متن پژوهی ادبی (زبان و ادب پارسی)
سال:1394 | دوره:19 | شماره:63 |تعداد مقالات:7

در مقاله حاضر، با استفاده از نظریه انسجام (Cohesion) متن هالیدی و حسن (1976م.) در زبانشناسی ساختگرا به تحلیل و بررسی کتاب نفثه المصدور پرداخته شده است. بر اساس این نظریه، یکی از ویژگی های متن، داشتن انسجام است. انسجام با عناصری در متن ایجاد می شود که این عناصر انسجام متن، به سه دسته «دستوری، واژگانی و پیوندی» تقسیم می شوند و در ارتباط میان جمله ها و پاره گفتارها نقش دارند. در این گفتار، عناصر و شگردهای ایجاد انسجام، از متن نفثه المصدور استخراج شد و با شاهد مثال های مختلف مورد تحلیل قرار گرفت. پس از بررسی معلوم شد، با وجود اینکه متن کتاب نفثه المصدور، ابعاد مختلفی از حوادث تاریخی، بحران های عظیم اجتماعی و مسائل عاطفی و تجربیات تلخ زندگی نویسنده را در بر دارد، متنی بسیار منسجم و یکپارچه است و تعدادی از عناصر و شگردهای منسجم کننده متن، نقش مهم تری در ایجاد انسجام دارند. همچنین عناصر انسجام بر عمق معنایی، تاثیرگذاری و جذابیت متن می افزاید و موجب اقناع مخاطب می گردد. بدین ترتیب، متون مختلف نظم و نثر با توجه به زبان و محتوای خاص خود و نحوه به کارگیری این عناصر، از یکدیگر متمایز می گردند و از نظر میزان انسجام، درجه بندی و ارزشگذاری می شوند.

تاریخ بیهقی از جمله آثار گرانسنگ نثر فارسی است که با توجه به موضوع آن، در دو حوزه ادبیات و تاریخ، مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. یکی از مهم ترین پرسش هایی که در باب این کتاب مطرح است، میزان حجم و محتوای این کتاب است. موضوع تاریخ بیهقی، چنان که امروزه در دست ماست، روایتگر چگونگی به قدرت رسیدن مسعود غزنوی و حوادث دوران زمامداری وی تا اندکی پیش از مرگ اوست. ظاهرا بیهقی در پی تکمیل تاریخ خویش تا پایان دوران مسعود و نوشتن تاریخ جانشینان مسعود نیز بوده است. عده ای از پژوهشگران بر اساس پاره ای از مطالب کتاب و نیز سخنان ابن فندق و اشارات چندی که در بعضی از کتاب ها آمده است، چنین استنباط کرده اند که حجم این کتاب، بسی فزون تر از آن چیزی است که امروزه در دسترس است. در مقاله حاضر، با طرح پرسش ها و فرضیه ها و نیز آوردن مطالبی از خود متن تاریخ بیهقی، نشان داده ایم که تاریخ بیهقی کتابی فراتر از آنچه امروزه در دسترس همگان است، نبوده  است و حداکثر چیزی که می توان بیان کرد، این است که بیهقی در پی طرحی کلان برای نوشتن تاریخ محمود، مسعود و دیگر جانشینان ایشان بوده که بنا به دلایل نامعلوم از انجام آن بازمانده است.

غلامحسین ساعدی یکی از نویسندگان پرکار دهه چهل است که با پرداختن به شخصیت های روان رنجور طبقه پایین جامعه، تلاش بی پایانی برای بیدار نمودن جامعه خفقان زده دوره پهلوی کرد. در این مقاله، شخصیت های دو داستان کوتاه و یک داستان بلند او به نام های «گدا»، «خاکسترنشین ها» و «آشغال دونی» با بهره گیری از نظریه کارن هورنای مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است. کارن هورنای یکی از مهم ترین پیروان فروید در حوزه روانکاوی اجتماعی است و برخی از نظریه هایش در همه ابعاد فرهنگ غرب رسوخ کرده است و چنان چهره شناخته ای است که کمتر کسی است که با مفاهیمی چون ازخودبیگانگی، خودشکوفایی و خودانگاره آرمانی آشنا نباشد. وی فهم جدیدی از اهمیت فرهنگ و محیط را وارد روانکاوی کرد. شخصیت های اصلی و فرعی سه داستان مذکور را گداها تشکیل می دهند که با نوعی از روان رنجوری که منبعث از جامعه و محیط رشد آنان است، روبه رو هستند. در این مقاله، سعی شده شخصیت های گدا در این سه داستان را بر اساس نیازهای دهگانه کارن هورنای و مکانیسم های دفاعی آنان بررسی و نیز وجوه شباهت و تفاوت آنان را معین کنیم و دریابیم که در میان این شخصیت ها بیشتر کمبود چه نیازی مشاهده می شود؟ این شخصیت ها با نقش های یکسان، چه راه های تدافعی را در برابر اضطراب اساسی از خود بروز می دهند؟ شرایط محیطی مشترک در این سه داستان چه تاثیری در شخصیت های آنان دارد؟ چرا چنین راه های تدافعی را انتخاب کرده اند؟ چقدر از خود واقعی خود فاصله گرفته اند؟

