فضای جغرافیایی
سال:1390 | دوره:11 | شماره:36 |تعداد مقالات:15

حوادث و رخدادهای طبیعی مانند زلزله، سیل، ناپایداری دامنه ها، بارها زندگی را در روستاهای منطقه دشت هالاکو در شمال غرب استان آذربایجان شرقی تحت تاثیر خود قرار داده و خسارات و تلفات جانی زیادی به بار آورده است. اصولا همه مناطق طبیعی زمین برای استقرار سکونتگاه های روستایی مناسب نیستند و اکثر روستاها در معرض تهدید جدی عوامل مختلف طبیعی و ژئومورفولوژیکی هستند و آسایش زیستی مردم را سلب کرده اند. شرایط توپوگرافی به عنوان عامل فیزیکی، بستر و پهنه استقرار و توسعه کالبدی روستاها تفاوت آشکاری از جهت، شیب، لیتولوژی، ساختارهای زمین شناسی، مورفولوژی دامنه ها، عناصر اقلیمی و وضعیت پوشش گیاهی دارند. تعدادی از روستاها در کوهستان های خشن قرار دارند و بعضی در کوهپایه ها و دشت ها واقع شده اند. در این مقاله مطالعات میدانی اساس کار بوده و هدف آشکار کردن تنگناهای ژئومورفولوژیکی روستاها است. مخاطرات محیطی و ژئومورفولوژیکی در دو گروه درون زاد (آندوژنیک) و برون زاد (اگزوژنیک) مورد مطالعه قرار گرفته است. منطقه از نظر فعالیت های دورن زاد بویژه زلزله مورد تهدید جدی قرار دارد و به عنوان پرخطرترین عامل به حساب می آید و از جهت مخاطرات برون زاد، ناپایداری دامنه ها و سیل روستاها را تهدید می کند. بحرانی ترین و مخاطره آمیزترین وضعیت را در روستاهای مرتفع کوهستانی بویژه روستای هرزند عتیق می توان مشاهده کرد.

نگرش سنتی در زمینه مدیریت بحران آتش سوزی، بر این باور بود که مدیریت بحران یعنی فرونشاندن آتش، به این معنی که مدیران بحران در انتظار خراب شدن امور می نشینند و پس از بروز ویرانی سعی می کنند تا ضرر ناشی از خرابی ها را محدود سازند، ولی به تازگی نگرش به این موضوع عوض شده است. بر اساس معنای اخیر، همواره باید مجموعه ای از طرح ها و برنامه های عملی، برای مواجهه با تحولات احتمالی آینده در داخل سازمان ها تنظیم شود و مدیران باید درباره اتفاقات احتمالی آینده بیندیشند و آمادگی رویارویی با وقایع پیش بینی نشده را کسب کنند. یکی از این طرح ها و برنامه های عملی، آموزش و مشارکت شهروندان در برنامه های مختلف ایمنی شهری است. این طرح با توجه به بررسی نمونه های اقدامات صورت گرفته در کشورهای پیشرفته، از جمله اقدامات کم هزینه با بازدهی بسیار بالا و موثر محسوب می شود. با توجه به اینکه این امر در کشور ایران به عنوان یکی از کم رنگ ترین مسایل در تصمیم گیری ها مدنظر است و نتیجه این امر وجود ضعف فرهنگ ایمنی در بین شهروندان ایرانی است، ضرورتا به بررسی نقش آموزش و به دنبال آن مشارکت شهروندان در پیشگیری از حریق های احتمالی می پردازد. بر اساس ابعاد و اهداف، نوع تحقیق کاربردی- توسعه ای و با توجه به ماهیت موضوع، روش انجام پژوهش، توصیفی و تحلیلی می باشد. در پایان، نتایج این بررسی نشان می دهد که آموزش عمومی و افزایش آگاهی جامعه با شیوه های مختلف از مهم ترین جنبه فعالیت های پیشگیرانه برای تامین ایمنی در شهرها می باشد.

