مزبور چقدر در مطالعات حدیث شناختی کاربرد و تاثیر دارد؟نگارنده در این مقاله کوشیده است با مطالعه و مقایسه اسناد و مدارک موجود در این باره به پاسخ برخی از آن پرسش ها دست یابد. در نتیجه پژوهش حاضر، می توان گفت که با وجود تلاش رجال شناسان برای استفاده از این عنوان در توثیق و تعدیل راویان، توصیف جمعی از اصحاب به این عنوان، تاثیر عملی چشمگیری در مطالعات حدیث شناختی ندارد. چکیده عربی:منذ أن کتب نصر بن مزاحم المنقری (المتوفی 212ق / 827 م) کتابه «وقعة صفین»، و ابن سعد (230ق / 845 م) کتابه «الطبقات»، وحتی الیوم، نجد المؤرخین و المحدثین و الرجالیین یذکرون طائفة من أصحاب أمیر المؤمنین فی أیام خلافته (35 ـ 40 ق) تحت عنوان «شرطة الخمیس»، إلا أن شیئا من المصادر المذکورة لم تقدم لنا معلومات وافیة و واضحة حول هؤلاء و حول نشاطاتهم التی کانوا یمارسونها.من هنا یطرح السؤال التالی نفسه: أیة مؤسسة أو تشکیلة هذه التی تسمی «شرطة الخمیس»؟ و ما هی الوظائف المحولة الیها؟ و لماذا أطلق علیهم هذا العنوان؟ جدیر بالذکر أن عددا من هذا الجمع الغفیر - علی ما یبدو - هم من رواة الحدیث، والأهم من ذلک هو دراسة دلالة هذا العنوان و مدی تأثیره فی الدراسات الحدیثیة.حاول الکاتب فی هذا المقال إبداء الجواب عن بعض التساؤلات المطروحة فی هذا الصدد من خلال دراسة و مقارنة الوثائق الموجودة حول الموضوع. و یمکننا القول بأن نتیجة هذا التحقیق علی الرغم من الجهود المبذولة من قبل علماء الرجال لإثبات وثاقة الرواة من خلال وصفهم بالعنوان المذکور، إلا أنه لا نجد له تأثیرا عملیا واضحا فی الدراسات الحدیثیة.

چکیده فارسی:مفسر المیزان از جمله مفسرانی است که به رغم سبک غیر نقلی اش در تفسیر به روایات توجهی ویژه دارد. از این رو، بخش مجزایی را به گزارش روایات، ذیل هر مجموعه از آیات اختصاص داده است.با توجه به جایگاه مهم احادیث در تفسیر قرآن و توجه علامه به این موضوع و اهمیت نقد احادیث، این مقاله، ضمن بیان دیدگاه علامه در مورد روایات تفسیری، به بررسی روش علامه در ذکر اسناد و شیوه های نقد سند احادیث می پردازد.با توجه به اهمیت علم رجال در نقد احادیث، بارها مشاهده گردید که علامه، بدون بررسی سندی، حدیث را ضعیف و یا صحیح تلقی کرد، این پژوهش با بررسی سندی این دسته از روایات، ادعای ایشان را مورد سنجش و ارزیابی قرار می دهد. چکیده عربی:إن السید الطباطبائی صاحب تفسیر المیزان علی الرغم من أن منهجه التفسیری لیس هو التفسیر المأثور، إلا أن له اهتماما بالغا بالروایات الواردة فی تفسیر القرآن، ولهذا عقد بابا خاصا لنقل الروایات الواردة فی تفسیر الآیات التی یتم تفسیرها.ونظرا للمنزلة المرموقة للحدیث فی تفسیر القرآن، و اهتمام العلامة بهذا الموضوع، و أهمیة نقد الحدیث، حاول هذا المقال أن یبین رؤیة العلامة الطباطبائی فیما یتعلق بالأحادیث التفسیریة، وبیان منهجه فی ذکر الأسانید، و طریقته فی نقد الأحادیث من الناحیة السندیة.و نظرا لأهمیة علم الرجال فی نقد الأحادیث لاحظنا مرارا أن العلامة وسم الحدیث بالصحة أو الضعف من دون تقییم رجالی لسنده. حاول هذا البحث دراسة هذه المجموعة من الأحادیث من الناحیة الرجالیة، لیلاحظ قیمة التقییم الذی ابداه العلامة.

