فضای جغرافیایی
سال:1392 | دوره:13 | شماره:43 |تعداد مقالات:12

حوضه رودخانه زاب کوچک بویژه در ارتفاعات غربی و شمالی در دوره های یخبندان قلمرو فعالیت یخچالی بوده و آثار کاوشی این یخچال ها به صورت سیرک ها و دره های یخچالی برجای مانده است. اثر دیگر یخچال ها در این حوضه ته نشین شدن نهشته های یخچالی بر روی دامنه ها و بستر رودها می باشد که امروز سبب وقوع حرکات دامنه ای می شود. این پژوهش بر اساس نقشه های توپوگرافی 1:50000، داده های راداری سنجنده Aster با پیکسل های 30 متری، تصاویر LISS III و Pancromatic از ماهواره IRS هند، داده های اقلیمی سال های 1387-1365، محدوده نهشته های یخچالی تعیین گردید و سپس عوامل موثر در ناپایداری این نهشته های شناسایی شد. برای به دست آوردن شرایط ترکیب مناسب لایه ها در پهنه بندی ناپایداری ها از روش ترکیب وزنی استفاده شده است؛ زیرا در این روش امکان استفاده از متغیرهای ناهمسان، مقایسه آن ها و همچنین ارائه ضریب برای هر کدام از متغیرها وجود دارد. نتایج این تحقیق نشان داد که در حوضه زاب کوچک پتانسیل بالایی در ناپایداری دامنه ای وجود دارد. قلمرو با ناپایداری زیاد و خیلی زیاد بر دامنه های سیرک های یخچالی و دره های منتهی به این سیرک ها قرار دارد. همچنین تراس های به وجود آمده در حواشی دره های رود بستر ناپایداری دارد. بویژه در تراس های برجای مانده در ارتفاع 1600 متری در روستای سیلوه و بالادست آن در نزدیکی روستای زیوکه و ماشکان که از نهشته های یخچالی می باشند، بیشتر مساحت ناپایدار منطقه را تشکیل داده است. مخروطه افکنه ها و تراس های رودخآن های این حوضه امروزه در معرض تغییرات شدید قرار گرفته است. ماهیت نهشته های یخچالی از یک طرف و تحریک پذیری آن ها از طریق فعالیت های اقتصادی انسان از طرف دیگر، شرایط مخاطره آمیزی را ایجاد نموده است، به طوری که زمین های کشاورزی که روی تراس ها به وجود آمده دچار رانش هستند. ریزش های متعدد در دره های حاشیه جاده اتفاق افتاده است که در هنگام بارندگی، جلوی آب و مواد همراه را تا اندازه ای سد می کند و طغیان ناگهانی آب ها می تواند جاده ارتباطی و پل های آن را تهدید کند. مراکز پرورش ماهی و سکونتگاه های روستایی ساخته شده در کنار رودخانه و روی نهشته های سست یخچالی در معرض خطر ناپایداری زمین قرار دارند.

امروزه در کنار سیستم های اطلاعات جغرافیایی، سیستم های تصمیم گیری چند معیاره به طور گسترده ای برای حل مسائل فضایی به کار گرفته می شوند. سیستم های تصمیم گیری چند معیاره با توجه به نوع کاربرد در مقایسه با یکدیگر دارای نقاط ضعف و قوت مختص به خود هستند و انتخاب یکی از این سیستم ها با توجه به نقاط ضعف و قوت مذکور عاری از دشواری نیست. گاها ترکیب این سیستم ها در غالب یک سیستم ترکیبی روش مناسبی جهت کاهش ضعف ها و در عین حال افزایش کارایی این سیستم ها می باشد. در این مقاله با ترکیب دو روش AHP و مجموعه های فازی در جهت انتخاب مکان بهینه با استفاده از سیستم های اطلاعات جغرافیایی سعی شده است. در این ارتباط معیارهای انتخاب مکان بهینه جهت ایجاد فضای سبز شهری مورد مقایسه قرار گرفته و به صورت فازی وزن دهی شدند و سپس این اوزان به عنوان وزن معیارها مورد استفاده قرار گرفتند. با استفاده از این سیستم ترکیبی علاوه بر اینکه با استفاده از مجموعه های فازی در ترکیب با مدل سلسله مراتبی ابهام به عنوان بخشی از سیستم مدل می شود بلکه میزان خطای تورش ناشی از مقایسه دو به دوی لایه ها نیز کاهش خواهد یافت.