در مجموعه نیازهای اولیه انسان، اسکان دومین نیاز حیثیتی او پس از پوشاک قرار می گیرد و اگر توسعه یافتگی یک جامعه روستایی را منوط به تامین و افزایش عزت نفس عقلانی آن بدانیم، کیفیت و تداوم دسترسی افراد را به مسکن روستایی می توان یکی از ارکان توسعه روستایی دانست. در این مقاله سعی شده است شاخص درجه رفاه سکونتی خانوار برای مناطق روستایی استان های کشور در سال 1382 محاسبه شود، زیرا این شاخص یکی از شاخص های اساسی رفاه اجتماعی محسوب می گردد. تکنیک های مورد استفاده در این تحقیق، روش های تحلیل عاملی و تحلیل واریانس یک طرفه بوده است. در این محاسبه شاخص های اقتصادی، کالبدی و اجتماعی مرتبط با مسکن روستایی مورد بررسی قرار گرفته اند. استان های مازندران، ایلام، چهارمحال و بختیاری و اصفهان در بهترین وضعیت و استان های سیستان و بلوچستان، زنجان، کرمان و کرمانشاه در بدترین وضعیت از نظر شاخص درجه رفاه سکونتی خانوار قرار گرفته اند.

یکی از عوامل مهم تاثیرگذار بر امنیت ملی کشورهای تولیدکننده و مصرف کننده انرژی، نفت و گاز است. بعد از پیدایی نفت در ایران به مرور این ماده خام به عنوان مهم ترین مولفه تاثیرگذار بر اقتصاد، سیاست و به طور کلی امنیت ایران ایفای نقش کرده است. با تحول گفتمان ژئواستراتژیک به گفتمان ژئواکونومیک در دهه های اخیر و ایفای نقش برتر اقتصاد در عرصه مناسبات جهانی، نفت به عنوان خون صنعت مدرن در مقایسه با سایر عوامل قدرت از جایگاه بالاتری برخوردار شده است. در این میان ایران از دو جنبه تولید و مصرف انرژی در کانون توجه و تعاملات بین المللی واقع شده است. از طرفی این کشور در مرکز بیضی انرژی جهانی با 56 درصد ذخایر نفت در خلیج فارس و 10.39 درصد در حوزه خزر واقع شده است که با تپش آن صنعت و اقتصاد جهانی به حرکت افتاده و حیات خویش را تداوم می بخشد. مضافا اینکه این سرزمین قلب سه حوزه بزرگ ذخایر گازی جهان یعنی خلیج فارس، سیبری غربی و آسیای مرکزی با 70.2 درصد ذخایر گازی جهان را بهم ارتباط می دهد. از طرف دیگر ایران با داشتن 10.3 درصد از ذخایر نفت و 15.8 درصد از ذخایر گاز جهان در جایگاه دوم دنیا قرار دارد. از جنبه مصرف انرژی نیز ایران محل اتصال دو حوزه بزرگ مصرف انرژی یعنی هند و چین در شرق و اروپا در غرب واقع شده است. این ویژگی های دوگانه باعث گردیده که امنیت ایران و محیط پیرامونش برای نظام بین المللی اهمیت مضاعفی پیدا کند. بنابراین به نظر می رسد در دوره حاکمیت گفتمان ژئواکونومیک ایران باید با استفاده از دیپلماسی انرژی با اتخاذ رویکرد تعاملی و پرهیز از اتخاذ مواضع تقابلی از انرژی به عنوان یک فرصت برای تعامل با نظام بین الملل و ارتقای امنیت ملی استفاده نماید.