چکیده فارسی:یکی از مهم ترین و فعال ترین و موثرترین حوزه ها و مراکز حدیثی در جهان اسلام، بخصوص در زمینه حدیث اهل سنت، حوزه حدیثی نیشابور است که اوج شکوفایی و رونق آن از نیمه قرن سوم تا اواخر قرن ششم بوده است.عوامل مختلفی سبب رونق و شکوفایی حوزه حدیثی نیشابور در جهات مختلف علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شده است. از جمله مهم ترین آنها می توان به وجود مدارس و مساجد متعدد و عظیم دینی، وجود کتابخانه های غنی و سودمند، آب و هوایی مناسب، وسعت و آبادانی، ورود امام رضا † به آن در سال 200 هجری، توجه حاکمان و والیان سلسله های مختلف به این شهر و عالمان آن، وجود جریآنها و گرایش های مذهبی و کلامی مختلف در آن اشاره کرد.از جمله مهم ترین ویژگی ها و مشخصه های این حوزه، کثرت کم نظیر روات و محدثان آن، تدوین برخی از مهم ترین مجموعه های گران سنگ حدیثی در حوزه حدیث اهل سنت، تدوین کتاب های حدیثی متعدد در موضوعات مختلف، وجود محدثان برجسته و بزرگ در جهان اسلام، اهتمام شدید بر حفظ سلامت احادیث از آسیب خلط با احادیث ضعیف و غلو آمیز، گرایش به سمت مباحث عقلی و مناظرات کلامی، کثرت سفرهای عالمان و محدثان از نقاط مختلف به این شهر و بالعکس و گرایش های صوفیانه در این حوزه، اشاره کرد. این مقاله گزارشی کوتاه از فعالیت های حدیثی این حوزه تا اوایل قرن هفتم است. چکیده عربی:إحدی أهم المراکز الحدیثیة الفعالة و المؤثرة فی العالم الإسلامی و خاصة فی نطاق أحادیث أهل السنة، هی مدرسة نیشابور، وکان أوج ازدهارها فی أواسط القرن الثالث وحتی القرن السادس.و هناک العدید من العوامل أدت لازدهار المدرسة الحدیثیة فی هذه المنطقة من العالم الإسلامی منها العوامل العلمیة و الثقافیة و الاجتماعیة والسیاسیة، ویمکننا الإشارة إلی أهم هذه العوامل والتی تتمثل فی الامور التالیة: کثرة المساجد والمدارس الدینیة الضخمة فی هذه المدینة، ووجود المکتبات الثریة والنافعة، مضافا للمناخ المناسب والمیاه العذبة، السعة والإعمار، مجیء الإمام الرضا الی هذه المدینة سنة 200 للهجرة، اهتمام الحکام و الولاة بهذه البلدة و علمائها، وکونها موطن مدارس کلامیة و مذاهب مختلفة.وأما أهم خصائص هذه المدرسة الحدیثیة فهی عبارة عن: کثرة رواتها و محدثیها، و تدوین بعض أهم کتب الحدیث السنیة، و کتابة کتب حدیثیة ذات مواضیع مختلفة، و أنها موطن بعض کبار المحدثین الإسلامیین، الاهتمام البالغ بحفظ الحدیث الصحیح عن الاختلاط بالأحادیث الضعیفة والتی یستشم منها رائحة الغلو، والاتجاه نحو الأبحاث العقلیة و المناظرات الکلامیة، وکثرة سفر العلماء والمحدثین من مختلف الأماکن الیها وبالعکس، والمیول الصوفیة فی هذه البقعة.المقال الحاضر تقریر مقتضب عن أهم النشاطات الحدیثیة فی هذه المدرسة من البدء و حتی القرن السابع.