سبک شناسی با مطالعه بسامدها سر و کار دارد. از همین رو، به کارگیری تحلیل های آماری در ارزیابی های سبک شناسانه بسیار سودمند است. از آنجا که آمارهای توصیفی همیشه نمی توانند نوسان های سبکی را توضیح دهند، استفاده از روش های آمار استنباطی، دقت علمی بالایی در ارزیابی پدیدارهای سبکی خواهد داشت. «سبک سنجی» اصطلاحی است که برای پژوهش های سبک شناسانه مرتبط با رایانه وضع شده است. در مقاله حاضر، رابطه میان فشردگی زاویه ساختمان تشبیه در شعر قرن ششم با بسامد انواع تشبیهات حروفی از لحاظ ساختمان در دیوان شاعران این قرن با توجه به گذار زمان، ارزیابی می گردد. از همین رو، با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون در نرم افزار رایانه ای spss به تحلیل استنباطی آمارها می پردازد. با توجه به نتایج کمی برآمده از نرم افزار spss که گویای ضریب همبستگی و سطح معناداری رابطه میان متغیرها (فشردگی زاویه تشبیه و بسامد تشبیهات حروفی) است و مقایسه این اعداد با شاخص های تعریف شده برای ضریب همبستگی و سطح معناداری، رابطه مثبت و مستقیم میان متغیرها تایید می شود. به زبان سبک شناسی، فشرده تر شدن زاویه تشبیه در شعر قرن ششم به معنای افزایش بسامد تشبیهات حروفی دارای ساختمان بسته تر است و این رخداد سبکی از هنجارهای مسلط بر سبک دوره پیروی کرده است.

از میان آثار صادق چوبک (نویسنده ایرانی) و سعداله ونوس (نمایشنامه نویس سوری) دو اثر «عروسک فروشی» و «جثه علی الرصیف» شباهت فراوانی با هم دارند. در این مقاله سعی شده است ابتدا موضوع و درونمایه دو اثر به وضوح بیان شود و آنگاه با توجه به مکتب آمریکایی، عناصر ساختاری این دو اثر به صورت تطبیقی مورد تحلیل قرار گیرد. به همین منظور، ساختار روایی دو اثر بر اساس نظریه های روایت شناسان بزرگی چون ویلیام لباو، گرماس و ژرار ژنت در چهار بخش شخصیت، پیرنگ، دیدگاه زمانی و دیدگاه مکانی مورد بررسی قرار گرفته است و در خلال تامل در عوامل انسجام صوری و معنایی این دو اثر، به بررسی تفاوت ها و شباهت های آنها از نظر موضوع، فضاپردازی، زمان و مکان، طرح و غیره نیز پرداخته شده است. در پایان، علاوه بر نتیجه گیری، از علل قرار گرفتن این دو اثر در زمره آثار ناتورالیستی، به مثابه گفتمان حاکم بر آن جوامع نیز سخن به میان آمده است.

نخستین بار ژولیا کریستوا با تکیه بر آرای باختین اصطلاح «بینامتنیت» را مطرح کرد. او مناسبات بینامتنی را موجب رهایی متن ادبی از یک نظام معنایی محدود و متصلب دانست. از آن پس، او و دیگر پساساختارگرایان نظیر رولان بارت، بسیاری از مفاهیم و مبانی مرتبط با مفهوم گفتگومندی و بینامتنیت را بسط دادند. سرانجام، نسل دوم نظریه پردازان بینامتنیت نظیر لوران ژنی و میکائیل ریفاتر، به شکل جدی به کاربست نظریه بینامتنیت به متون ادبی پرداختند. بر اساس نظریات لوران ژنی، بینامتنیتی که در سطح لایه های سطحی متن باقی می ماند، چندان قابل اعتنا نیست و برخلاف آن، نوعی دیگر از بینامتنیت وجود دارد که به ژرفنای ساختاری و مضمونی متن نفوذ می کند. علاوه بر این، میخائیل باختین در مقام دفاع از ادبیات داستانی، به عنوان یک نوع ادبی فاخر، این نوع ادبی را با حماسه مقایسه می کند. به عقیده او، حماسه بازتاب واقعیتی مربوط به گذشته مطلق بوده که فارغ از هر گونه تطور و تحول است، اما رمان بر مبنای اصل صیرورت، واقعیتی به انجام نرسیده را پیش روی خواننده قرار می دهد. در نوشتار حاضر، داستان کوتاه «شب سهراب کشان» از مجموعه «یوزپلنگانی که با من دویده اند»، نوشته بیژن نجدی را برای کاربست تلفیقی این دو نظریه برگزیده ایم و در پی پاسخگویی به این پرسش ها هستیم که آیا داستان نجدی توانسته با استفاده از مناسبات بینامتنی به بازسازی گذشته حماسی در متنی از زمان معاصر بپردازد؟ نیز آیا این داستان را می توان به مثابه انتقادی جدی از فضای تک صدایی در ادبیات به شمار آورد؟

در مطالعه و بررسی پژوهش های انجام شده در زمینه متون کلاسیک فارسی این مشکل به چشم می خورد که تعداد قابل توجهی از پژوهش های انجام شده، فاقد نوآوری هستند و صرفا به تکرار پژوهش های پیشین بسنده کرده اند. ریشه این مشکل را نه در متون کلاسیک فارسی، بلکه در کاربست تکراری رویکردهای قدیمی بر این متون باید جست. برای رفع این مشکل می توان از رویکردهای تازه تر نقد ادبی مانند «تاریخگرایی نو» استفاده کرد. از آنجا که تاریخ گرایی نو از یک سو، مرز میان متون ادبی و غیرادبی و از سوی دیگر، مرز میان تاریخ و ادبیات را از بین می برد، بهره مندی از این رویکرد در پژوهش های متون کلاسیک فارسی نه تنها به خوانش متفاوت آثار ادبی، بلکه به خوانش متفاوت آثار تاریخ نگارانه مانند تاریخ بیهقی و نیز آثار علمی و غیرادبی خواهد انجامید. از دیگر مزایای استفاده از این رویکرد تازه می توان به گسترش دامنه پژوهشی متون کلاسیک فارسی و تنوع خوانش ها اشاره کرد.