تابش خورشید رسیده به زمین به عنوان یکی از عوامل مورد نیاز برای مطالعات منابع آب، محیط زیست، کشاورزی و پوشش های نباتی، معماری همساز با اقلیم، طراحی سیستم های استفاده از انرژی های پاک و موارد متعدد دیگر، کاربرد گسترده ای دارد. این عامل در تمام ایستگاه های هواشناسی اندازه گیری نمی شود و از این رو روش های تجربی زیادی برای برآورد آن با استفاده از پارامترهای هواشناسی، نجومی و جغرافیایی ارائه شده است. هدف از این مطالعه برآورد میزان تابش کل رسیده به سطح افقی با استفاده از عناصر اقلیمی (کمینه، بیشینه و میانگین دما، کمینه رطوبت، ابرناکی آسمان و ساعات آفتابی) و پهنه بندی آن در گستره استان آذربایجان شرقی می باشد. بدین منظور از داده های ماهانه تابش خورشید اندازه گیری شده در ایستگاه تبریز طی سال های 2001 تا 2006 برای مدل سازی و برای برآورد میزان تابش هم از داده های اقلیمی 6 ایستگاه سینوپتیک در سطح استان طی سال های 1987 تا 2007 استفاده شد. با به دست آوردن ضرایب رگرسیون چند متغیره به آزمون صحت مدل و بررسی خطاهای آن پرداخته شد. پس از اطمینان از صحت مدل، لایه های مورد نیاز در محیط GIS ایجاد و با اعمال ضرایب مدل رگرسیون در لایه های ایجاد شده، میزان تابش کل رسیده به سطوح افقی در سطح استان مورد محاسبه قرار گرفت. با توجه به نقشه های توزیع تابش ماهانه در سطح استان، الگوی تابش در استان به چهار مقطع زمانی، فصل زمستان، بهار، تابستان و پاییز تقسیم گردید. نتایج نشان داد که کمترین میزان تابش مربوط به ماه ژانویه و بیشترین میزان آن مربوط به ماه ژوئن می باشد. توزیع تابش سالانه استان از جنوب غربی به شمال و شمال شرقی روند کاهشی نشان می دهد. میانگین تابش سالانه در استان، 4244 وات بر متر مربع در روز برآورد گردید. دامنه تغییرات تابش سالانه استان 443 وات بر متر مربع در روز و ضریب تغییر پذیری مکانی آن 2 درصد می باشد.