شاخص های مسکن شاید مهم ترین و کلیدی ترین ابزار در برنامه ریزی مسکن باشند. بررسی شاخص های اجتماعی مسکن یکی از وسائل و شیوه های شناخت ویژگی های مسکن به شمار می رود که می توان به کمک آن پارامترهای موثر در امر مسکن را شناخت و هر گونه برنامه ریزی و تصمیم گیری صحیح در خصوص مسکن را تسهیل نمود. هدف این مقاله بررسی وضعیت شاخص های اجتماعی مربوط به ازدحام جمعیت یا کمیت مسکن، کیفیت وضع مسکن، خدمات اساسی و مالکیت و نحوه تصرف مسکن در شهرستان اهواز می باشد. روش تحقیق ترکیبی از روش های توصیفی، تحلیلی و موردی- میدانی یا موردی- ژرفانگر است. بررسی و مقایسه شاخص های اجتماعی مسکن در شهرستان اهواز طی سال های 1345 الی 1385 نشان می دهد که در اکثر این شاخص ها روند روبه رشدی (بهبودی نسبی) داشته اند. از این رو برنامه ریزان و مدیران مسکن باید از یک سو به اهمیت شاخص های اجتماعی در بهبود کیفیت مسکن توجه نموده و از سوی دیگر مساله مسکن را در ارتباط با کلیه عوامل مربوطه اعم از کمی و کیفی مورد بررسی و امعان نظر قرار دهند، همچنین با دیدی جامع و همه سو نگر و به طور اساسی و جدی تر نقش شاخص های اجتماعی را در برنامه های توسعه مسکن لحاظ کنند.

رشد شهرها یکی از پدیده های مهم جهانی می باشد که تحت تاثیر عوامل محیطی، انسانی، اقتصادی و سیاسی روی می دهد و ارائه خدمات به شهروندان و دسترسی آنان به امکانات شهر از اولویت های برنامه ریزان و مدیران شهری است. برای تحقق این امر از تکنیک ها و روش های گوناگون اعم از کلاسیک و نوین استفاده گشته است. از دهه 1970 استفاده از روش های کمی در مسائل مکانیابی خدمات شهری زیاد شده و هر کدام از این روش ها علاوه بر معایب و مزایای خاص خود در این زمینه به کار می روند. اما در این تحقیق از تکنیک AHP که مزایای بیشتری نسبت به دیگر تکنیک های مکانیابی دارد، استفاده شد. چون در فرایند مکانیابی سنجشی کمی، برای انتخاب فاکتورها در دسترس نبوده به همین دلیل تعیین وزن ها و ارزیابی دشوار می باشد (Jianguo, 2005, 594). در این پژوهش از روش AHP که تکنیکی ریاضی برای مباحث چند فاکتوره بوده و به جنبه های کمی و کیفی بحث، کمک می کند و به عنوان ابزاری قوی و ساده برای انتخاب وزن و کاهش دهنده اریبی وزن ها بوده، استفاده شد. هدف از انجام این تحقیق بکارگیری روش AHP در مکانیابی ها و مسائل برنامه ریزی شهری و معرفی یک روش نوین به همراه سیستم های اطلاعات جغرافیایی و عملی کردن آن در مکانیابی درمانگاه های شهر مهاباد، تحلیل توزیع مکانی مراکز درمانی در شهر مورد مطالعه و تشخیص و تبیین نقاط ضعف در استقرار کاربری های درمانی در وضع موجود با توجه به معیارهای تعیین شده می باشد و برای رسیدن به اهداف فوق از روش تحقیق ترکیبی AHP در محیط سیستم های اطلاعات جغرافیایی، نرم افزارهای Arcgis و Matlab و همچنین مطالعات اسنادی و کتابخانه ای استفاده شده است.