در این پژوهش با استفاده از مدل زنجیره مارکف مرتبه اول و نمایه SPI در مقیاس 6، 9، 12، 24 و 48 ماهه احتمال وقوع پدیده های خشکسالی و ترسالی در شهر تهران مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور از داده های بارندگی ماهانه ایستگاه مهرآباد در بازه زمانی 50 ساله (2006-1956) استفاده شد. پس از محاسبه شاخص SPI در مقیاس های نامبرده، انطباق زنجیره مارکف مرتبه اول بر سری SPI با استفاده از آزمون X2 در سطح معنی داری 0.05=a بررسی و مورد تایید واقع شد. پس از تشکیل ماتریس احتمال انتقال، احتمال تعادل برای هر یک از حالت های خشکسالی D))، ترسالی (W) و نرمال (N) محاسبه شد. تعداد متوسط خشکسالی ها و ترسالی های مورد انتظار و میانگین تداوم خشکسالی و ترسالی برای آینده پیش بینی گردید. نتایج به دست آمده بیانگر این است که احتمال گذر از یک حالت معین به همان حالت محتمل تر از گذر به سایر شرایط است. احتمال Pdd (احتمال وقوع خشکسالی بعد از خشکسالی) بیشتر از Pww (احتمال وقوع ترسالی بعد از ترسالی) است. هر چه مقیاس زمانی SPI طولانی تر می گردد، احتمال ماندن در تله خشکسالی افزایش می یابد. به طور کلی احتمال تعادل حالت نرمال بیش از همه و احتمال تعادل حالت خشکسالی بیشتر از ترسالی است. هر چقدر مقیاس زمانی SPI طولانی تر می گردد از تعداد خشکسالی های مورد انتظار کاسته می شود و بر عکس طول دوره های خشکسالی افزایش می یابد. به طور کلی انتظار وقوع پدیده خشکسالی بیش از پدیده ترسالی است.

مخاطرات طبیعی هر ساله در مناطق مختلف، باعث ایجاد خسارات فراوانی می شوند. تگرگ نیز به عنوان یکی از مخاطرات اقلیمی مهم، آسیب های زیادی بر بخش های مختلف محیط زیست، به خصوص به محصولات زراعی و باغی، وارد می کند. شناخت توزیع زمانی و مکانی این پدیده تا حد زیادی به برنامه ریزی و پیشگیری از ایجاد خسارات ناشی از این پدیده، می تواند کمک کند.در این مطالعه از داده های مربوط به روزهای همراه با تگرگ 5 ایستگاه سینوپتیک استان کرمانشاه، در دوره آماری 1987 تا 2007 استفاده شده است. روش مورد استفاده در این مطالعه، توزیع احتمالاتی پواسن می باشد. نتایج این مطالعه نشان داد که احتمال رخداد این پدیده در فصل رویش گیاهان زراعی و باغی بسیار بالا می باشد به طوری بالاترین درصد فراوانی و همچنین بالاترین درصد احتمال رخداد این پدیده، مربوط به ماه آوریل و بعد از آن ماه می باشد. در این ماه ها، گیاهان هنوز در مراحل اولیه رشد و درختان در حال شکوفه دهی بوده و آسیب پذیری زیادتری دارند. هم چنین پایش پهنه ای نشان داد که آسیب پذیرترین مناطق استان از نظر رخداد تگرگ، مناطق غربی استان (ایستگاه سر پل ذهاب) و در بخش شرقی استان، ایستگاه های کنگاور و کرمانشاه هستند.

کشف قانونمندی های حاکم بر هر سامانه اقلیمی، امکان تحلیل و پیش بینی مطلوب آن را فراهم می سازد. بارش های سیل آسا از جمله پدیده های جوی می باشند که هر ساله خسارات جبران ناپذیری را به بخش های اقتصادی و کشاورزی استان لرستان وارد می سازند. هدف این مقاله شناخت الگوها و شرایط همدیدی خاص این نوع از بارش هاست. طی دوره آماری مورد نظر، 28 مورد سیل بزرگ در زیر حوضه های استان شناسایی شد و نتایج با توجه به نقشه های سطح زمین و تراز 500 هکتوپاسکال مرکزNCEP/NCAR  تحلیل شدند. در نهایت مشخص شد که ایجاد بارش سنگین در استان لرستان از چهار الگو پیروی می کند: الگوی اول قرار گیری ناوه عمیقی درغرب روسیه و گسترش دامنه مکانی آن بر روی دریای سرخ از ویژگی های اصلی شکل الگو است. الگوی دوم، قوی شدن وگسترش واچرخند سیبری و رسیدن آن به آب های گرم جنوبی ایران را نشان می دهد که انتقال رطوبت به داخل سامانه سودانی را سبب می شود؛ و همچنین ادغام سامانه سودانی ومدیترانه ای با سامانه ایسلند. الگوی سوم، گسترش شمال غربی- جنوب شرقی واچرخند آزور بر روی اقیانوس اطلس و ریزش هوای سرد عرض های شمالی توسط سامانه ایسلند بر روی خاورمیانه وادغام آن با سامانه سودانی را آشکار می سازد. الگوی چهارم نیز ادغام واچرخند آزور با سامانه های مهاجر اروپایی و وجود یک سامانه بندالی را نشان می هد که باعث کند شدن جریانات به سمت شرق و انحراف آن ها به سمت عرض های پایین می شود، این الگو همچنین وجود مرکز پر ارتفاع عربستان را برروی آب های گرم جنوبی ایران نشان می دهد که باعث انتقال رطوبت به ایران می شود.

بازارهای دوره ای محلی، مکان های جذابی برای گردشگرانی می باشند که از مناطق مختلف کشور برای گردش و خرید به گیلان می آیند. این تحقیق با هدف بررسی ابعاد گردشگری این بازارها و وضعیت خدماتی آنها برای بازدیدکنندگان انجام شده است؛ بنابراین سوال اصلی تحقیق این می باشد که بازارهای دوره ای محلی چه نقشی در توسعه گردشگری محلی دارند؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی تحلیلی بوده که به صورت کمی و با استفاده از ابزار پرسشنامه صورت گرفته است. روایی تحقیق از طریق نظر متخصصان و پایایی تحقیق با استفاده از آلفای کرونباخ تایید شده است. حجم جامعه آماری نیز از طریق فرمول کوکران در جامعه بازدیدکنندگان از بازار بدست آمده که در حدود 400 نفر را شامل می شوند. روش نمونه گیری برای انتخاب شهر، نمونه گیری طبقه ای و برای انتخاب نمونه ها در بین بازدیدکنندگان نمونه گیری اتفاقی بوده است. برای داده پردازی و کسب نتایج از نرم افزار SPSS استفاده شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که بازارهای دوره ای محلی از نظر جاذبه های محلی (از قبیل آداب و رسوم، لباس و محصولات محلی) برای گردشگران جالب می باشند. همچنین بسیاری از گردشگران که به منطقه سفر می کنند، در صورت وجود بازار محلی، در مدت اقامت خود از آن بازدید می کنند. از طرفی متغیرهای مختلفی همچون کیفیت محصولات محلی، نظارت بر بازار، مدیریت بازار، فضای بازار، جذابیت بازار و زمان تشکیل بازار بر جذب گردشگران تاثیر می گذارند که از میان آنها دو عامل کیفیت محصول محلی و نظارت بر بازار، بیشترین نقش را در جذب گردشگران ایفا می نمایند.

به منظور بررسی آماری وسینوپتیکی پدیده شرجی در استان های شمالی داده های دما، رطوبت نسبی و فشار بخارآب اشباع ساعت 12 (UTC) برای 11 ایستگاه سینوپتیک منطقه در طی دوره 2007-1992 از سازمان هواشناسی کشور تهیه شد. شاخص شدت شرجی و فشار بخارآب جزئی در هر روز محاسبه شد و بر اساس آستانه تعریف شده، روزهای شرجی به چهار گروه طبقه بندی شدند. به این ترتیب 63 روز فوق العاده شرجی با تداوم دو و بیشتر از دو روز انتخاب شدند نتایج حاصل از تحلیل های آماری نشان می دهند که شرجی ترین ماه در سواحل شمالی کشور، ماه آگوست است. ایستگاه نوشهر با متوسط 149 روز شرجی، بیشترین روزهای شرجی را تجربه می کند. در کل، سواحل غربی از شدت شرجی بیشتری نسبت به سواحل شرقی برخوردار است. جهت تحلیل سینوپتیکی، داده های فشار سطح دریا و ارتفاع ژئوپتانسیل شبکه بندی شده (2.5´2.5) درجه مربوط به روزهای منتخب برای سطح زمین و سطح 500 هکتوپاسکال ازسایت مرکز ملی پیش بینی محیطی (NCEP/NCAR) استخراج گردید. پس از انتخاب چهارچوب پوشش مناسب، تحلیل عاملی انجام گرفته و با مشخص شدن نمرات عاملی نسبت به خوشه بندی این داده ها با استفاده از روش ادغام (Ward) اقدام گردید و مهمترین الگوهای سینوپتیکی مرتبط با روزهای فوق العاده شرجی استخراج شدند. در الگوهای سطح زمین استقرار کم فشار پاکستان در نیمه جنوبی کشور و ﺑﻌﻀﺎ نفوذ این فروبار به منطقه مورد مطالعه و همچنین استقرار زبانه ای از پرفشار دریای سیاه، شمال اروپا و اروپای غربی به منطقه کاملا مشهود است. علاوه برآن الگوهای استخراج شده ارتفاع ژئوپتانسیل در سطح 500 نیزحاکمیت پرفشار جنب حاره را نشان می دهد.