در این مقاله پس از تعریف مدل مفهومی، ضوابط موثر در مکانیابی مدارس مشخص شده و اطلاعات مرتبط با هر یک از آنها آماده سازی و سپس اطلاعات نقشه ها و اطلاعات توصیفی در نرم افزار ArcGIS وارد گردیده است. در مرحله بعد به تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارزیابی وضع موجود به وسیله نرم افزار ArcGIS و با استفاده از امکاناتی چون Spatial Analysis, Buffering و... پرداخته شده است. با استفاده از منطق بولین و فازی مکان مدارس ابتدایی مورد تحلیل قرارگرفته و مشخص گردیده که کدامیک از این مدارس بر خلاف ضوابط مکانیابی واقع شده و یا در حریم کاربری های ناسازگار قرار دارد. با توجه به بررسی ها و نتایج به دست آمده، توصیه های کاربردی برای بهبود وضعیت مدارس ابتدایی این دو منطقه گردیده است.

در دهه های اخیر مکاتب و پارادایم های متعددی در حوزه ادبیات شهری شکل گرفته اند که برخی از آنها تاثیرات عمیقی بر فضاهای شهری نهاده اند، در این میان رویکرد «استراتژی توسعه شهری (CDS) «که یکی از مهم ترین و بحث انگیزترین آنها محسوب شده و در چند سال اخیر نیز توجه بسیاری از محافل علمی- حرفه ای ایران را نیز به خود معطوف کرده است. هر چند حیات CDS به شکل گیری رسمی سازمان «ائتلاف شهرها» به سال 1999 بر می گردد، اما این سازمان در سال های بعد با مشارکت «بانک جهانی» و مرکز سکونتگاه های انسانی وابسته به سازمان ملل متحد (HABITAT) اسناد رسمی آن را منتشر کرده و در حال حاضر نیز تریبون و متولی رسمی اجرایی CDS در سطح جهانی به شمار می رود. امروزه بسیاری از مدیران، برنامه ریزان و نظریه پردازان شهری سعی در بسط این موضوع دارند که با استناد به تجارب موفق CDS، این رهیافت چگونه و با کدام مکانیسم ها قادر است در انتظام فضایی شهرها، ایجاد تغییرات مثبت در زندگی عادی شهروندان و کاهش فقر شهری، نقش خود را توسعه دهد. مروری بر اجرای CDS در بیش از 250 شهر جهان سومی در کمتر از یک دهه، تاکیدی است این بر نکته که رویکرد بیش از آنچه به دنبال تهیه طرح باشد، مبتنی اجرا و عمل است. این در حالی است که اغلب شهرهای کشورهای در حال توسعه نظیر ایران، هم از نظر تهیه و تدوین و هم از بعد اجرا، شرایط دشواری را تجربه می کنند، چرا که رویکرد عمده در مدیریت و برنامه ریزی شهری ایران متاثر از مکتب برنامه ریزی کلاسیک با محوریت طرح جامع است که غالبا در آن ابعاد توسعه فیزیکی، آرایش و انتظام کالبدی شهرها بر ابعاد اجتماعی- شهروندی تقدم دارد. با اینکه طرح های جامع در ایران با هدف زمینه سازی رشد کالبدی موزون شهرها تدوین می شوند، اما عملا نه تنها انرژی و هزینه های بسیاری را بر اقتصاد شهری تحمیل می کنند، بلکه اغلب بخش عمده ای از اهداف آنها هرگز محقق نمی شوند. از دلایل اصلی شکل گیری روند حاضر، می توان به عدم توجه و کاربرد روش ها و نگرش های جدید در حوزه برنامه ریزی شهری نظیر راهبرد توسعه شهری اشاره کرد. مقاله حاضر سعی بر آن دارد تا ضمن بررسی و تحلیل چالش های فرا روی برنامه ریزی شهری در ایران، به جایگاه رهیافت CDS در این مقوله و نقش آن در انتظام فضایی شهرها بپردازد.

زمین شناسی و پیکرشناسی زمین بر جامعه، تمدن و تنوع فرهنگی تاثیر داشته اند. این تاثیر با توجه به میزان توسعه در هر جامعه ای متفاوت خواهد بود. در گذشته، انسان ها روابط نزدیکی با محیط طبیعی خود داشتند و در راه تلاش برای شناخت و درک چشم اندازها و فرایندها از اسطوره، داستان و افسانه ها کمک گرفته اند. استفاده از اسامی مانند شیطان، اژدها و جن برای دره ها، کوه ها و غارها را می توان در نقاط متفاوت کره زمین و در فرهنگ های مختلف مشاهده کرد. علاوه بر این انسان سعی کرده است فرایندها و فرم ها را بر اساس درک خود از طبیعت، تشریح کنند. اسامی به کار رفته برای عناصر غیر زنده طبیعت، در چهارچوب زمین شناسی فرهنگی قرار می گیرد. بخشی از فرهنگ مربوط به پدیده های زمین شناسی با اعتقادات مذهبی مردم و متافیزیک ارتباط دارد. بعضی از این اسامی برای عناصر نسبتا استاتیک (مانند کوه ها)، فرایندهای دینامیک (مانند چشمه های تراورتن ساز) و فسیل ها استفاده شده اند. تعدادی از این اسامی اسطوره ها و داستان ها، اطلاعات با ارزشی را درباره زلزله ها، سونمی، سیل ها و غیره ارایه می دهند و داده های مهمی را برای درک تاریخ زمین شناسی، روند تحولات پیکرشناسی و تغییرات اقلیمی را فراهم می کند. در این تحقیق، ارزش های ژئومیتولوژیکی سه چشمه دارای املاح آهکی در شمال غرب ایران (تکاب، زنجان و قروه) مورد بررسی قرار گرفته است. استفاده از نام اژدها برای پشته های سنگی نشان دهنده آن است که در این مناطق در گذشته چشمه های پر آب و احتمالا آرتزین وجود داشته است. این گونه سایت ها، از دیدگاه جذب ژئوتوریست ها، بویژه در مناطق روستایی اهمیت زیادی دارند.

محیط زیست کره زمین که یک کل واحد را تشکیل می دهد جزء لاینفک حیات انسان محسوب می شود و بقا و سلامت آن لازمه بقاء و سلامت انسان است و باید گفت که حفاظت از محیط زیست مساوی با حفاظت از بشریت می باشد که وظیفه اصلی هر دولتی را به خود اختصاص می دهد. دولت ها برای انجام این وظیفه و تنظیم روابط انسان با محیط زیست نیازمند یک سلسله مقررات و قواعد الزام آور هستند. از این رو در هر کشوری برای حمایت از محیط زیست و جلوگیری از تخریب و آلودگی آن قواعد و مقرراتی وضع می شود که از مجموعه آن مقررات به «حقوق محیط زیست» تعبیر می شود. این رشته جدید از علم حقوق بر حسب دامنه شمول مقررات آن، به حقوق محیط زیست داخلی، حقوق محیط زیست بین المللی و حقوق بین الملل محیط زیست قابل تقسیم است. با توجه به اینکه محیط زیست قسمت عمده حاکمیت ملی هر کشوری را تشکیل می دهد، مقررات آن جنبه آمره داشته و هیچ کس حتی دولت ها حق عدول از آن قواعد و مقررات را ندارند.