توزیع بهینه و متعادل فضاهای اختصاص یافته به انواع مختلف کاربری ها از جمله کاربری بهداشتی-درمانی و بیمارستان ها، به منظور رعایت اصل عدالت در دسترسی برای همه اقشار جامعه، تامین سلامت و رفاه عمومی و مکان یابی صحیح این مراکز از ضروریات موضوع ساماندهی است. در این تحقیق با استفاده از GIS، ضمن بررسی توزیع فضایی-مکانی مراکز مذکور در شهر جهرم، اقدام به تحلیل مکانی و پیش بینی مراکز بهداشتی-درمانی و بیمارستانی در افق سال 1400 شده است. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی- تحلیلی بوده است. اطلاعات مورد نیاز با استفاده از نقشه 1/2000 کاربری اراضی، مشاهده میدانی و مطالعه طرح های مرتبط با شهر جهرم جمع آوری شده است و با استفاده از سیستمGIS  و به کمک تحلیل سلسله مراتبی، کار پردازش و تجزیه و تحلیل داده ها مطابق معیارها و استانداردهای برنامه ریزی شهری انجام گرفته است. در پایان مناسب ترین مکان ها برای ایجاد مراکز مورد نظر تعیین شده است.

در برنامه ریزی مراکز اقامتی، در نظر گرفتن چگونگی مکان یابی و ساماندهی فضایی، با توجه به مقیاس جغرافیایی مکان اقامت از اهمیت ویژه برخوردار است. هدف از انجام این پژوهش تعیین مکان مناسب احداث مراکز اقامتی در شهر تبریز با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی در نرم افزار EXPert Choice و سیستم اطلاعات جغرافیایی است پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی است. فرایند تحلیل سلسله مراتبی، از تکنیک های تصمیم گیری چند معیاره مورد استفاده در مکان یابی است. در فرایند مکان یابی با استفاده از این روش بعد از تعیین سطوح سلسله مراتب شامل هدف، معیار، زیرمعیار و گزینه ها، مقایسه زوجی بین مجموعه ها برای وزن دهی انجام شد. در عین وزن دهی به مجموعه ها، تجزیه و تحلیل سازگاری قضاوت ها نیز صورت گرفت. پس از وزن دهی همه معیارها، زیرمعیارها و گزینه ها، مقایسه کلی گزینه ها نسبت به هدف انجام و نتیجه مقایسه به صورت نمودار ارائه شد. نتایج پژوهش نشان می دهد که در بین مناطق نه گانه شهر تبریز، منطقه یک با ضریب اولویت 1.685 بهترین شرایط را برای احداث مراکز اقامتگاهی در شهر تبریز ارائه می دهد.