حوضه آبخیز تیغ آب، بین شهرستان های خاش و ایرانشهر قرار گرفته است. در این تحقیق پس از جمع آوری آمار دراز مدت (22 ساله) از دما، دبی و بارش حوضه، مطالعات در دو بخش انجام شد. در بخش اول به بررسی روش های مختلف در برآورد آبدهی سالانه حوضه و در بخش دوم به بررسی سیلاب و انتخاب بهترین و مناسب ترین روش در تخمین میزان آن، پرداخته شد. آزمون های مختلف آماری بر روی داده ها انجام گرفت تا از همگنی داده ها و پراکنش ایستگاه های منتخب، اطمینان حاصل شود. سپس با استفاده از روش های جاستین، رابطه کمیته تحقیقات کشاورزی هندوستان(ICAR) ، موسسه تحقیقات آبیاری ایالت UP هندوستان و رابطه لیسی، ارتفاع رواناب سالانه محاسبه شد و بهترین روش جهت برآورد آبدهی سالانه انتخاب گردید. بر این اساس، از بین روش های مورد استفاده روش جاستین، به دلیل در نظر گرفتن پارامترهای اقلیمی و غیر اقلیمی فراوان و نیز ضریب منطقه ای، در برآورد میانگین آبدهی سالانه، نتیجه بهتری را ارائه داده و برای استفاده در حوضه آبخیز تیغ آب توصیه می شود. در مرحله بعدی سیلاب منطقه بررسی شد و پس از برآورد دبی پیک سیلاب ایستگاه ها، به بررسی روش های مختلف تخمین سیلاب و انتخاب مناسب ترین روش جهت برآورد آن در دوره های بازگشت مختلف، اقدام گردید. بر اساس نتایج مشاهده شده، جهت بر آورد حداکثر دبی لحظه ای سیلاب، روش SCS از جامعیت بیشتری برخوردار است.

فرایند ایمن سازی شامل انواع اقداماتی است که پیش از وقوع حادثه برای کنترل و کاهش خسارات جانی و مالی احتمالی ناشی از سیل انجام می گیرد. توجه به این روش ها به لحاظ عدم کفایت روش های فیزیکی ضرورت دارد. روش تحقیق این مقاله توصیفی می باشد و به ارائه الگوی عملی ایمن سازی در راستای کاهش خسارات ناشی از سیلاب در شهر تهران پرداخته است. از مهم ترین روش های ایمن سازی می توان به اقدامات مدیرتی و عملیاتی اشاره کرد.

هدف این مقاله بررسی میزان تاثیرپذیری رویکرد سازماندهی فضایی شهری و منطقه ای کلان شهرهای ایران بر اساس تغییرات ساختارهای اقتصادی عصر جدید با تاکید بر کلان شهر تبریز است. زیرا به نظر می رسد در شرایط عدم تطابق ساختار فضایی کلان شهرها، که عامل رشد اقتصادهای ملی و ارتقادهنده جایگاه بین المللی و جهانی کشورها هستند، با نقش و عملکرد متناسب با تغییرات ساختارهای روز اقتصادی جهان، با مشکل تناقض های کالبدی نسبت به نقش بایسته شان مواجه شده و راه جهانی شدن کشور از طریق شهرهای بزرگ برای آنها مسدود خواهدشد.در این مقاله، اصول پایه ای برای برنامه ریزی فضایی شهری و منطقه ای و ضرورت توجه به نقش و جایگاه کلان شهرها با استفاده از آرا و نظریه پردازی های صاحب نظران این حوزه از جمله دانیل بل، فریتزماکلوپ، آلوین تافلر، فرانک وبستر، یونجی ماسودا، سیمون نورا، آلن منک، مارک اوری پورات و مانوئل کاستلز که دارای دیدگاههای مرتبط با جامعه اطلاعاتی هستند، بررسی شده و مبانی نظری طرح های توسعه و عمران کلان شهر تبریز مورد مقایسه تطبیقی قرار گرفته است.از نظر روش شناسی گردآوری و تحلیل داده ها به صورت توصیفی و تحلیل ثانویه بوده است،که در زیر شاخه های پیمایشی و بررسی موردی کار پژوهش را پیش برده است. همچنین در تجزیه و تحلیل این مقاله از روش تحلیل محتوایی، تطبیقی و آزمون t استفاده شده است. عمده ترین یافته های مقاله عبارتند از: ویژگی های سازمان فضایی کلان شهرها بر اساس الزامات جامعه اطلاعاتی و میزان استفاده از پاردایم اطلاعات در تدوین انگاره ها و اسناد طرح های توسعه و عمران شهری و منطقه ای کلانشهر تبریز که از سال 1368 به امروز تهیه شده اند.