برداشت منابع رودخانه ای از بستر وکناره های رودخانه ها هم زمان با رشد شهرنشینی سرعت فزاینده ای یافته است. این برداشت ها همواره با تغییراتی در مورفولوژی و شکل هندسی رودخانه ها همراه بوده است. در این پژوهش تغییرات مورفولوژیکی بخشی از رودخانه کشکان در شهرستان خرم آباد در استان لرستان از پل باستانی کشکان تا روستای چم داود به طول 14 کیلومتر که بر اثر برداشت منابع شن و ماسه از بستر رودخانه به وجود آمده، مورد بررسی قرار گرفت. برای نمایش و بررسی تغییرات در های رود و تغییرات عرض بستر طی زمان و همچنین بررسی اثرات برداشت مواد شن و ماسه ای از بستر رود، تغییرات از طریق عکس های هوایی سال 1381 و تصویر ماهواره P5 سنجنده کارتوست مربوط به سال (1388)، 2009، (با فاصله زمانی 8 سال) مورد بررسی قرار گرفت. با ترسیم دو لایه وکتوری رود در دو محیط نرم افزاری Arc GIs و Auto CAD، اطلاعات عرض بستر در محل خمیدگی ها، آزیموت جابه جایی رود در محل هر خم، بالاترین و پایین ترین شعاع دایره مماس بر رودخانه در دوبازه زمانی محاسبه و به دست آمد و طی آن تغیییرات ایجاد شده، در بازه زمانی 8 ساله در رودخانه مورد مطالعه، مقایسه، محاسبه و مورد تحلیل قرار گرفت. همچنین با انجام پژوهش های میدانی از رودخانه مورد مطالعه، میزان این تغییرات مورد بررسی دقیق تری قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان می دهد که بسیاری از خم های رود ناشی از برداشت شن و ماسه طی یک دوره کوتاه برداشت به وجود آمده اند و مقررات و قواعد موجود برداشت برای جلوگیری از تغییرات غیر منتظره در منطقه کافی نیستند.

هدف اصلی این مطالعه بررسی رابطه بین انتشار گاز دی اکسید کربن و شاخص های کیفیت زیست محیطی در ایران با نگرش اقتصاد محیط زیست طی سال های 1388-1359 می باشد. برای این منظور از متغیرهای میزان انتشار سرانه گاز دی اکسیدکربن و آلودگی سرانه آب به عنوان متغیرهای جایگزین برای در نظر گرفتن کیفیت هوا و آب در ایران استفاده شده و مدل تحقیق با بهره گیری از روش هم انباشتگی جوهانسن- جوسیلیوس برآورد شده است. نتایج حاصل از تخمین مدل دلالت بر این دارد که منحنی زیست محیطی کوزنتس برای هر دو شاخص میزان انتشار گاز دی اکسید کربن و آلودگی آب تایید گردیده و رابطه بلندمدت بین متغیرهای تراکم جمعیت، نرخ رشد جمعیت شهرنشینی با شاخص های کیفیت زیست محیطی برقرار است. همچنین یافته های این مطالعه نشان می دهد که متغیرهای تراکم جمعیت و نرخ رشد جمعیت شهرنشینی تاثیر منفی و معنی دار بر شاخص های کیفیت زیست محیطی در ایران داشته اند. از طرف دیگر نتایج برآورد مدل حکایت از این دارد که کشش سرانه انتشار گاز دی اکسید کربن نسبت به متغیر تراکم جمعیت در مقایسه با کشش آلودگی سرانه آب نسبت به این متغیر بیشتر می باشد که بیان می کند آلودگی هوا علاوه بر تاثیرپذیری از متغیر درآمد سرانه به عنوان متغیر مقیاس از متغیر تراکم جمعیت نیز تاثیرپذیر بوده به طوریکه با افزایش یک درصد در تراکم جمعیت، میزان انتشار سرانه گاز دی اکسید کربن به میزان 2.06 درصد افزایش پیدا می کند.